Full text of "Bitiklerimiz"

See other formats

llETiSlM

Kilt

'BS' = E ^ inkan m f'

HACETTEPE UNiVERSITESI

COZEL SANATLAR FAKULTESI

HEVKEL BOlOMU

TIKA

BiLDjRjLER

KiTABI

HACETTEPE ONiVERSiTESi

TORKiYAT ARA$TIRMALARI ENSTiTOSU
E-posta: turkiyat@hacettepe.edu.tr
Tel: +90 (312) 297 67 71

in |- <

3 £

ISBN: 978 * 975 - 491 * 312 - 5 .

HACETTEPE UNIVERSITESI

7j TURKiYAT ARA§TIRMALARI ENSTiTUSU

TURK DIL KURUMU

Biiluniisiindan JauYilSonra
Tiirkliik Bilimi Ve 2 1 . Vii/vii „ K o \ i; 1 1

III. Uluslararasi
Tiirkijat Aras tiaa alar

Hayis+lllll

BiLDiRiLER

KiTABI

Editor

Ulki QELiK §AVK

1. Cilt

HACETTEPE UNIVERSITESI

TURKiYAT ARA§TIRMALARI ENSTiTUSU

TURK DIL KURUMU

T.c. Ba§bakanlik _ Flninkan Vakfi hacettepe CiNivERsiTEsi

TanitmaFonu - tig m Kan vokji g0z el sanatlar fakultesI

TURKBCJY HEYKEL BOLUMU

26-29 Map 2010

BiLDiRiLER

KiTABI

Editor

iilkii QELiK §AVK

1. Cilt

Bu kitap, Hacettepe Universitesi Tiirkiyat Arapirmalan Enstitiisiince diizenlenen “Orhon
Yazitlanmn Bulunupindan 120 Yd Sonra Tilrkliik Bdimi ve 21. Yiizyd” konulu III.
Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu ” bildirilerini kapsar.

The Present volume contains the Papers which will be presented at the international
symposium The 3rd International Turkish Studies Symposium on the state of Turkology after
the discovery of Orkhon Inscriptions and at the 21st Century organized by Turkish Studies
Institute, Hacettepe University.

ISBN: 978-975-491-312-5

Editor / Editor

Ulkii Qdik §avk

Yayina hazirlayanlar / Edited by

Mikail Cengiz
Tevfik Organ Ozgiin
Meral Ugnaz
Giilhan Yaman

Hacettepe Universitesi Bilimsel Arastirmalar Birimi
Proje Adi: Orhon Vadisi Anitlarim Yeniden Yorumlamak
Proje No: 010A802001

Kapak tasanmi / Cover design
Hakan Balci

Hacettepe Universitesi Hastaneleri
Basim Yaym ve Tamtim Koordinatorliigii

Baski / Printing

Hacettepe Universitesi Basimevi 06100 Srhhiye, Ankara

Baski adedi / Printing run
500 Adet

Ankara/ 2011

Sempozyum Duzenleme Komitesi / Organizing Committee

Ulkii gelik §avk
Abide Dogan
Ozkul (Jobanoglu
ismail Hakki Aksoyak
Fatma S. Kutlar Oguz
G. Gonca Gokalp Alpaslan
Hayati Begirli
Cahit Gelekgi
Cafer Gariper
Fatih Muderrisoglu
Erdal Aksoy
Turgay Yazar
Faruk Gokge
Eyiip Bacanli
Ali Emre Ozyildirim
Fatma Tiirkyilmaz
Biilent Giil
Mikail Cengiz
Tevfik Organ Ozgiin
Giilhan Yaman

Hacettepe Universitesi
Tiirkiyat Aragtirmalari Enstitiisii
Hacettepe University
Turkish Studies Institute

Beytepe, 06532 Ankara

Tel/Phone: +90 312 297 67 71, Belgeg/Fax: +90 312 297 71 71
E-posta: turkiyat@hacettepe.edu.tr

Ankara / 2011

I. CiLT iCINDEKiLER

SUNU§

A KONU§MALARI

Prof. l)r. Ulkii (. EI.iK §AVK i

Do?. Turhan ^ETIN iii

Prof. Dr. §iikrii llaluk AKALIN v

Diisen KASEINOV ix

Musa KULAKLIKAYA xi

Prof.Dr. Hasan KAZDAGLI xiii

BILDMLER

A. Deni/ ABIK 15

Orhun Yazitlannda -mA- Olumsuzluk t^arctlcyicisi Alan Fiiller

Metin AKAR 31

Tiirkiye ile Kazakhstan’ m Yazili Eski Edebiyatlannda Ortak Konulu Eserler

RysbekALiMOV 43

Bugiinkii Krrgizcada Bir Hayalet Kelime: Aco

Ebiilfez AMANOGLU 51

Orhon Yazitlanndaki Bulak Boy Ismi ve Turk Tarihinde Yansimalan

Aierken AREZI 55

Orhon Yazitlan mn £agda§ Uygurca (^cvirisi ve (^in Halk Cumhuriyeti’ndeki Ilgili
£ali§malarin Genel Bir Degerlendirilmesi

Nunian ARl(, 71

Makedonya’da Turkiyat Ara§tirmalan Tarihi

Ramiz ASKER 77

Orhon-Yenisey Yazitlarmm Azerbaycan’da incelenmesi Tarihinden Bazi Sayfalar

Aysu ATA 83

Kur’an Tercumesi, Kisasii’l-Enbiya ve NehciiT-Feradis’i Ortaya Qkaran Kaynaklar

Erhan AYDIN 89

Yenisey Yazitlanyla Ilgili Genel Sorunlar Uzerine Notlar

Ingeborg BALDAUF 97

Uzbek Dialects of North-East Afghanistan. A Preliminary Report
Kuzeydogu Afganistan Ozbek Lelnjeleri Bir £ali§ma Raporu

Almancadan geviren Semih TEZCAN 105

Nesrin BAYRAKTAR 121

Orhon Yazitlannda Gc?cn Rcnk Adlanmn Anlam Alanlan Uzcrinc

Hayati BE§IRLi 129

Tiirkiye’nin Turk Cumhuriyetleri ve Tiirk Topluluklan ile Siyasal,

Kiiltiirel ve Ekonomik Ili§kilerinde Yiiksek Ogrenimin Yeri -Krrgizistan Omegi-

Uwe BLASiNG 141

Gena Tokmi§ Muruzlarini

Yorenin Diliyle §av§atli Bir Halk §airi ve Karadeniz Hammlannm Bozuk Havalan

Bernt BRENDEMOEN 161

Soz Varligi Seviyesindeki Odiin9leme ile Ilgili Bazi Du^uncclcr

Maryam BULGAROVA 167

Turk Dilleri Sisteminde Nogay TMa^esi

Cantiirk CANER 171

Kamu Yonetimi Egitiminde Tarih Bilinci ve Tarih Ogretimi:

Turk Yonetim Tarihi Dersleri

Suzan D. CANHASi 189

Bati Rumeli Turk Dilinin Dunii Bugiinii Yanm

Ali Asger CEMRASi 197

Xalac Tiirklariga Kiidan Marasimi va Qadim Tiirk inanlariniyn Hizi
Hala? Turklerinde Dugiin Merasimi ve Eski Turk inan9larmm Izi

Halaggadan geviren Semih TEZCAN 209

Danuta CHEMIELO W SKA 227

Leh9edeki Trudge Kelimeler

Marika CIKIA 229

Tiirk Tabakasi Gurcii Ki§i Adlan Hazinesinde

M. Volkan CO§KUN 235

Orhun Yazitlan -Tiirkiye Tiirk9esi ili§kisinde Ses Aki§i

Cetin CUMAGULOV 239

Krrgizistan’daki Eski Tiirk Yazitlanmn Bulunmasi ve Incelenmesi Tarihinden

Ulkii CELiK §AVK 243

Tiirkliik Bilimi Ara§tirmalannda 21. Yiizyil Hedefleri

Ozkul COBANOGLU 245

Bati Sibirya Turk Kultiiru Tetkiklerine Gore Kaym Agacimn Turk Mitolojisinde
“Kutsal”la§masimn Maddi Kultiirel Nedenleri

Yavuz DALOGLU 249

Eski Tiirklerde Musiki

Robert DANKOFF 259

Is the Vatican Map of The Nile Evliya Celebi’s?

Vatikan’da Bulunan Nil Haritasi, Evliya £elebi’nin mi ?

ingilizceden geviren Rukiye Aslihan SHERIDAN-AKSOY...* .. .....273

ismail DOGAN 287

Karakilise’deki Soy Damgalan ve Gotik Yaziya Turk (Runik) Yazisimn Tesirleri

ismail DOGAN 301

Macaristan’da Ulus in§asi Surecine Turkolojinin Etkisi

§aban DOGAN 303

Eski Uygurca Tovbe Dualan

Siier EKER 321

Orhon Yazitlan: Iran Dilleri ile Ilk Temaslar ve Benzer Birkap Oge Uzerine

Erkin EKREM 333

General Qaga ve Gok Tiirk-^in Ming-Sha Sava§i

inci ENGiNUN 341

Orhun Yazitlan: Besleyici Gup

Kemal ERASLAN 347

Tiirkiye’de Turkiyat Ara§trrmalari’nm Son Elli Yili: Genel Bir Degerlendirme

Bilge ERCiLASUN 349

Goktiirklerle Ilgili Romanlar

Ahmet Bican ERCiLASUN 357

Kokturkpe Nasil Bir Dildir?

Marcel ERDAL 363

Ongin Yaziti

ingilizceden geviren Semih TEZCAN

Jale GARiBOVA 373

Turk Dilleri Birle§mesinin 01u§umu ve Yeniden Dogu§u: iki (^agin Altm Ruyasi

Cafer GARIPER 385

Edebiyat Teorisi ve Ele§tiri ihtiyaci

Saadettin GOME^ / Hamiyet Sezer FEYZIOGLU 391

Boyla ve Baga Unvam

Viktor G.GUZEV 397

Goktiirk Yazismda Resim Gostergelerinin Tespiti Yontemleri ve Onemi Uzerine

(,'imen GEN AY ERKOL 403

Hollanda’da Tiirkoloji £ah§malannda Yeni Perspektifler: Leiden Universitesinde Turkoloji

Abdullah GUNDOGDU 409

Dil Malzemeleri Bakimmdan Turk Sosyal Hayatimn Evrimi Uzerine
Degerlendirmeler (Goktiirklerden Osmanlilara)

Tofiq HACIYEV 415

Kill Tigin va Bilga Kagan Dastanlannm §e’ri

Tacida ZUBgEVig - HAFIZ 425

Baltam’m Balkan Tiirkolojisindeki Yeri ve Onemi

Nimetullah HAFIZ 429

Kosova’ da TvuL^e Egitim Tarihine Genel Bir Baki§

Nazmiye HASANOVA 437

§umnu Universitesinde Turkoloji £ali§malan

Alimcan iNAYET 451

birkigi : y(a)rj(i)ls(a)r : og(u)§i : bod(u)m : bi§iikitja : t(a)gi : kidm(a)z : (a)rm(i)§
ve in(i)si : [(a)g]isin : bilm(a)z : (a)rti : ogli : k(a)rjm : bilm(a)z : (d)rti ibareleri Uzerine

Leyla KARAHAN 457

Koktiirk9e Metinlerdeki U9uncii §ahis Ozneli Ardi§ik Cumlelerde Ozne Baglantilan ve
Belirsiz Ozneli Cumleler

Ceval KAYA 463

K6ktiirk9e idi oksuz Uzerine

Sergei G. KLYASHTORNYJ 469

,Z]peBHeTK)pKCKHe PyHHUCCKUC IlaMaTHHKH H Hx ABTOpbl
Eski Turk Runik Amtlan ve Onlann Yazarlan

Rusqadan qeviren Eyiip BACANLI 474

Katina KO^ / Emine KOCA / Beyhan PAMUK 479

17-18. Yiizyil Turk Minyatiirlerindeki Kadm Giysilerinde
Yaka ve Kol Formu Ozellikleri

Kadirali KONKOBAEV 497

Kirgiz Konu§ma Dili ve Turk Diller Tarihine Ait Dil Ozellikleri

II. CiLT iCiNDEKILER

Zeynep KORKMAZ 503

Yine Kari§ik Dilli Eserler Uzerine

igor KORMU§iN 511

£oyr Runik Kitabesinin Yeni Okuma Yorumlamasi Hakkinda

Bahitgiil KULJANOVA 519

Eski Turk Amtlanndaki Halk Birligi ve Memleket Butiinliigu Ulkusii
(«Orhon» ve «Kutadgu Bilig» Eserlerine Gore)

Yuu KURIBAYASHI 523

Turkological Studies in Japan: Past and Present

Piotr K WIATKO W SKI 53 1

Polonya’daki Tiirkoloji £ali§malan

Murat LULECI 541

‘GeryekTe^sek de mi, Ogretsek? Yabanci Dil Olarak TMajenin Ogretiminde Otantik
Malzeme

Ahtem MAZiNOV 555

TfOpKCKHC R'ibTKH KpbIMa. CTpyKTypa, OyHKUUOHUpOBaHUC, KoHTaKTHbie Rbjtchu»

Galina Mi§KINiENE 561

Vilnius Universitesinde Turkolojinin Durumu

Dmitriy M. NASil.OV 569

Turk Edebi Dilleri ve Leh9eleri Tarihinde Runik Amtlar

Candan NEMLiOGLU 575

Sel9uklu ve Osmanli Bezeme Sanatmm Anlatimmda Kullamlan Terim Karma§asi

Kamil Veli NERlMANOGLU 579

^agda§ Tiirkolojide Yeniden Yapilanma §artlan Uzerine (Tiirkoloji Strateji Denemesi)

Irina NEVSKAYA 589

Some Palaeographic and Orthographic Features of Altay Runic Inscriptions

Mehmet OKUR 599

Tiirkliik Bilimi Ara§tirmalannda Halkevlerinin Rolii

Takashi OSAWA 611

Turk Bilge Kagan Tahta Oturdugu Zaman Kim Tolis §ad Idi?

Mehmet OlAIEZ 629

Eski Uygur ve ^in Kaynaklan I§igmda Orhon Yazitlannda Ge9en Yer ve Ki§i Adlan

L'l'uk OZDAG / G. Gonca GOKALP ALPASLAN 641

Tiirkiyat Ara§tirmalannda Yeni Bir Alan: £evreci Ele§tiri

ilhan OZKEgECi 653

Orhun Abidelerinin Estetik ve Muhtevasimn Onemi

§ahru PiLTEN 669

Orhon Yazitlannda Se9mesel ve E§ Dizimsel Smirlamalar

Gisela PROCHAZKA-EISL 681

Viyana Universitesinde Trudge Ogretimi Diinii Bugunii Yarmi

Abdure§it Jelil QARLUQ 689

Orhun Yazitlannda Goziiken £in Kultiir Analizinden Turkliik Ara§tirmalannda
Sinolojinin Onemi

Saim SAKAOGLU 695

Orhun Amtlarmdan Giinumuze Suziilen Birka9 Erkek Adi

Karjaubay SARTKOJAULI 703

Eski TMajedeki cp (z, j) Fonemi Uzerine

Ay§egiil SERTKAYA 709

Kul Suleyman Hikmetleri Uzerine

Osman Fikri SERTKAYA 721

Eski Turk9e’de “Mizrak” Anlamma Gelen Kelime [siii](u)g] mil, Yoksa siii]g(u)
~ siiijii mil Okunmah?

Mustafa SEVER 727

Orhun Yazitlan’ndaki Bazi Kavramlan Yeniden Okumak

Elfine SiBGATULLiNA 733

Giiniimuzde Rusya'da Tiirkoloji ^ali§malan

Muratgeldi SOYEGOV 739

Tonyukuk Yazitimn Edebi Tarihi Bir Eser Olarak Degerlendirilmesi:

Guniimuz Tiirkmence, Rus9a ve Ingilizce (^cvirilcri /

Hatice §IRiN USER 767

Yenisey Yazitlannm Okunma ve Anlamlandmlmasi Uzerine Yeni Oneriler -II-

Ahmet TA§AGIL 775

£in Kaynaklarma Gore Kol Tigin Yazitimn Dikili§i Hakkmda Bir Degerlendirme

Nuran TEZCAN 785

Nil Haritasi ile Seyahatname Arasmdaki Paralellikler

Mehmet TEZCAN 799

Orhon Harflerinin Muhtemel En Eski §ekilleri Olarak Kuzey Hindistan Bolgesi’nde
Saka / Ku$an Donemi Yazilan

Semih TEZCAN 819

Etimoloji Onerileri

Funda TOPRAK 831

Orhon Yazitlanndan Anadolu Agizlanna Kar§ila§tirmah Dil £ali§malan ve
Iki Omek Fiil

Giilseren TOR 837

Anadolu Agizlannda ‘an’ Ilgeci ve ‘agan’ Yon Belirtecinin Kullammi

Battulga TSEND 859

Review on the Ancient Turkic Archaeological Monuments in Mongolia /

Bayan-Ulgii Province/

Mollaniyaz TURNiYAZ 863

Orhun Yazitlan’ndaki Unsuzlerin Uyumu Uzerine

Nadezda TYDYKOVA 873

O OopMe -TaH B AjTTaiicKOM n OopMc -Dik B TypcpKOM flibiKax /

Altay Tiirk9esindeki -Gan ve Turkiye Turk9esindeki -Dik §ekilleri Hakkmda 879

Carmen URIARTE 885

Aproximacion a la Lengua y Cultura Turcas Desde la Universidad Del Pais Vasco /
Ispanya Bask Bolgesi Universitesinde Turk Diline ve Kulturiine Yakla§im 893

Dmitriy D. VASILYEV 901

Giiney Sibirya’daki Gok Turk Runik Yazitlarmda Adlan Gepen Ki§ilerin Hayatlan ve
Kahramanliklan Hakkmdaki Tarihi Bilgiler

Haydar YAL^IN / Mikail CENGlZ 911

Turkliik Bilimi Ara§tirmalan Ipin Bir Veri Tabam Onerisi: TBAVT

Kemal YAVUZ 919

A§ik Omer ve §iiri Uzerine Bazi Dikkatler

Ahmet Buryin YERELi 941

Yagma Kultiiruyle Uretim Kulturii Arasmda Turklerin “Devlet” Ideali

Mohammed Salih Rasekh YILDIRIM 951

Afganistan’da Tiirkoloji ^ali§malannm Diinii, Bugiinii ve Gelecegi

Peter ZIEME 955

Ein Fragment Einer Sogdisch-Altuigurischen Wortliste

Sogdca-Eski Uygurca Bir Kelime Listesinde Artakalmi§ Bir Par9a

Almancadan geviren Semih TEZCAN 959

I lam/a ZULFIKAR 963

Mcslck Eklcri vc Bazi Adlandirmalar Uzcrinc Dcgcrlcndirmclcr

SONOTURUM 967

DEGERLENDIRME VE KAPANI§ OTURUMU 979

KATILIMCILAR 989

SEMPOZYUM FOTOGRAFLARI 999

SUNU§

Hacettepe Universitesi Tiirkiyat Ara§tirmalan Enstitiisii, 1992 yilmda tam da Sovyetler
Birligi’nin dagilip, Turk Cumhuriyetlerinin hirer hirer bagimsizliklanm kazandiklan bir
donemde kurulmu§tur. Uzun zaman alan fiziki yapilanmadan sonra lisansiistii egitim, bilimsel
etkinlikler, sosyal ve kiiltiirel etkinlikler, dergi ve kitap yaymlan ile faaliyetlerini etkili bir
9izgiye ta§imi§tir.

2004 yilmda ilk sayisi yayimlanan Turkiyat Ara§tirmalari Dergisi (HUT AD), 13.
sayismda uluslararasi tarama indekslerinden inline (TUBITAK-ULAKBIM, MLA ve
EBSCO) girme ba§ansma eri§erek ula§mi§trr. Alanda onemli dergiler arasmda goriilen
HUT AD, kisa sure sonra elektronik eri§ime de a9ilacaktir.

Ger9ekle§tirilen bilimsel toplantilarm bildiri kitaplan kisa siirede yayimlanma ozelligi
ile Enstitiimiiziin yaym alamndaki ba§ansma hirer omektir. §u ana kadar U9ii uluslararasi, biri
ulusal nitelikte 4 sempozyum diizenlenmi§tir. 2006 yilmda 1. Turkiyat Ara$tirmalari
Sempozyumu, Turkiyat Ara§tirmalarinda Yontem ve Arayi§lar konusunda olup bildiriler
kitabi yayimlanmi§tir. Bir yil sonra Ya$ayan Eski Turk inan 9 lan Bilgi §61eni’nin bildiriler
kitabi da aym yil i9inde yayimlanmi§tir. UNESCO tarafmdan diinyada Ka§garli Mahmud yili
ilan edilen 2008 Mayis ayinda Kdygarh Mahmud ve Donemi konulu 2. Uluslararasi
Turkiyat Ara$tirmalari Sempozyumu etkisi geni§ ve ba§anli bir bilimsel toplanti olmu§ ve
bildiriler kitabi yayimlanmi§tir.

Hacettepe Universitesi Turkiyat Ara§tirmalan Enstitiisu, Tiirkliik Bilimi ekseninde
disiplinlerarasi 9ali§malar yapmak, ele aldigi konulan biitunciil baki§ a9isi ile incelemek ve
bilimsel ve evrensel degerlerden §a§madan tarihte ve giiniimuzde Tiirk dunyasimn hemen her
alamnda etkin olmayi hedeflemektedir. Bu yakla§mun omeklerinden biri de 9. Tiirk
Diinyasi Ekonomi, Bilisim ve Kiiltiir Forumu’dur. T.C. Di§ Ticaret Miiste§arligi tarafmdan
2001 yilmdan itibaren ba§an ile ve istikrarli bi9imde diizenlenmi§ olan Forum, 2009 yilmda
Enstitiimiiz i§birligi ile ve Kiiresel Krizde Tiirk Diinyasi Ekonomileri ve Kiiltiirel Destekler
konusunda ger9ekle§tirilmi§tir. Diinya iizerinde bir9ok iilkenin zararli etkilerinden
ka9amadigi kiiresel ekonomik krizden Tiirk Cumhuriyetlerinin koklii ve gii9lii ortak kiiltiirel
deger ve birikimlerinden nasil ve ne bi9imde yararlanarak en az zararla 9ikabileceklerinin
tarti§ildigi Forum U9 giinde farkli iilkelerden gelen bilim adamlannm katilimi ile diizenlenmi§
ve bildiriler kitabi yayimlanmi§tir.

Hazirliklarma Mayis 2009’da ba§lanan ve 10-29 Mayis 2010 tarihinde iki temel
boliimde ger9ekle§tirilen Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Tiirkliik Bilimi ve
21. Yiizyil konulu 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu ve bu kapsamda
diizenlenen Orhon Vadisi Amtlarim Yeniden Yorumlamak konulu Ta§ Heykel Qali§tayi, son
derece ba§anh ge9mi§tir.

Beytepe’de ger9ekle§tirilen a9ili§ programmm tamamlanmasmdan sonra Sempozyum
katilimcilan otele ge9erek, bilimsel oturumlara devam ctmi^lcrdir. Yurt di§mdan 50, yurt
i9inden 70 bilim insanmm katildigi 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalari
Sempozyumu’nda 116 bildiri sunulmusjtur. Tiirk Dil Kurumu i§birligi ile ger9ekle§tirilen
Sempozyuma TIKA, T.C. Ba§bakanlik Tamtma Fonu ile Kiiltiir ve Turizm Bakanligi da
destek saglami§trr. Elinizde bulunan Bildiriler Kitabmda 97 sunulmu§ bildiri bulunmaktadir.

TURKSOY ve Hacettepe Universitesi Heykel Boliimii ile birlikte ger9ekle§tirilen
Orhon Vadisi Amtlarim Yeniden Yorumlamak konulu Ta§ Heykel Qali§tayi ise, Tiirk diinyasi

sanat5ilarmm ortak kultiirel miraslanmizdan birinin konu sesildigi bir etkinlikte bulu§malan
yonuyle bir ilktir. Ayrica eski Turk amtlannm ?agda§ yorumlanmasi da bir ilktir. gali§tayin
ger9ekle§tirilmesinde ELGtNKAN Vakfimn ve Hacettepe Universitesi Bilimsel Ara§tirmalar
Biriminin de degerli katkilan olmu§tur. Turk dilinin temel dayanaklan Eski Turk Amtlan’nm
21. yiizyil Turk dunyasi sanat9ilannm baki§ a9ilanndan ve sanat anlayi§lan 9er9evesinde
ortak ve 9agda§ yorumlanmasi sonucu olu§turulacak eserlerin kalici olarak sergilenmesi
du§iincesi duyan herkesi hcyccan landirmi§ti r. Bu heyecan ile ba§layan Orhon Vadisi
Amtlanm Yeniden Yorumlamak Ta§ Heykel £ali§tayi’na Azerbaycan, Ba§kurdistan,
Kazakistan, Kirgizistan, Moldova, Tataristan ve Tiva’dan birer, Tiirkiye’den ise 119
heykeltira§ katilrm§ ve 15 giinde hepsi birbirinden guzel ve anlamli amt eserler
olu§turmu§lardir. Eserler, Hacettepe Universitesi Beytepe Yerle§kesi’nin Ye§il Vadi
bolgesine yerle§tirilmi§ ve ilgilenenlerin ziyaretine a9ihm§tir.

Her ikisi de kendi alanmda onemli ve nitelikli bu etkinlik, 9e§itli kurum, kurulu§ ve
ki§ilerin katkilanyla ger9ekle§tirilmi§tir. Sempozyum, Turk Dil Kurumu ortakligi ile ve
degerli Balkan Prof.Dr. §iikru Haluk Akalm’m destekleriyle duzenlenmi§tir. Kendisine ve
Kurum 9ali§anlanna 90k te§ekkur ederim. Turk I§birligi Kalkmma Idaresi Ba§kanligi ve
Turkiye Cumhuriyeti Ba§bakanlik Tamtma Fonu yonetici ve 9ali§anlanna sagladiklan destek
i9in te§ekkurlerimi sunanm.

gali§tay TURKSOY, Hacettepe Universitesi Heykel Boliimu ve ELGINKAN Vakfi
i§birligi ile duzenlenmi§tir. Kurumlarm yonetici ve elemanlarma 90k te§ekkur ederim.

Hem Sempozyum hem de £ali§tay’da maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen
Rektoriimuz Prof.Dr. Ugur Erdener ve Rektor Yardimcimiz Prof.Dr. Hasan Kazdagli olmak
iizere iiniversitemiz yoneticilerine, degerli katkilan i9in Bilimsel Ara§tirmalar Birimi ile
Basim, Yayin ve Tamtim Koordinatorlugii’nun biitiin elemanlanna te§ekkurlerimi sunanm.

Hazirlik 9ali§malarmdan ger9ekle§tirilmesine kadar her a§amada bir ekip olarak
birlikte 9ah§tigim Tiirkiyat Ara§tirmalan Enstitusii’nun akademik ve idari personeline de
sevgiyle te§ekkiir ederim.

Ulkii gELiK $AVK

Ag i§ Konu$malari

Acis Konusmalari

Prof Dr. Ulkii (fEUK§AVK'

3 . Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu iki temel ve onemli etkinligi
kapsamaktadir. Biri; yurt di§mdan 50 , yurt i?inden 67 bilim insanmm katilimi ile 26-29 Mayis 2010
tarihlerinde gcrgcklc^tirilccck bilimsel toplantidir. Sempozyumun ilanim takiben 450 bildirili
ba^vuru olmu§, ancak toplantimn konulu olmasi ve zaman smirlamasi gibi nedenlerle ba§vurularin
90gu kabul edilememi§tir. Ba§vuru sahiplerince gonderilen bildiri ozetleri Diizenleme Kurulunun
on degerlendirmesinin ardmdan Bilim ve Dam§ma Kurulu iiyelerinin gorii^ii almarak kabul
edilmi§tir. §u an a9ih§mi ger9ekle§tirdigimiz Sempozyum bugiin ogleden sonra ba§layacak bilimsel
oturumlarla devam edecek ve 26 oturumda 114 bildiri sunulacaktir. Alanda yetkin ve onemli
akademisyenlerin yer aldigi bu bilimsel toplanti, 29 Mayis Cumartesi giinii diizenlenecek bir gezi
ile tamamlanacaktir. Tiirkliik Biliminin Orhon Yazitlan ekseninde diinii, bugiinii ve yarini iizerine
90k onemli gorii§, fikir ve onerilerin 119 gun boyunca tarti§ilacagi bu toplantimn bildirileri kisa siire
sonra yayimlanarak kalici hale getirilecektir.

Sempozyuma, Afganistan, Almanya, Altay, ABD, Avusturya, Azerbaycan, Bulgaristan, £in,
Giircistan, Hollanda, Iran, Ispanya, Isve9, Japonya, Kazakistan, Kirgizistan, Kosova, KKTC,
Litvanya, Mogolistan, Norve9, Ozbekistan, Rusya, Tataristan, Tiirkiye, Turkmenistan, Ukrayna’dan
katilan bilim insanlan, katilimlan ile Sempozyumumuzu onurlandirmi§lardir. Kendilerine ayri ayn
90k te§ekkur ederim.

Sempozyum Diizenleme Kurulu ile Bilim ve Dam§ma Kurulu uyelerinin 90k degerli
yardimlan olmu§tur. Ba§ta Prof.Dr. Semih TEZCAN olmak lizere biitiin uyelerimize, §iikranlanmi
sunanm.

Sempozyumun diger boliimu; Orhon Vadisi amt, heykel ve balballarmm Tiirk
Cumhuriyetlerinden gelen 7 , Tiirkiye’den katilan 3 heykeltira§m katilimi ile yeniden yorumlandigi
Ta§ Heykel £ali§tayi’ndan olu§maktadir. Mahmud Rustamov / Azerbaycan, Ruslan Nigmatullin /
Ba§kurdistan, Sultan Grigore / Gagavuz Yeri, Dair Tulekov / Kazakistan, Sadabek Ajiev
/Kirgizistan, Tagir Subkhankulov / Tataristan, Aleksandr Baranmaa / Tiva, Do9.Dr. Turhan ^etin /
Turkiye, Ercan Saglam / Turkiye, Tanzer Arig / Turkiye, Murat Ye§ilgoz (Asist.), Baran Q’aginh
(Asist.), degerli heykeltira§lara 90k te§ekkiir ederim. Hacettepe Universitesi Heykel Boliimii
Ba§kam Do9.Dr. Turhan Cretin ’c hem eseri hem de destekleri i9in ayrica te§ekkur ederim.

Hazirligi 1 yila, gcr9cklc$tirmcsi ise 19 giine yayilan her iki boliimu de 90k onemli bu
etkinligin diizenlenmesinde bir9ok ki§i ve kurumun bizim i9in degerli katkilan oldu. Tiirkliik
Bilimi alanmda 9ali§mi§ ve 9ah§makta olan herkese 90k te§ekkur ediyorum. Degerli 9ali§malan ile
Turkliik Bilimine biiyiik katkilan olan Prof.Dr. Talat Tekin’i burada saygiyla amyorum.

Universitemiz Rektorliigiine; ba§ta Rektor Prof.Dr. Ugur Erdener olmak iizere Rektor
Yardimcilanmiza, Genel Sekreter ve ba§ta Perran Varol olmak iizere Yardimcilarma, Basm-Yaym
ve Tamtim Koordinatorliigiine, Bilimsel Ara§tirmalar Birimine, Saglik, Spor ve Kiiltiir Dairesi
Ba§kanligina, Basm ve Halkla Ili§kiler Merkezine, Bilgi i§lem Dairesi Ba§kanhgma 90k te§ekkiir
ederim.

I§birligi ile hazirladigimiz Sempozyuma biiyiik destek saglayan Tiirk Dil Kurumuna; ba§ta
degerli Balkan Prof.Dr. §iikrii Haluk Akalin olmak iizere, Genel Sekreter ve 9ah§ma arkada§lanna
90k te§ekkiir ederim.

* Hacettepe Universitesi Turkiyat Ara§tirmalan Enstitiisii Miidiiru

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumi

TURKSOY’a; ba§ta Genel Sekreter Diisen Kaseinov olmak iizere Yardimcisi Do?.Dr. Firat
Purta§ ve 9ali§ma arkada§larma te§ekkiir ederim.

TIKA’ya; ba§ta Balkan Musa Kulaklikaya olmak iizere Balkan Yardimcisi Dr. Mustafa
§ahin ve yali^ma arkada§lanna te§ekkiir ederim.

ELGINKAN Vakfma; ba§ta Yonetim Kurulu Ba§kam Cretin Evrenuz olmak iizere biitiin
Vakif yonetim ve yali^anlanna te§ekkiir ederim.

T.C. Ba§bakanlik Tamtma Fonuna ve T.C. Kiiltiir ve Turizm Bakanligma te§ekkiir ederim.
TRT’ye; ba§ta Balkan Ibrahim §ahin olmak iizere Adnan Siier ve Hasan Ali Demircan ile 9ali§ma
arkada§lanna te§ekkiir ederim.

Tiirkiyat Ara§tirmalan Enstitiisiinde birlikte 9ali§maktan biiyiik mutluluk duydugum 9ali§ma
arkada§lanma 90k te§ekkiir ederim. Bir iiyesi olmaktan onur ve gurur duydugum Tiirkliik Bilimi
ailesinin §u an aramizda bulunan temsilcilerine Sempozyumda ba§anlar diler, saygilanmi sunanm.
Aynca, Sempozyumumuzun a9 1 1 1 § torenini onurlandiran siz degerli konuklanmiza 90k te§ekkiir
ederim.

Saygilarimla. . .

Agi$ Konu.pnalan

Dog. Turhan £E 77 A*

£ok Degerli Hocalanm, Degerli Konuklar;

Turkiyat Ara§tirmalan Enstitiimiize heykel boliimii olarak ktujiik bir destek verdik. Hocamiz,
bizim destegimizi biraz abartti, ben 90k te§ekkiir ederim.

Kisaca ozetlemem gerekirse; Turkiyat Ara§tirmalari Enstitiisiiniin, Orhon Yazitlarimn
Bulunu§undan 120 yil sonra Tiirkliik Bilimi ve 21 . Yiizyil konulu 3 . Uluslararasi Turkiyat
Ara§trrmalari Sempozyumunun kii9iik bir par9asim olu§turan Orhon Vadisi Amtlanm Yeniden
Yorumlamak temali bir Uluslararasi Heykel £ali§tayi planlanmi§tir ki, buna 9ali§tay demek dogru
degildir. Bizim biiyiik sempozyumlarimiz da hemen hemen aym ol9ektedir.

Yakla§ik iki haftalik bir 9ali§madan sonra hazirliklar tamamlanmi§, biraz sonra da hep
birlikte a^i li^ini yaprm§ olacagiz. Hep soylenir ya; bilim ayaklarimizi yere bastmrken, sanat bizi
daha 90k insanla§tmr, daha 90k insan kilar. Konusu ve malzemesi ne olursa olsun iiniversite
ortammda ger9ekle§tirilen 9agda§ sanat etkinlikleri bizim a9imizdan olduk9a onemlidir. Bu 9ali§tay
da bunlardan biridir. Q’iinkii universitelerimizin en onemli gorevi yalmz bilim iiretmek degil, aym
zamanda kultiirel, entellektiiel ve sanatsal anlamda omek bir model olu§turarak 9agda§ insanm ve
toplumun geli§imine katkida bulunmak ve onciiluk etmektir. Ancak, gen9ligimizin du§uncelerini
bilimin i§igiyla aydmlatrrken, duygulanm sanatsal guzelliklerin hazziyla besleyerek saglikli bir
topluma ula§abiliriz. Ote yandan, bir tur gorsel egitim saglayan bu tur uygulamalarm ve heykel
sempozyumlarmm zamanla toplum ya§ammda, sanatm gerekliligine dair bir bilincin olu§masi
a9ismdan da onemli katkilan vardir.

Farkli ulkelerden gelen sanat9ilan ortak bir mekanda, sanatsal iiretim surecinde bir araya
getirerek mesleki dayam§ma i9inde bilgi ve teknik deneyimlerin payla§ilmasmm saglanmasi da bu
tur sempozyumlann bir diger ozelligidir. Aynca, bu tur ortamlar heykel boliimu ogrencilerimiz i9in
de iyi bir ogrenme ve deneyim kazanma firsati olu§turmaktadir.

Hocamm da degindigi gibi, yedi Tiirki iilkeden gelen ve 11911 de bizim ulkemizden olmak
lizere on sanat9inm katilimiyla bu 9ali§tayi ger9ekle§tirdik. Sanat9ilar, Orhon vadisi amtlanm ya da
Orhon vadisi amtlannm sembolize ettigi kultiirel ortami kendi sanatsal yakla§imlan dogrultusunda
ele alarak eserlerini olu§turdular. Bu eserler, bir siire 9ali§ma alanlannda, biraz sonra da
gorecegimiz alanda sergilendikten sonra iiniversitemiz yerle§kesi i9inde belirlenecek bir alanda
toplu bir §ekilde, birbirlerinden uzakla§trrilmadan sergileneceklerdir. Muhtemelen bu alanm adi da
“^agda§ Orhon Vadisi” olacaktir.

Sempozyum dii§iincesini ortaya atarak, fikir babaligi yapan ve ger9ekle§mesi i9in tiim
ekibiyle birlikte biiyiik 9aba sarf eden Sayin Prof.Dr. Ulku (^clik §avk hocama ve ekibine, bu tiir
etkinliklerimizden hi9bir zaman destegini esirgemeyen, bu 9ali§tayi da sonuna kadar destekleyen
Universitemiz idaresine ve ozellikle iki hafta gibi kisa bir siirede biiyiik bir ozveriyle ve i§birligi
i9inde 9ah§arak eserlerini tamamlayan ve sonsuza kadar bize armagan eden sanat9i dostlanmiza 90k
te§ekkiir ediyorum.

Saygilanmla.

Hacettepe Universitesi, Giizel Sanatlar Fakiiltesi, Heykel Boliimu Ba?kam.

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumi

Agi§ Konu.pnalan

Prof. Dr. §ukru Haluk AKALIN

Saym Bakamm,

Saym Rektoriim,

Turk dilinin 9e§itli alanlan ve konulan iizerine iilkemizde ve yurt di§mda ara§tirmalar
yaparak Tihdajeye ve Tiirkliik Bilimine (Tiirkoloji) hizmet eden degerli meslekta§larim,

Basinimizin Se9kin Temsilcileri,

Kurumumuzun Hacettepe Universitesi Tiirkiyat Ara§tirmalari Enstitiisii ile i§ birligi
i9erisinde diizenledigi Orhon Yazitlanmn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21 .
Yiizyil konulu III. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Toplantisma ho§ geldiniz. Tiirk Dil Kurumu
olarak iilkemizin en ba§ta gelen iiniversitelerinden Hacettepe Universitesi ile i§ birligi i9erisinde bu
etkinligi ger9ekle§tirmi§ olmaktan biiyiik bir onur duyuyoruz. Boylesine biiyiik bir etkinlige
katilarak bu onuru bizimle payla§tigimz i9in hepinize te§ekkiir ederim.

Toplantimizm admda ge9en Tiirkliik bilimi sozii, bir bilim dab olarak Bati dillerindeki
kar§iligiyla “Tiirkoloji”yi veya “Tiirkiyat”i ifade etmektedir.

Genelde Tiirk dili, tarihi, edebiyati ve halk bilimi ara§tirmalanm konu edinen bir bilim dali
olan Tiirkliik biliminin, dar anlamiyla Tiirk dili ve edebiyati ara§tirmalanm kapsadigi, hatta bazen
daha dar anlamiyla Tiirk dili ara§tirmalan i9in kullamldigi goriilmektedir.

Avrupalilann Dogu iilkelerini, halklanm, dillerini, inan9lanm ve kiiltiir degerlerini tammak,
bu iilkelerle kuracaklan ili§kileri buna gore yonlendirmek, ozellikle de ticari ili§kilerinde
yararlanmak amaciyla kurduklan “Dogu bilimi”ne veya eski adiyla “§arkiyat”a, Bati dillerindeki
adiyla “OryantaliznT’e bakarak “Tiirkliik bilimi”nin de aym dii§iince ve ama9la yine Batililar
tarafmdan kuruldugu zaman zaman dile getirilmektedir. Oysa ger9ek, bundan 90k daha farklidir. . .
Tiirkliik biliminin temelleri Batililarca degil; Tiirk9enin ilk sozliigii, ilk dil bilgisi kitabi hatta ilk
Tiirk ansiklopedisi Divanii Lugati ’t-Turk’iin yazan Ka§garh Mahmud tarafmdan atilmi§trr.

Birka9 sozliik ve birka9 dil bilgisi kitabi di§mda ne yazik ki Tiirk dilinin sonraki donemlerine
ait soz varhgmi ortaya koyan sozliikler, dil bilgisi ozelliklerini i§leyen kitaplar hazirlanamami§tir.

Evet, Tiirkliik biliminin temelini yiizyillar once atmi§tik ama daha sonra dilimizin
ara§tinlmasmi yabancilara birakmi§tik. Tiirkliik bilimi artik Avrupa’da geli§en bir bilim dali haline
gelmi§ti.

Ahmet Vefik Pa§a, Muallim Naci gibi edebiyat9ilarm donemin Tiirk9esinin soz varligma
dayali olarak hazirladiklan sozliiklerle ba§layan yeni donem §emsettin Sami’nin Kamus-i Turkfs\
ile Tiirk sozMapiiliik geleneginin kokle§mesini saglami§tir.

Bu toplantimn 91 ki§ noktasmi olu§turan Orhon Yazitlanmn bulunu§u, Tiirk dili
ara§tirmalannda oldugu kadar Tiirk tarihinde de yeni bir donemin miijdecisi olmu§tu. Tiirk9enin bir
uygarlik, bir kiiltiir dili olmadigi; koklii bir tarihi bulunmadigi yolundaki gorii§ler once Orhon
YazitlarYmn ke§fi, sonra da yazismm 96ziilii§iiyle birlikte ge9erliligini yitirmi§ti. Orhon
Yazitlan’mn ardmdan Ka§garh Mahmud’un son birka9 yiizyildan bu yana adi ve varligi bilinen
ancak ele ge9irilemeyen Divanii Lugati ’t-Tiirk adli amtsal eserinin bulunu§uyla Tiirkliik Biliminin
altin 9agi ya§anmaya ba§lami§ti.

Tiirkliik Bilimi alamndaki bu geli§meler, 9okmekte olan Osmanli Devleti’nin son yillarmda
bir 9iki§, bir kurtulu? yolu arayanlara esin kaynagi olmu§tu. Hakimiyet-i Milliyeyi, yani Ulusal

Tiirk Dil Kurumu Ba§kam

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumi

Egemenligi esas alan Milli Miicadele’nin ardmdan kurulan gen9 Tiirkiye Cumhuriyeti de Turk
kahramanhgi ve yiiksek Turk kiihiirii temelinde yiikselecekti.

Onderligi ve Ba§komutanhgi ile zafere ula§an Milli Miicadele ve yiiriittiigii ger9ek9i di§
politikayla §ekillenen Tiirkiye Cumhuriyeti’nin simrlanni Misak-i Milli ile 9izen Gazi Mustafa
Kemal’in kultiir diinyasimn smirlan ise Tiirk dilinin, Tiirk tarihinin, Tiirk edebiyatimn, kisacasi
Tiirk kulturiinun yayilma alam kadar geni§lige ve tarihsel derinlige sahipti. tilke smirlan
bagimsizlik a§kiyla, sava§la, kanla; diplomasiyle, ger9ek9i politikalarla 9izilmi§ti ama dilin,
edebiyatm, sanatm, kulturiin smirlan dike smirlannm di§ma ta§maktaydi.

Atatiirk’iin bu dii§iinceyi ger9ekle§tirmek iizere attigi adimlar sayesinde Turk dilinin bilimsel
yontemlerle, diizenli ve siirekli bir bi9imde, kurumsal ol9ekte ara§tirilmasi, incelenmesi ancak
Tiirkiye Cumhuriyeti doneminde miimkiin olabilmi§tir.

Millet olmamn temelinde ortak ge9mi§in, yani tarihin ve ortak dilin bulundugu ger9eginden
hareketle Tiirk dili, edebiyati, tarihi iizerine ara§tirmalar yapmasi i9in 1924 yilmda Istanbul’da
Tiirkiyat Enstitiisiiniin kurulu§una onculiik etmi§, 1928 yilmda da Yazi Devrimi’ni
ger9ekle§tirmi§tir.

Ataturk’un istegi talimatiyla 1931 yilmda Tiirk Tarih Kurumu, 12 Temmuz 1932 ’de de Turk
Dil Kurumu kurulmu§tur.

U9 bine yakm ki§inin izledigi Birinci Turk Dili Kurultayi ilk Turk dili kurultayi olmasimn
yam sira pek 90k ozelligiyle Tiirk dili tarihinde ilklerin kurultayi olmu§tur. A9ili§mda veya
kapam§mda a9i§ konu§masi yapmayan Gazi Mustafa Kemal, dokuz gun suren oturumlan ba§mdan
sonuna kadar izlemi§tir. Kurultaya yalmzca dil bilginleri, ogretmenler degil, §airler, yazarlar,
gazeteciler, koyluler, Yoriik Turkmen a§iretlerinden temsilciler katilmi§tir. Kurultay radyodan
naklen yayimlanmi§tir. Tiirk radyoculuk tarihinin ilk naklen yaymlanndan birisi olan Birinci Tiirk
Dili Kurultayi’nda okunan bildiriler, yapilan tarti§malar radyo araciligiyla herkese ula§trrilmaya
9ali§ilmi§, herkesin evinde radyo bulunmadigi du§iinulerek §ehirlerin degi§ik yerlerinde kurulan ses
duzenegiyle konu§malar dinleyicilere ula§tmlmi§trr. I§te bu kurultayda Tiirkge Sozliik’im
hazirlanmasi, terim 9ali§malanmn yiirutulmesi, tarama ve derleme 9ah§malannm yapilmasi
kararla§tmlmi§tir.

Ataturk’un ilgisi kurultay ile de kalmami§tir. Kurumun butiin 9ali§malanm yakmdan takip etmi§,
onemli gordugu 9ah§malann yapilmasim saglami§tir. Buna en iyi omek 7 Mart 1933 giinu ak§ami
Tiirk Dil Kurumunu ziyaretidir. Beraberinde Afet Inan, Recep Peker ile birlikte Tiirk Dil Kurumuna
gelerek Yonetim Kurulu toplantisma katilan Atatiirk, once Kurumun 9ali§malan hakkmda bilgi
almi§ soma da yapilmasi gerekenler konusunda dii§iincelerini soylemi§tir. Bu dii§iinceler Karar
Defterini §oyle yazilmi§tir:

Hami Reis Hazretlerinin emir ve ir§atlan iizerine a§agida yazili i§lerin yapilmasma karar
verildi:

A. Divanii Lugati’t-Tiirk terciimesi -alfabetik siraya konulmasi bir an once bitirilerek-
bastmlacaktir.

B. §eyh Siileyman Efendi’nin (^agatay Lugati alfabetik siraya konularak hemen
bastmlacaktir.

C. Orhon Kitabeleri’nin Ragip Hulusi Bey tarafmdan tespit edilmi§ olan kelimeleri ve
manalan alfabetik siraya konularak Hami Reis Hazretlerine takdim edilecektir.

Atatiirk, Tiirk dilinin klasiklerinin giiniimiize kazandmlmasi yoluyla Tiirk dili tarihinin
aydmlanmasmm onciiliigiinii de yapmi§tir. Ilk iki eserin bir an once basilmasi istenirken Orhon
Yazitlan’mn soz varligmm alfabetik olarak siralanmasi ve anlamlannm verilmesi ile olu§turulan
sozliigiin Atatiirk’ e verilmesi, Yazitlara olan ilgisini ortaya koymaktadir.

Agi§ Konu.pnalan

vii

Bir yandan Turk Dil Kurumunun diger yandan Istanbul Universitesi Tiirkiyat Enstitiisii ve
Edebiyat Fakultesi Turk Dili ve Edebiyati Boliimiiniin 9ah§malari siirerken Ataturk 1935 yilmda da
Dil ve Tarih-Cografya Fakiiltesinin kurulu§una onciiliik etmi§tir. Biitiin boliimleri Tiirkliik bilimi
ara§tirmalan fyin gerekli alanlar olarak dii§iiniilen Dil ve Tarih-Cografya Fakultesi ile Tiirkliik
bilimi ara§tirmalan yeni bir boyut kazanmi§tir.

Degerli Katilimcilar,

Atilan bu adimlar, yiiriitiilen 9ah§malar sonucunda diinyada Tiirkluk bilimi ara§tirmalannm
merkezi olarak Macaristan kabul edilirken artik bu merkez Tiirkiye olmu§tur.

Bugiin iilkemizde Tiirkliik biliminin en onemli alanlanndan birisi olan Tiirk dili
ara§tirmalanmn merkezi de hfy ku§kusuz, Tiirk Dil Kurumudur. . .

Kurulu§undan bu yana, dogrudan dogruya Tiirk dili ile ilgili bine yakm kitap, bini a§km dergi
yayimlayan; Tiirk dili ile ilgili amtsal eserleri kiiltiiriimiize kazandiran, derleme ve tarama
9ali§malanyla Tiirk9enin soz varligimn ortaya konulmasma onemli katkilarda bulunan, sekseni
a§km bilim dalmda terim 9ali§malari yiiriiten Tiirk Dil Kurumu son yillarda yeni ileti§im
ortamlarmda da Tiirk dilinin biitiin kaynaklanyla yer almasi, diinyamn neresinde olursa olsun Tiirk
dilinin sozliiklerine eri§imin saglanmasi ugrunda gosterdigi 9abanm da sonu9larmi elde etmi§tir.

Bugiin Tiirk Dil Kurumunun sozliiklerine ag ortammda http://tdk.org.tr adresine ula§ilabildigi
gibi cep telefonlarmdaki kablosuz eri§im diizenegiyle de eri§ilebilmektedir.

(/agimizin bilgiye ve habere ul armada en hizli ve etkin araci Genel Ag’da (internet) ilk
sozliigii Giincel Tilrkge Sozliik’u 2002 yilmda kullamma a9masmdan sonra ge9en sekiz yillik siire
i9erisinde Tiirk Dil Kurumu onuncu sozliigii Atasozleri ve Deyimler Sozlugii ’’ nii hizmete sunmu§tur.

Tiirk dili ara§tirmacilannm kullandigi bir diger kaynak Tarama Sozliigii de sanal ortamdaki
on birinci sozliigiimiiz olarak Dil Bayrami’nda kullamma a9ihm§tir.

Biitiin bu soz varligim tek bir veri tabanmda toplayan Biiyiik Tiirk9e Sozliik’ii kullamma
a9tigimiz giinden bugiine ge9en yakla§ik iki yillik donemde milyonlarca kullamci ziyaret etmi§tir.
Yalmzca bir haftalik ziyaret9i sayisi 1 milyon 133 bindir... Sanal ortamdaki sozliiklerimizle sozliik
kullanma ah§kanligimiz yayginla§mi§tir.

Ge9en ay izmir’de Ege Universitesi ile birlikte diizenledigimiz Tiirk Diinyasi Kiiltiir
Kongresi’nde ise sanal ortamdaki sozliigiimiizde sozciiklerin parmak alfabesi ile gosterilmesi
uygulamasi da ba§latilmi§tir.

Tiirk Dil Kurumu, Tiirk9enin daha da geli§tirilmesi, zenginle§tirilmesi, ozle§tirilmesi,
evrensel dil konumunun yaygmla§trrilmasi 9ali§malanm bugiin de yiiriitmektedir.

Yirmi ii9 9ali§ma grubunda, 9e§itli bilim dallannda yeni terim ve kavramlara kar§ilik bulma
9ali§masmi siirdiirmekte olan Tiirk Dil Kurumu, sekseni a§km bilim, sanat ve spor dalmdaki
170. 196 terim ile Tiirk dilinin en biiyiik terim sozliigiinii ortaya koymu§ bulunmaktadir.

Tiirk Dil Kurumu olarak bundan sonraki hedefimiz; telif sorunu olmayan yerli yabanci 9e§itli
yayinevlerince yayimlanmi§ Tiirk dili ara§tirmalanyla ilgili kitaplarla Kurumumuzun yayimlayacagi
kitaplan sayisal ve sanal ortama aktarmaktir. Ara§tirmacilarm sik9a kullandigi kitaplan, U9 ayri
siireli yayimmizm biitiin sayilanndaki yazilan ve Kurumumuzun tarihsel belgelerinden olu§an
kaynaklan sayisal ve sanal ortama aktararak ba§lattigimiz e -kitap uygulamasmi geni§letmek ve
yayginlasjtirmak amacmdayiz. Siireli yayin kulliyatimiz §u anda 20 bin 408 makalenin tarn metni ile
diinyamn her bolgesindeki ara§tirmaciya hizmet veriyor. Dogrudan dogruya Tiirk Dil Kurumu
sayfasmdan girilerek yapilan arama kullamma a9tigimiz giinden bugiine ge9en on sekiz aylik siire
i9erisinde siireli yaym veri tabammizda yakla§ik 250 bin kez arama yapilmi§ ve 90 bin kez makale
indirilmi§tir. Bu sayiya siireli yaym veri tabammiza kendi sayfalarmdan baglanti veren ag sayfalan

viii 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalari Sempozyumi

dahil degildir. Bu veriler, edebi ve bilimsel eserlerin, kuhuriimiizle ilgili bilgilerin sanal ortama
aktanlmasi durumunda gorecegi ilgiyi gozler onune sermektedir.

Oniimiizdeki aylardan itibaren, yeni 9ikacak her kitabimiz ayni zamanda e-kitap olarak da
iiretilecek ve ag sayfamizda yerini alacaktir. Boylece diinyamn her yerinden ara§tirmacilar e-
kitaplanmizi birkag dakika i9erisinde ve basili kitaptan 90k daha ucuza edinebilecektir.

Degerli Meslekta§lanm,

Atatiirk’iin ba§lattigi Turk Dili Kurultayi gelenegini ya§atan Turk Dil Kurumu bu kurultaylan
uluslararasi alanda bilim §olenine d6nii§tiirdii. Kurultaylann yam sira gerek Ankara’ da gerek
Edime’den Ardahan’a, Acigol’den Digor’a yurdun dort bir ko§esinde gerek yurt di§mda diizenledigi
soyle§i, a9ik oturum, bilgi §oleni ve 9ali§taylarla Turk dili ile ilgili konulan bilim diinyasimn ve
kamuoyunun giindemine ta§iyor Tiirk Dil Kurumu... Son yillarda iiniversitelerimizle i§ birligi
i9erisinde diizenledigimiz etkinliklerden birka9i §unlardrr: Ardahan Universitesi ile Kafkaslarda
Tiirk Dili ve Kiiltiiriiniin Etkileri, Nev§ehir Universitesi ile Karamanli Tiirkycsi ve Grek Harfli
Turk9c Metinler, Kafkas Universitesi ile Uluslararasi Turkiye Turk9csi Agiz Ara§tirmalan
Cali§tayi, Kmkkale Universitesi ile Kitle ileti§im Ara9lannda Tiirk9enin Kullammi Bilgi §oleni,
Eski§ehir Osman Gazi Universitesi ile Tatar TMa^esi Ara§tirmalan Bilgi §oleni, Sakarya
Universitesi ile Balkan Ulkelerinde Tiirk9c Egitimi ve Yayin Hayati Bilgi §oleni, Istanbul
Universitesi ile Dogumunun 990 . Yilmda Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bilgi §oleni,
Gazi Universitesi ile Tiirkluk Ara§tirmalannm Bugunku Durumu ve Sorunlan, Afyon Kocatepe
Universitesi ile Uzak Asya’ dan On Asya’ya Eski Tiirk9e, Ege Universitesi ile birlikte Tiirk Dunyasi
Kiiltur Kongresi...

Degerli Konuklar,

Katilimimzla onurlandirdigmiz Orhon Yazitlannm Bulunu§undan 120 Yil Soma Tiirkluk
Bilimi ve 21 . Yiizyil konulu III. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Toplantisi da Tiirk Dil
Kurumunun Hacettepe Universitesi ile i§ birligi i9erisinde ger9ekle§tirdigi onemli bir etkinliktir. Bu
toplantiya sunulacak bildirilerle Tiirkliik bilimi alamnda yeni geli§meler kaydedilecegine inamyoruz.

Toplantimiza katildigmiz i9in hepinize ayn ayn te§ekkiir ederim.

Bu toplantimn ba§anyla ger9ekle§tirilmesinde biiyiik emekleri bulunan Hacettepe
Universitesi Tiirkiyat Ara§tirmalari Enstitiisiine, degerli miidiirii, boliim arkada§im Prof. Dr. Ulkii
(^clik §avk ve 9ali§ma arkada§lanna, toplantimiza katkida bulunan Kiiltiir ve Turizm Bakanligma,
Ba§bakanlik Tamtma Fonuna, TIKA’ya, Tiirksoy’a, Elginkan Vakfma; ogretim ve bilimsel
ara§tirma i9in sagladigi geni§ olanaklann yam sira bilimsel etkinliklere verdigi destekle Hacettepe
Universitemizi iilkemizin en gii9lii akademik kurumu haline getiren degerli rektoriimiiz Prof. Dr.
Ugur Erdener’e §iikranlanmi sunanm.

Bu toplantimizm ba§anyla ger9ekle§tirilmesinde emekleri ge9en Kurum Genel Sekreterimize,
Idari ve Mali I§ler §ube Miidiiriimiize, uzmanlanmiza ve 9ali§ma arkada§lanma te§ekkiir eder,
hepinizi en derin saygilanmla selamlanm.

Agi§ Konu.pnalan

Diisen KASEiNOV*

Saym Bakamm,

Saym Rektoriim,

Saym Tiirkiyat Ara§tirmalari Enstitiisii Miidiirii,

Degerli Katilimcilar,

TURKSOY Genel Sekreteri Diisen Kaseinov adma sizleri selamlamaktan biiyiik mutluluk
duymaktayim.

Saym Kaseinov Kazakistan’m ba§kenti Astana’da devam eden TURKSOY ile Tiirkiye
Mimarlar ve Miihendisler Birliginin ortakla§a diizenledigi Turkiye Cumhuriyeti Cumhurba§kam
Abdullah Gill ve Kazakistan Cumhurba§kam Nursultan Nazarbayev’in de onur konugu olarak
katildigi Tiirk Diinyasi Mimarlik ve §ehircilik U9iincii Kurultayi nedeniyle bu onemli etkinlige
katilamami§lardir.

“ Orhon Yautlanmn Biiliimisiindan 120 Yil Soma Tiirkliik Bilimi ve 21. YuzyiE
konulu 3 . Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu’nun duzcnlcyicilcrinc te§ekkurlerini
bildirmekte, ba§anli dileklerini iletmektedirler.

Hacettepe Universitesi TURKSOY’a destek veren onde gelen yiiksek ogretim
kurulu§lanndadrr. Bu Sempozyum kapsammda Orhon Vadisi Amtlanm Yeniden Yorumlamak
temali Ta§ Heykel £ali§tayi’m da birlikte gcrgcklc^tirmi^ bulunmaktayiz. Birazdan Tiirk
Diinyasimn hcykcltira^lannin eserlerinin agili^ini birlikte yapacagiz.

Bu vesileyle Prof.Dr. Ulkii (^clik §avk ba§ta olmak iizere tiim emegi ge9enlere TURKSOY
adma bir kez daha te§ekkiir eder, saygilar sunanm.

* TURKSOY Genel Sekreteri

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumi

Agi§ Konu.pnalan

Musa KULAKLIKAYA*

Degerli Bilim Insanlan, Degerli Katilimcilar;

Kurumum ve §ahsim adma hepinizi en i?ten duygulanmla selamlayarak sozlerime ba§lamak
istiyorum. Insanlik tarihi boyunca kimilerine gore medeniyetler gati^masi kimilerine gore de
medeniyetler kar§ila§masi dedigimiz bir sure? ya§anmaktadir. Admi ne koyarsak koyalim in s anlik
tarihi boyunca medeniyetler kurulmu§, yeni medeniyetler eskilerinin yerini almi§ ama hi9birisi
birbirinden bagimsiz telakki edilemeyecek kadar birbirini etkilemi§ ve sanki birbirinin devami olan
medeniyetler olarak algilanagelmi§lerdir. Biz Tiirkler olarak ta, bir taraftan kendine ozgii bir
medeniyet anlayi§i ortaya koyan ama diger taraftan da gerek tevaruz ettigi go?ebe kiiftiiriiniin
izlerini ta§idigi i?in gittigi her yerde kar§ila§tigi medeniyetleri hem etkileyen hem etkilenen ama
neticede o ozgiinlugunii siirekli muhafaza eden bir medeniyet anlayi§ma sahibiz. Bu itibarla tarihte
kar§ila§tigimiz onemli medeniyetleri §oyle bir goz oniinde bulunduracak olursak; £inlilerle
kar§ila§mi§iz, Mogollarla kar§ila§mi§iz, Islam kiilturuyle tam§mi§iz, Araplarla kar§ila§mi§iz,
Farslarla kar§ila§rm§iz. Bugiin sahip oldugumuz dil ba§ta olmak iizere medeniyetlerimizin temel
ta§mi olu§turan biitiin unsurlann i?indc bu etkileri, bu yiizle§meyi, bu kar§ila§mayi goriiyoruz,
hissediyoruz. Bunu en iyi anlayan da siz bilim insanlansmiz §uphesiz.

Degerli Katilimcilar; tarih, belki bir karanhk daha dogrusu insanligm karanhgi, belki
insanligin yannim aydmlatacak bir i§ik olabilir. Eger biz tarihin derinliklerine gomulii kalip tarihte
ortaya konulan giizellikleri sadece goriip giiniimuze yansitamazsak, gelecegimizin in§asmda onun
bize biraktigi derslerden yararlanamazsak, bizim karanhgimiz olacaktrr. Ama diine bakarak diiniin
tecrubelerini, derslerini bugiinkii hayatimizm §ekillendirilmesinde ve gelecegimizin in§asmda eger
kullanabilirsek, tarih i§te o zaman bizim i?in bir i§ik olacak, yol gosterici olacaktir, §uphesiz. Bu
vesileyle sempozyumun konusunu te§kil eden Orhun Amtlan ile ilgili de Kurumumun
9ali§malanndan bir nebze bahsetmek istiyorum.

TIKA, bildiginiz gibi 1992 yilinda kurulmu§, kuruldugu donem itibari ile diinya
cografyasmda yeniden yapilanmamn ya§andigi bir donemde, bir anlamda yeniden kultiirel
farklila§malarm ortaya 9iktigi bir donemde kurulmu§ ve kurulu§ ama9larmm ba§mda da Tiirk dilinin
ve kulturiiniin ya§atilmasi, gelecek nesillere aktanlmasi onemli bir gorev olarak kendisine verilmi§
bir kurumdur. Bu bilkHple, daha kurulu§unun ilk yillarmda 1993 yilmda 9ali§malarmm ba§ladigi
Mogolistan ve 9evresindeki tarihi eserlerin, Tiirk donemine ait tarihi eserlerin incelenmesi,
canlandinlmasma yonelik bir proje geli§tirilmi§ ve ilk basamak olarak ta Mogolistan’ da bu
9ali§malann ba§latilmasi 6ngorulmu§tur. 1996-2004 yillan arasmda yapilan kazi ve benzeri bilimsel
ve arkeolojik 9ali§malar neticesinde ger?ekten gerek Turk tarihine gerekse o donemin ya§am tarzma
i§ik tutacak onemli bilgi ve belgelere ula§ilmi§tir. Bir yanda Orhun yazitlarmm yer aldigi Orhun
vadisinde ve diger yanda da Tonyukuk yazitlarmm bulundugu Nalayh bolgesinde yapilan 9ah§malar
ve bu 9ah§malarda ortaya 9ikarilan eserlerin once bir depo miizede muhafaza edilmesi, daha sonra
Mogolistan hukumeti ile i§birligi halinde Mogolistan’m ba§kenti Ulanbatur’daki milli miizede
a?ilan, yine ba§kanlanmizm destekleriyle ol upturn I an Tiirk seksiyonunda bu kazilarda elde edilen
eserler depikalan yapilarak sergilenmi§tir. Daha sonraki donemde ise amtlarm bulundugu ozellikle
Orhun Am tlan ’nin bulundugu bolgeye ula§imi saglayacak 46,5 km’lik yol ve daha once depo miize
olarak yapilan binamn miizeye d6nii§turiilmesiyle bizim a?imizdan proje tamamlanmi§ oldu. Bu
kazilarda elde edilen eserler, ozellikle Tiirk hiikiimdarlarmm ozel e§yalarmm bir anlamda Bilge
Kagan hazineleri diyebilecegimiz hazinelerin ortaya 9ikmasma neden olmu§tur. Bir?ok altm,

* Tiirk l§birligi ve Kalkmma idaresi Ba§kani

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumi

xii

giimii§, ozel e§ya vb. tarihe i§ik tutacak Turk hakanlannm ozel e§yalan hakkmda bizlere fikir
verecek, o donemin ya§antisim bizlere anlatacak bu onemli eserler yapilan bu 9ali§malarla ve
kurulan bu miize ile koruma altma almmi§, gelecek nesillere saglikli bir §ekilde ta§mmasma,
aktanlmasma vesile olmu§tur.

Degerli Katilimcilar, Ba§kanhgim Te§kilat Kanunuyla kendisine verilen Turk Dilinin ve
Kiiltiiriiniin yaygmla§tinlmasi amacma matuf olarak gerek dil konusunda gerekse ortak kultiirel
degerlerimizin ya§atilmasi konusunda 9e§itli 9ali§malar yapmakta, projeler iiretmekte ve bu tiir
9ali§malara destek olmaktadir. Bunlann baspnda, Turk dilinin akademik anlamda ogretilmesi
amaciyla geli§tirdigimiz ve 2000 yilmdan bu yana ba§anyla uyguladigimiz 25 iilkede 35
iiniversiteyle birlikte yiiriittiigiimiiz Tiirkoloji projesi onemli bir projedir §iiphesiz. Ulkemizin
giizide iiniversitelerinden gonderilen ogretim elemanlarmm destegiyle ve ili§ki kurdugumuz
iiniversitelerin bize sagladigi imkanlarla Turk dilini akademik anlamda ogretmeye 9ali§iyoruz. Her
yil 5000 civannda ogrenci bu projeden yararlamyor, ba§anli olan ogrencilerden 100 adedini de her
yil ulkemize getirip ulkemizin tarihini, kulturiinii tamtmaya, bizleri, ogrendikleri dili, arkasmdaki
kiilturii daha yakmdan tammalanna firsat veriyoruz. Bu ama9la 9ali§tigimiz ulkelerde gerek Tiirkiye
ile i§ yapan yerel i§ adamlanna gerekse o ulkelerde i§ yapan Turk i§ adamlanna hizmet etmek
amaciyla geli§tirdigimiz Tiirk9e kurslanyla bugunden sonra artik yeni olu§turulan Yunus Emre
Vakfi ve bu ulkelerde a9ilan Yunus Emre Kiiltiir Merkezleri bu misyonu belki devralacak ama bu
siire9 i9erisinde bizim 9ali§malarirmz belki bir sure daha devam edecek. Bu Turk9e kurslanyla da
halka, akademik 9evrelerden gelen insanlara, ara§tirmacilara yonelik Turk9e kurslan da yine bu
kapsamda degerlendirilebilecek onemli bir proje alamdrr. Bunun yamnda ortak kultiirel
degerlerimiz olan tarihi eserlerin restorasyonu konusunda gerek Orta Asya cografyasmda gerekse
Osmanli eserlerinin yogun olarak bulundugu Balkanlar ve Orta Dogu’da bu eserlerin restorasyonu
konusunda halen devam eden 15 adet restorasyon 9ali§mamiz bulunmaktadir. Bunlar oniimuzdeki
donemde de diger kurumlanmizla i§birligi halinde devam edecek onemli 9ali§malardrr. Yine daha
once birlikte ya§adigmuz 9e§itli halklarla ili§kilerimizin tarihi dayanaklanm olu§turan Osmanli
ar§ivleri, sadece iilkemizde degil Suriye ba§ta olmak iizere Orta Dogu’daki ulkelerde ve
Balkanlarda Bosna Hersek’ten Kosova’ya, Sirbistan’a varana kadar 90k geni§ bir cografyada
bulunmakta ve o donemin gerek yonetim gerek folklorik birtakim degerlerini bizlere anlatacak
onemli belgelerdir, §uphesiz. Bu ama9la, Devlet Ar§ivleri Genel Mudurliigiimuzle i§birligi halinde
bu ulkelerdeki ar§ivlerin dijital ortama aktarilmasi ve korunmaya muhta9 belgelerin
restorasyonunun yapilarak saglikli bir §ekilde muhafazasmm saglanmasi amaciyla yuriittugiimuz
ar§iv 9ali§mamiz da onemli 9ali§malardan biridir. Son olarak, fazla vaktinizi aimak istemiyorum,
kiiltiir, sanat ve bilimsel alanda yapilan benzer kongre, konferans, 9ali§tay gibi 9ali§malara
ba§kanligimiz, biit9e imkanlan 9er9evesinde destek olmakta ve bu tiir 9ali§malara destek olmaktan
da ben kurum ba§kam olarak son derece onur ve gurur duymaktayim.

Degerli dostlar, boylesine tarihimize i§ik tutacak, gelecegimizi aydmlatacak onemli bir
9ali§maya ev sahipligi yaptigi i9in Hacettepe Universitesine ve Tiirkiyat Ara§tirmalan Enstitiisiine,
bu etkinligi birlikte ger9ekle§tiren Tiirk Dil Kurumuna ve i§birligi yapan tiim kurum ve kurulu§lara,
bildirileriyle bu etkinligi anlamlandiran ve yaptigi sanatsal 9ali§malarla bu etkinligi ta9landiran
biitiin katilimcilara, biitiin katki saglayanlara en i9ten duygulanmla te§ekkiir ediyor, ba§anlanmzm
devammi diliyorum.

Saygilarimla.

Agi§ Konu§malari

xiii

Prof.Dr. Hasan KAZDAGLf

Atatiirk Kiiltiir, Dil ve Tarih Yiiksek Kurumunun Degerli Ba§kam, TIKA’nm Degerli
Ba§kam, Turk Dil Kurumunun Degerli Ba§kam, TURKSOY’un Degerli Temsilcileri,
Universitemizin fAk Degerli Yoneticileri, Degerli Hocalanmiz ve bu Sempozyum vesilesiyle
aramizda bulunan, uzaklardan buraya gelen £ok Degerli Konuklar, Akademisyenler.

Hepinizi saygiyla, sevgiyle selamliyorum, ho§ geldiniz.

Universitemiz Tiirkiyat Ara§tirmalan Enstitiisii, Turk Dil Kurumu ile birlikte ve az once
adlanni saydigimiz diger kurulu§larm 90k degerli katkilanyla 3. Tiirkiyat Ara§tirmalan
Sempozyumu’nu gcrgcklc^tiriyor. Bu seneki konumuz, “Orhon Yazitlannm Bulunu§undan 120 Yil
Sonra Tiirkliik Bilimi ve 21. Yuzyil”. Bu son derece onemli bir konu ve universitemiz, enstitiimiiz
ve diger birimlerimiz vasitasiyla bu konunun i§lenmesi konusunda gelen teklifi biiyiik bir
memnuniyetle kabul etti ve en iyisinin gcrycklc^mcsi i9in de en fazla destegi vermeye yali^ti.
Bildiginiz gibi, ileri gelen Turkologlardan Prof.Dr. Muharrem Ergin, Orhun Amtlan’m a§agidaki
sozlerle tamtmaktadir:

“Turk admin, Turk milletinin isminin gegtigi ilk Tiirkge metin. ilk Turk
tarihi. Taglar iizerine yazilmig tarih. Turk devlet adamlannin millete
hesap vermesi, milletle hesaplagmasi. Devlet ve milletin kargilikli
vazifeleri. Turk nizamimn, Turk toresinin, Turk medeniyetinin, yiiksek
Turk kiiltiiriiniin biiyiik vesikasi. Tiirk askeri dehasinin, Tiirk askerlik
san’atinm esaslari. Tiirk gururunun il&hi yiiksekligi. Tiirk feragat ve
faziletinin biiyiik ornegi. Tiirk igtimai hayatmin ulvi tablosu. Tiirk
edebiyatmin ilk gaheseri. Tiirk hitabet sanatmin erigilmez gaheseri.
Hiikiimdar&ne eda ve ihtigamli hitap tarzi. Yalin ve keskin iislubun
gagirtici numunesi. Tiirk milliyetgiliginin temel Jdtabi. Bir kavmi bir millet
yapabilecek eser. Asirlar iginden milli istikameti aydinlatan i§ik. Tiirk
dilinin miibarek kaynagi. Tiirk yazi dilinin ilk, fakat harikulade i§lek
ornegi. Tiirk yazi dilinin baylangicmi miladin ilk asirlanna gikartan delil.

Tiirk ordusunun kurulugunu en az 1250 sene oteye gotiiren vesika.

Tiirkliigiin en biiyiik iftihar vesilesi olan eser. Insanlik aleminin sosyal
muhteva bakimindan en manali mezar tag lari ”,

Daha da uzayip gidiyor. Sempozyum aslmda bu metinden hareketle bir anlamda yola 9ikti.
Bundan 13 yuzyil once yazilmi§ ve bulunu§undan giiniimuze kadar 120 yil gcymi^ olmasma
ragmen, acaba biz bu yazitlan yeterince anlayabildik mi, anlatabildik mi, tamtabildik mi? Oradaki
uyarilan dikkate alip geregini yerine getirebildik mi? Ilk 10 yilmi idrak ettigimiz 21. yuzyilda
Turkliik Bilimi ne a§amada? Kurcscllc^cn Diinya Sistemi ve Avrupa Birligi’ne uyum yali^malarinda
Tiirkliik Bilimi’ne dii§en gorevler var midir? Varsa bunlar nelerdir, nasil yerine getirilebilir? Acaba
ge9 kalma gibi bir liiksiimiiz var mi? Harekete ge9mek i9in neler yapilabilir? Diinya iizerinde 90k
geni§ bir cografyada siirdiiriilen Tiirkliik Bilimi 9ali§malanm yiiriitenler birbirleriyle yeterince
haberle§me i9erisinde midirler? gibi konulan bize 9agri§tirdi, akhmiza getirdi ve Enstitiimiiz Tiirk
Dil Kurumu ile i§birligi yaparak bu sempozyumu diizenleme karan aldi. Tabii ki 114 bildiri, 90k
degerli bilim adamlannin katilimiyla, oniimiizdeki giinlerde sempozyumumuzda konular tek tek
i§lenecek. Yakla§ik iki hafita once ba§lattigimiz Heykel ^ali§tayi ile de bunu ta9landiracagiz. Az
once Heykel Boliim Ba§kammizm ifade ettigi gibi; bu amtlar 90k degerli sanat9ilar, Tiirk
Diinyasi’nm yedi ayn iilkesinden gelen sanat9ilarla olu§turuldu bu kadar kisa siire i9erisinde. Biraz
sonra, birlikte onlarm a9ili§im ger9ekle§tirecegiz. Biz Universite olarak, boylesine onemli bir
etkinlige ev sahipligi yapmaktan son derece mutluyuz ve gurur duyuyoruz. Inamyoruz ki; bu tiir

Hacettepe Universitesi Rektor Yardimcisi

xiv 3. Uluslararasi Turkiyat Ara$tirmalari Sempozyumi

9ali§malar, bu tiir bilimsel yakla§imlarla, ge9mi§imizi daha iyi anlayabilecek ve gelecegi
yorumlamada, az once TIKA Ba§kammizm da ifade ettigi gibi, bize 90k daha yeni i§iklar gelmi§
olacaktir diye du§uniiyoruz. Tabii Turk Dil Kurumu 90k biiyiik destek oldu, daha dogrusu birlikte
yaptik. “BMikten gu9 dogar” ifadesinin de giizel bir omegini burada verdigimizi du^unuyorum.
Diger onemli kurumlar her zaman yammizdaydi. Onlarla boylesine onemli bir konuyu sizlerin
kar§isma, herkesin kar§isma, ilgilenenlerin kar§isma toplu halde, diizenli bir §ekilde 9ikarma firsati
bulduk.

Te§ekkurlerimiz herkese, ba§ta Turkiyat Ara§tirmalan Enstitiisu Muduriimuz Prof.Dr. Ulkii
(^clik §avk’a. Burada Rahmetli Prof.Dr. Cihat Ozonder’i de anmakta biiyiik fayda var. Kendisine
tekrar Tann’dan rahmet diliyoruz, bu tiir 9ah§malann ba§langicmi yaptigi i9in.

Turk Dil Kurumu Ba§kammiza, TIKA Ba§kammiza, TURKSOY’a, Tamtma Fonuna, TRT’ye
ve emegi ge9en diger kurumlara Universitem adma ayn ayn te§ekkur ediyorum.

Saym Rektoriimuz bu toplantida mutlaka bulunmak istiyordu ama Yuksek Ogretim
Kurumunun verdigi bir gorevle §u anda yurtdi§mda bulunuyor. Kendisi de ba§an dileklerini,
saygilanm ve iyi bir sempozyum ge9mesi dileklerini iletmemi istedi.

Ben tekrar te§ekkur ediyorum. Bu sempozyumun 90k iyi ge9mesi ve bundan sonraki
ara§tirmalara yol a9masmi diliyor ve saygilar sunuyorum.

ORHUN YAZITLARINDA -mA- OLUMSUZLUK i§ARETLEYiCiSi ALAN FULLER

A. Deniz AB/K

1. Dilbilimi ve dilbilgisi alamnda olumsuzluk bir kategori olarak incelenmektedir.
Olumsuzluk, 9e§itli i§aretleyicilerle ortaya 9ikar. Bu i§aretleyiciler, bagimli veya bagimsiz bi9im
birimler olabilir. Soz dizimine dayanan olumsuzluktan ve i§aretleyicilerin butuniiniin olu§turdugu
olumsuzluktan da soz edilebilir.

Topaloglu, olumluluk i9in “yuklemin anlattigi kili§ veya olu§u dogru, olabilir ya da zorunlu
gosteren kategori” tammim verir (1989, s. 113). Olumsuzluk i9in ise “yuklemin anlattigi kili§ veya
olu§u inkar ya da reddetme yoluyla gcr9cklc§tircn kategori” tammim verir (1989, s. 113).

Vardar vd.’de, olumluluk “Olumsuzluga kar§it olarak tiimcenin yukleminin anlattigi olu$u
dogru, olanakli, olasi, zorunlu olarak gosteren ulam. Omegin arkada§im geliyor cumlesi olumluluk
i9erir.” a9iklamasi yer alir (Vardar vd. 1998, s. 158). Aym 9ali§mada, olumsuzluk iyin ise
“Tiimcenin i9erdigi yuklemin anlattigi olu§u yadsima yoluyla ger9ekle§tiren ulam. Omegin
“arkada§im gitmeyecek” tiimccsi olumsuzluk i9erir. Turk9ede eyleme olumsuzluk kavrami -me(-
ma) ekiyle katilir.” a9iklamasi bulunur (B. Vardar vd. 1998, s. 158). Terim olarak verilen
maddelerden biri de olumsuzluk ogesi terimidir. Bu terimin a9iklamasmda da -mA- verilir (Vardar
vd. 1998, s. 158).

Olumsuzluk ile fiilin gosterdigi hareketin yapilmamasi aym degerde degildir. Fiilin
yapilmamasi, anlam bilgisi a9ismdan bir degerlendirme olan olumsuzluk kavrammdan farkli
incelenmelidir. Ancak 90gu kez anlam bilgisi incelemesi ile bi9im bilgisi incelemesi birbirine
kan§maktadir. Anlam olarak olumsuzluk degeri ta§iyan bir fiile, -mA- eklendiginde anlam olumlu
hale gelmektedir. Ancak bu yapiyi sozcedeki / ciimledeki diger ogeler kuwetlendirir veya ortaya
9ikarrr. Soz ogeleri olumsuz birim ta§imasma ragmen anlamca olumluluk veya olumlama degeri
ta§iyabilir. Anlam incelemelerinde de kiplik (modality - konu§urun oznel durumu) kavrami ortaya
9ikar. Olumsuzlugu kimi dilbilimciler kipligin alt boliimlerinden biri sayarlar (Frawley, 1992, s.
384). Olumlu goriinumde olup diger unsurlarla olumsuzluk degeri ta§iyan yapilar da vardir.

1.1. Orhon Tiirk9esinde fiillerde, diger i§aretleyiciler di§mda, -mA- soylu olumsuzluk
i§aretleyicileri olarak -mA-, -mAz ve -mAtl(n), -mAyln bi9im birimlerini goriiruz.

Gabain, -mA- ekini yapim ekleri i9erisinde vermi§, olumsuzluk bildirdigini ve yapim ekleri
i9erisinde son ek olduguna i§aret etmi§tir (1988, s.59,158).

Talat Tekin, Orhon Tiirkgesi Gramerf nde soz dizimi boliimu i9erisinde, olumsuzluk
ba§ligmda, olumsuz ciimlelerde yuklemin bir olumsuzluk ogesi taspdigim soyler. Olumsuzlugun
“yuklemin olumsuz fiil bi9imi, yok ile kurulan yuklem ve yukleme e§lik eden yok” sozii ile
olu§turuldugunu belirtir (T.Tekin 2000, s. 212, 481). T.Tekin, -mA- i§aretleyicisini herhangi bir
ba§lik altmda incelememi§tir, ancak -mAz ekli olumsuz b^imler ba§ligi, son eylem b^imleri
i9erisinde yer alir (T.Tekin 2000: 188, 439). Eylem zarflan i9erisinde de -mAtl(n) bi9im birimini
-yU, -(X)p, -(X)pAn ekli eylem zarflarmm olumsuzu olarak vermi§ti (2000, s.177, 421).

Erdal, A Grammar of Old Turkic’ te fiil kategorileri ba§ligmda olumsuzluk kategorisini verir.
Olumsuzlugun -mA-, yok ve +sXz ile ortaya 9iktigmi belirtir. -mA- ‘nrn bitimli ve bitimsiz fiil
§ekillerinde yer aldigim ancak -gUgl bi9iminin nadiren -mA- ile kullammmm olduguna i§aret eder
(2004, 229). Old Turkic Word Formation da. olumsuzluk eki -mA-‘nm yapim eki ile i§letme eki
arasmdaki smirda olduguna deginir (Erdal, 1991, s. 29); 9ali§mada -mA-, yapim eki olarak
goriilen bi9im birimler arasmda yer almamaktadir.

Yapim eki ile i§letme eki arasmdaki bu konumuyla -mA-, fiil yapim ekleri i9erisinde son
ektir. Bu bi9imbirimden sonra fiil yapim gorevli birim gelmez (Gabain, 1988, s. 59, 158). Ancak
Divanii Lugati ’t- Turk’ tck\ dortluklerde, -mAdlp kullammi, -d- bi9imbirimini kar§imiza 9ikarmi§
gibi goriinmektedir (bkz. Tekin, 1989, s.234 kormedip). Fakat bu kullammda, bir yapim
biriminden 90k, bir kuvvetlendirme unsuru oldugu dii§unulmelidir. §inasi Tekin’ in, ingip
kelimesinde, bir ap/ep edatimn varligimn muhtemel oldugu dii§uncesi dikkate almirsa, -mAdlp
bi9imi i9in de benzer durum tarti§ilabilir (Tekin, 2001, s. 250).

Orhon Yazitlarimn Bulunupindan 120 Yd Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyd konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara.pirmalan Sempozyumu, 2010, 15-30

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

-mA- bisim biriminin i§lev a9ismdan aradaki durumu dolayisiyla ara§tirmacilann bu ogeyi
ta§iyan yapilarda zaman zaman farkli uygulamalan da goriiliir. Omegin, T.Tekin Orhun
Yazitlari’nda (1988) sozliikte, bilme-, birme-, bolma-, e§itme-, emgetme-, idma-, kalma-,
kazganma-, kilinma-, korme-, olurma-, sima-, taplama-, tegme-, telinme-, tolgatma-, uma-, udima-
fiillerini ayn madde ba§i olarak almi§tir. Buna kar§m -mAz geni§ zaman ekli yapilar ve -mati zarf
fiil ekli yapilar olumlu fiil govdeleri altmda verilmi§tir. Tunyukuk yayimnda, -mA-‘li govdeler,
madde ba§mm i9erisinde verilmi§tir (Tekin, 1994).

1.2. -mA-'ma kokeni ile ilgili degi§ik gorii§ler bulunmaktadir. Talat Tekin (2003/1989) ve
§inasi Tekin (2001/1990) makalelerinde, ek hakkmda ilk olarak gorii§ bildiren Bang’m
goru^undcn ba§layarak bu goru^lcrc deginmi§ ve kendi goru§lerini vermi§lerdir. T. Tekin,
Ramstedt’in -m (fiilden isim)+ e- (olumsuz yardimci fiil), onerisini uygun bulur ve Altay dillerine
ait delillerle destekler (2003, s. 250 vd.). §. Tekin, ekin Toharca bir almti kelime oldugunu one
surer (2001, s. 49 vd.).

T.Tekin, -mAtl(n) ekinin yapisim a9iklarken de -mA-' nm yapisim tekrar etmi§ ve -f/’nin
bir zarf fiil eki oldugunu, bu zarf fiil ekinin Altayca e- olumsuzluk fiili iizerine geldigini
Hala99adan da tamklar vererek anlatmi§trr (2004, s. 620 vd.).

1.3. Olumsuzun kuwetlendirmesi ba§ligi ile Gabain idi, nen, ariti ve anmintin kelimelerini
verir (1988: 106, 354). Gabain aynca kigig kelimesini de olumsuzun kuvvetlendirilmesinde
saymi§tir (1988: 78, 214).

2. Bu bildiride 69 yazitta -mA- ; -mAti(n); -mAz; -mAyln i§aretleyicisini alan fiiller ayri
ayn incelendi, Bilge Kagan Yazitmda 22; Kol Tigin Yazitmda 19; Tunyukuk Yazitmda 16 fiilin
bu i§aretleyicilerle kullamlmi§ oldugu goriildu.

2.1. Bilge Kagan

Bilge Kagan (BK) yazitmda i§aretleyici alan 24 fiilin 12’ si ge9i§li fiildir. Bu fiillerin 6
kullammda, belirli ge9mi§ zaman, 4 kullammda emir, 3 kullammda §art, 1 kullammda geni§ zaman
9ekiminde, 8 kullammda sifat fiil, 3 kullammda zarf fiil olarak bulunduklan goriilur. Bu fiiller,
fiillerin kilmi§i bakimmdan degerlendirildiginde ise 6 fiilin bitimli, digerlerinin surekli fiiller
olduklan goriilur. Fiillerin kullamm sikliklanna bakildigmda en sik kullamlan fiiller sirasiyla bol-
3/29, hi- 2/21, olur- 2/20, kel- 2/18, al- 2/13, bil- 7/10, kor- 2/8, id- 2/7, sakin- 1/5 fiilleridir.
Olumsuz kullammi en yiiksek fiil, bil- olarak goriilmektedir. Bilge Kagan’ da. emgetme-, kidma-,
kilinma-, sima-, tolgatma-, udima- fiillerinin -mA- ‘sizkullammlaribulunmaz.

1. ADRIL- /gC9i$siz/, /§art/, /bitimli/

BK K13 ..(...bu yeringde su)bungd(a adnlmasar) ...

Tamamlanmi§ metin, sozliikte madde ba§i olarak almmami§. KT ve BK’de goriinen metinde yok.

2. AL- /ge9i§li/, /zarf fiil/, /siirekli/

BK K6 igidmisj kaganmgm K7 sabm almatin yir sayu bardig
BK 1/13: al-mAtm / al-

3. BIL- /ge9i§li/, /sifat fiil /, /siirekli/

BK K5 bilig K6 bilmez ki§i ol sabig alip ...

BK D 16 ...bilmediikin ii9iin bizinge yangiltukm yazmtukm ii9iin..

BK D18.. inisi e9isin bilmez erti ogli kangm bilmez erti
BK D 20 ...ol bilmediikiing ii9iin yablakmgm ii9iin ...

BK bil-me- 7/10

4. BOL- /gC9i§siz/, /emir/, /siirekli/

BK D10 ..tiiriik bodun yok bolmazun tiyin

BK D 20 ..tiiriik bodun ati kusi yok bolmazun tiyin

BK D22 ..e9imiz kazganmi§ bodun ati kusi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim
kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim

A. Deniz ABIK

BK 3/29

5. EM GET- /ge9i§li/, /emir/, /siirekli /

BK K13 ...emgetmeng tolgatmang...

Fiil sadece -mA-‘li kullammi ile mevcut.

6. E§iT- /gcgi^li/, /sifat fiil/, /siirekli/

BK K1 1 ...koziin kormediik kulkakm e§itmediik bodunumm ....
1 -mA-/2

7. ID- /ge9i§li/, /zarf fiil/, /bitimli/

BK D 33 ...)d ldmayin tiyin siil(edim)

BK D 25 arki§ ldmaz tiyin siiledim (T. Tekin “kervan gondermiyor diye sefer ettim”).
2 -mA-/7

8. KAL- /ge9i§siz/, /emir/, /surekli/

BK D 16...e9umiiz apamiz tutmi§ yir sub idisiz kalmazun tiyin ...
BK D17 kogmen yir sub idisiz kalmazun tiyin
2 -mA-/ 3

9. KAZGAN- /ge9i§li/, /§art/, /siirekli/

BK D 33 . . ,bun9a ba§layu kazganm(asar) tiiriik bodun olte9i erti

1- mA-/9

10. KID- /gC9i$siz/, /sifat fiil?/, /bitimli/

BK K4 ugu§i bodun(i bi§)iikinge tegi kid(maz) K5 ermi§

Tek kullamm, -maz iledir.

11. KIL- /ge9i§li/, /belirli ge9mi§ zaman /, /siirekli/

BK D 36 .. tiiriik bodunug ( )i kilmadim.

2- mA-/21

12. KILIN- /ge9i§siz/, /sifat fiil/, /siirekli/

BK D5...(....inisi e9isin teg) D6 kilmmaduk erin9 ogli kangm teg kilmmaduk erin9

BK D22 ,.e9imiz kazganmi§ bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim

kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim

kilin-ma- 2, olumlusu yok.

13. KOR- /ge9i§li/, /sifat fiil/, /siirekli/

BK K1 1 ...koziin kormediik kulkakm e§itmediik bodunumm ....

1- mA-/8

14. KEL- /ge9i§siz/, /sifat fiil? ; belirli ge9mi§ zaman/, /siirekli/

BK D 39 ...yalaba9i edgii sabi otiigii kelmez tiyin yaym siiledim
BK D 41 (,...ar)ki§i kelmedi.

2- mA-/18

15. OLUR- /gC9i§siz/, /belirli ge9mi§ zaman/, /siirekli/

BK D 21 Nen yilsig bodunta iize olurmadim

BK D22 ,.e9imiz kazganmi§ bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim

kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim

2-mA-/20

16. O- /gC9i§siz/, /geni§ zaman/, /siirekli/

BK K6 ...a9sar tosik omez sen bir todsar a9sik omez sen
2-mA-/3

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu

17. SAKIN- /gefisli/, /zarf fiil/, /siirekli/

BK D9 ...bun9a i§ig ktujiig birtiikkerii sakinmati...
l-mA-/5

18. SI- /ge9i§li/, /belirli gcgmi^ zaman/, /bitimli/

BK K14...(...mening) sabimm simadi

Sadece si-ma- var.

19. TEG- /gefi^siz/, /belirli gcgmisj zaman/, /bitimli/

BK K3 taluyka ki?ig tegmedim

l-mA-/4

20. TELIN- /gefi^siz/, /§art/, /bitimli/

BK D 18 ..iize tenri basmasar asra yer telinmeser..

Sadece telin-me- var.

21. TOLGAT- /ge9i§li/, /emir/, /siirekli/

BK K13 ...emgetmeng tolgatmang...

Sadece tolgat-ma- var.

22. U- /gc9i§siz/, /sifat fiil/, /siirekli/

BK D9 ...yagi bolup itiinii yaratinu umaduk yana i9ikmi§
l-mA-/2

23. UDI- /ge9i§siz/, /b.li ge9mi§ zaman/, /siirekli/

BK D22 ,.e9imiz kazganmi§ bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim

kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim

Sadece udima- var.

24. YORIT- /ge9i§li/, /sifat fiil?/, / siirekli/

BK K4 edgii alp ki§ig yo(ntmaz) ermi§

l-mA-/2

2.2. Kol Tigin

Koltigin Yazitmda (KT) 18 fiil, -mA-, -mAtI(n),-mAz, -mAyln bi9im birimlerini almi§tir.
Bu fiillerin 9’u ge9i§li, 9’u ge9i§siz fiillerdir. 18 fiilin 24 kullammmdan 8’i belirli ge9mi§ zaman,
5’i emir, 4’ii geni§ zaman, 3’ii sifat fiil, 2’si §art ve 2’si de zarf fiil kullammidrr.

Fiillerin kullamm sikliklanna bakildigmda en sik kullamlan bol- 3/38, olur- 2/19, bir- 1/16,
teg- 3/15, kor- 1/10, al- 1/8, bil- 1/8, hi- 1/7, has- 1/7, sakin- Ml degerleri goriiliir. Olumsuz
kullammi en yiiksek fiiller bil-, bol-, teg- olarak goriilmektedir. Koltigin'’ de udima-, telinme-, u-
ma- fiillerinin -mA- ‘siz kullammlan bulunmaz.

1. AL- /ge9i§li/, /zarf fiil/, /bitimli/

KT G 9 igidmi§ kaganmgm sabm almatm ...
l-mAtI/8

2. BAS- /gc9i§siz/, /§art/, /siirekli/

KT D 22 ..iize tengri basmasar asra yer telinmeser...

1 -mA- /7

3. BiL- /ge9i§li/, /sifat fiil 2, geni§ zaman 1/, /siirekli/

KT D 18 ....(.. .bilmediikin) D 19 ii9iin

KT D 24 bilmediikin ii9iin (yablakmgm ii9iin e9im kagan U9a bardi).

KT K 10 koriir koziim kormez teg bilir biligim bilmez teg bolti
3-mA-/8

A. Deniz ABIK

4. BiR- /gc<,:i§li/, /belirli ge9mi§ zaman/, /bitimli/

KT K 9 ...ogsiiz akin binip tokuz eren san9di ordug birmedi.

1-ma- /16

5. BOL- /gC9i§siz/, /emir 3/, /siirekli/

KT Dll tiiriik bodun yok bolmazun tiyin

KT D 25 turiik bodun ati kiisi yok bo(lmazun tiyin...)

KT D 26 kangimrz e9imiz kaz(ganmi§ bodun ati kiisi yok bolmazun) D 27 tiyin...

3-mA-/38

6. KAL- /ge9i§siz/, /emir 21, /siirekli/

KT D 19 yir sub idisiz kalmazun tiyin...

KT D 20 ..kogmen yir sub idisiz kalmazun tiyin

-ma-Ti iki kullammdan ba§ka kullamm yok.

7. KID- /ge9i§li/, /geni§ zaman/, /bitimli/

KT G 6 bi§iikinge tegi kidmaz ermi§

Tek kullamm -maz ile.

8. KIL-/gc9i§li/, /b.li ge9mi§ zaman/, /siirekli/

KT D 27 tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim kiintiiz olurmad(im) ....birki bodunug ot sub kilmadim.
1/7

9. KILIN- /ge9i§siz/, /sifat fiil/, /siirekli/

KT D 5 ...inisi e9isin teg kilmmaduk erin9 ogli kangm teg kilmmaduk erin9.

1/3

10. KOR- /ge9i§li/, /geni§ zaman/, /siirekli/

KT K 10 koriir koziim kormez teg bilir biligim bilmez teg bolti
1/10

11. OLUR- /gC9i$siz/, /belirli ge9mi§ zaman 2/, /siirekli/

KT D 26 neng yilsig bodunta iize olurmadim.

KT D 27 tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim kiintiiz olurmad(im) ....birki bodunug ot sub kilmadim.
2/19

12. O- /gC9i$li/, /geni§ zaman/, /siirekli/

KT G 8 a9sik tosik omez sen bir todsar a9sik omez sen..

1/3

13. SI- /gC9i$li/, /belirli ge9mi§ zaman/, /bitimli/

KT G 1 1 mening sabimm simadi

1/2

14. SAKIN- /ge9i§li/, /zarf fiil/, /siirekli/

KT DIO bun9a i§ig kii9iig birtiikgerii sakmmati

1/7

15. TEG- /ge9i§siz/, /belirli ge9mi§ zaman 3/, /bitimli/

KT G 3 ...taluyka ki9ig tegmedim ...tiipiitke ki9ig (teg)medim...

KT D 33 ...yiiz artuk okun urti yiiz(ingc) ba§mga bir t(egmedi..)

3/15

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

16. TELiN- /gepi^siz/, /§art/, /bitimli/

KT D 22 ..iize tengri basmasar asra yer telinmeser...

Tek kullamm, telinme-

17. U- /ge9i§siz/, /sifat fiil/, /siirekli/

KT DIO yagi bolup itinii yaratmu umaduk

Tek kullamm, u-ma-

18. UDI- /gC9i$siz, belirli ge9mi§ zaman /, /bitimli?/

KT D 27 tiiriik bodun U9iin tiin udimadim kiintiiz olurmad(im) ....birki bodunug ot sub kilmadim.
Tek kullamm, udi-ma-

2.3. Tunyukuk

Tunyukuk (T) yazitmda 16 farkli fiil, -mA-, -mAz, -mAtl(n), -mAyln i§aretleyicisini
almi§tir. Toplam 23 kullamm vardir. Bu fiiller i9erisinde en sik kullamlan fiil, kel- (5) fiilidir. Bu
fiillerin 8’i gepi^li fiil, 7’si ge9i§siz fiildir. Bu kullammlann 19’u 9ekimli fiil, 3’ii fiilimsidir.
(/ckimli fiillerde, 7’si belirli ge9mi§ zaman, 4’ii geni§ zamanli (geni§ z., hikaye, §art), 5’i §art, 3’ii
emir, l’i gelecek zaman 9ekimindedir. Fiillerin kilmi§i a9isindan bakildigmda, 5’i bitimli; 10’u
surekli fiillerdir.

Fiillerin kullamm sikliklarma bakildigmda, en sik kullamlan kel- 5/19, olur- 3/13, yon- 2/8,
kazgan- 4/7, stile- 1/5, kal- 1/3, udi- 1/3 degerleri goriiliir. Olumsuz kullammi en yiiksek fiiller,
kel-, kazgan-, yon- olarak goriilmektedir. Tunyukuk’ ta basitma-, korkma-, tuyma-, unama-,
yarama-, yelturme-, yiigurtme- fiillerinin -mA- ‘siz kullammlan bulunmaz.

1. BASIT- /ge9i§li/, /emir/, /bitimli/

T1 K10 ...kargu cdguti urgil basitma temi§.

(T. Tekin 34 “...baskma ugratma demi§”). Olumsuzluk degil olumluluk. Fiilin anlami ile.

Sadece basit-ma- var (1).

2. BIL- /gepi^li/, /geni§ zaman/, /surekli/

T1 B6 ... toruk buka teyin bilmez ermi§ teyin

(T. Tekin 6 “hangilerinin zayif boga oldugunu bilmez imi§”)

1/2

3. BUL- /ge9i§li/, /zarf fiil/, /bitimli/

T1 B2 kamn bulmayin tabga9da adnlti

(T. Tekin 2 “Tiirk halki kendi hanim bulmaymca (/in’dcn aynldi”)

1/2

4. KAL- /gcpi^siz/, /belirli ge9mi§ zaman/, /surekli/

T1 B 4 tiirk sir yerinte bod kalmadi.

(T. Tekin 4 “ Tiirk Sir halkimn iilkesinde boy kalmadi.”)

1/3

5. KAZGAN- /ge9i§li/, /§art/, /bitimli/

T2 D4 ,.ilteri§ kagan kazganmasar D5 udu ben oziim kazganmasar...

T2 K1 ilteri§ kazganmasar...

(T. Tekin 54 “ilteri§ kagan kazanmasa idi” ; 55 “ben kendim kazanmasa idim”) Olumsuzluk degil
olumluluk. §arttan kaynaklanan.

(T. Tekin 58 “ilteri§ kagan kazanmasa idi”)

4/7

6. KEL- /gepi^siz/, /belirli ge9mi§ zaman, geni§ zaman-sifat fiil/, /bitimli/
T1 G 5 ...tiin udisikim k/elmedi kiintiiz olursikim kelmedi
(T.Tekin 12 “...gece uyuyasim gelmedi giindiiz oturasim gelmedi”)

A.DenizABIK 21

T1 D 5 ..tun yeme udisikim kelmez erti (kun yeme) olursikim kelmez erti
(T. Tekin 22 “...gece uyuyasim gelmiyordu (giindiiz) oturasim gelmiyordu”)
T1 K8 ..kelir erser korii keliir kelmez erser tilig sabig all olur tidi.

(T. Tekin 32 “(Dii§man ) gelir ise goriiliip gelir, gelmez ise haberlerini alarak oturun dedi”)

5/19

7. KORK- /gcgi^siz/, /belirli gcgmi^ zaman/, /siirekli/

T2 B6 ...iiku§ tiyin korkmadimiz...

(T. Tekin 40-41 “(dii§man 90k diye korkmadik”). Olumsuzluk degil olumluluk. Kork- olumsuz.
Sadece kork-ma- var(l).

8. OLUR- /ge9i§siz/, /zarf fill/, /bitimli/

T2 D1 ..tun udimadi D2 kiintiiz olurmati

(T.Tekin 51-52 geceleri uyumadan giindiizleri oturmadan kizil kammi akitarak kara terimi
doktiirerek hizmet ettim)
l-mAtI/13

9. SULEME- /gc^i^li/, /§ art/ , /ba§lamali/

T1 D 3 ...anaru siilemeser ka9 nen erser ol bizni...

(T. Tekin 20 “eger onlann iizerine dogru ordu sevk etmezsek ne zaman olsa onlar bizi ...
oldiireceklerdir”)
l-mA-/5

10. TUY - /ge9i§li/, /belirli ge9mi§ zaman/, /siirekli/

T2 B3 ...kelmi§i alp tidi tuymadi.

(T.Tekin 38 “Buralara gelenler geli§ zordu dediler ama pek de zorluk hissetmediler.”)

Sadece tuy-ma- var (1).

11. UDI- /ge9i§siz/, /zarf fiil/, /surekli/

T2 D1 ..tun udimadi D2 kiintuz olurmati

(T.Tekin 51 “geceleri uyumadan giindiizleri oturmadan”)
l-mA-/3

12. UNA- /ge9i§li/, /emir/, /surekli/

T1 K 11 ...unamang.

(T.Tekin 35 “orduyu sevk edelim diyecektir, kabul etmeyin”)

Sadece unama- var (1).

13. YARA- /gc9i§siz/, /gelecek zaman/, /siirekli/

T1 D6 ..bu yolm yonsar yarama9i tedim..

(T.Tekin, 23 “bu yoldan yiiriirsek iyi olmayacak dedim”)

Sadece yara-ma-91 var.

14. YELTUR- /ge9i§li/, /belirli gcgmi^ zaman/, /siirekli/

T2 D4 ..bu tiiriik bodun ara yanklig yagig yeltiirmedim tiigiinliig atig yiigiirtmedim
(T. Tekin 54 “bu Tiirk halki i9inde zirhli dii§manlann akinma imkan vermedim”)

Sadec eyeltiirme- var (1).

15. YORI- /gC9i§siz/, /emir 2, §art/, /siirekli/

T1 G4 tiirk sir bodun yirinte idi yonmazun

(T.Tekin 1 1 “Tiirk Sir halki iilkesinde asla geli§mesin”)

T1 K5 ..yonmasar bizni kagam alp ermi§... bizni oliirte9ik ok temi§.

(T.Tekin 29 “sefer etmezsek bizi kagam cesur imi§ ...bizi mutlak oldiirecektir demi§”)

2/8

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu

16. YUGURT- /ge9i§li/,/belirli ge9mi§ zaman /, /surekli/

T2 D4 ..bu tiiriik bodun ara yanklig yagig yeltiirmedim tiigiinliig atig yiigiirtmedim
(T. Tekin 54 “bu Tiirk halki i9inde zrrhli dii§manlarm akinma imkan vermedim diigiimlii (dii§man)
atlanm ko§turmadim”)
l-mA-/2

2.4. Bilge Kagan, Kol Tigin ve Tunyukuk Yazitlannda -ma- soylu olumsuzluk
i§aretleyicisi ta§iyan fuller ve tamk ciimleler a§agida birlikte verilmi§tir.

1. AL-

KT G 9 igidmi§ kaganmgm sabm almatm ...

BK K6 igidmi§ kaganmgm K7 sabm almatin yir sayu bardig
al-/ al-ma- BK+KT+T (22 ) 2/22

2. ADRIL-

BK K13 ..(...bu yeringde su)bungd(a adnlmasar) ...

Sadece adrilma- var.

BK+KT+T (2 ) %

3. BAS-

KT D 22 ..iize tengri basmasar asra yer telinmeser...

BK D 18 ... iize tengri basmasar asra yer telinmeser...
bas-/ bas-ma- BK+KT+T (11) 2/1 1

4. BASIT-

T1 K10 ...kargu edgiiti urgil basitma temi§.

(T Tekin 34 “.. .Baskina ugratma demi§”). Olumsuzluk degil olumluluk. Fiilin anlami ile.
basit-ma- tekkullamm.

BK+KT+T (1)

5. BiL-

T1 B6 ... toruk buka teyin bilmez ermi§ teyin

(T. Tekin 6 “hangilerinin zayif boga oldugunu bilmez imi§”)

BK K5 bilig K6 bilmez ki§i ol sabig alip ...

KT D 18 ....(... bilmediikin) D 19 ii9iin

KT D 24 bilmediikin ii9iin (yablakmgm ii9iin e9im kagan U9a bardi).
KT K 10 koriir koziim kormez teg bilir biligim bilmez teg bolti
BK D 16 ...bilmediikin ii9iin bizinge yangiltukm yazintukin ii9iin..
BK D18.. inisi e9isin bilmez erti ogli kangm bilmez erti
BK D 20 ...ol bilmediikiing ii9iin yablakmgm ii9iin ...

BK+KT+T (20) 11/20

6. BiR-

KT K 9 ...ogsiiz akm binip tokuz eren san9di ordug birmedi.
BK+KT+T (45) 1/45

7. BOL-

KT Dll tiiriik bodun yok bolmazun tiyin

KT D 25 tiiriik bodun ati kiisi yok bo(lmazun tiyin...)

KT D 26 kangimiz e9imiz kaz(ganmi§ bodun ati kiisi yok bolmazun) D 27 tiyin...

BK DIO ..tiiriik bodun yok bolmazun tiyin

BK D 20 ...tiiriik bodun ati kiisi yok bolmazun tiyin

BK D 21 ... .tiiriik bodun ati kiisi yok bolmazun tiyin oziimin ol tengri kagan olurtdi

BK D22 ..e9imiz kazganmi§ bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim

kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim

A. Deniz ABIK

BK+KT+T (75) 7/75

8. BUL-

T1 B2 kamn bulmayin tabga^da adnlti

(T. Tekin 2 “Turk halki kendi hanim bulmaymca (^in’dcn aynldi”)
BK+KT+T (5) 1/5

9. E§iT-

BK K1 1 ...koziin kormediik kulkakm e§itmediik bodunumm ....
BK+KT+T (16) 1/16

10. EMGET-

BK K13 ...emgetmeng tolgatmang...

BK+KT+T (1)

11. ID-

BK D 33 ...)d ldmayin tiyin siil(edim)

BK+KT+T (21) 2/21

12. KAL-

KT D 19 yir sub idisiz kalmazun tiyin...

KT D 20 ..kogmen yir sub idisiz kalmazun tiyin...

BK D 16...e9umuz apamiz tutmi§ yir sub idisiz kalmazun tiyin ...

BK D17 Kogmen yir sub idisiz kalmazun tiyin.

T1 B 4 tiirk sir yerinte bod kalmadi.

(T. Tekin 4 “ Turk Sir halkimn iilkesinde boy kalmadi.”)

BK+KT+T (6) 5/6

13. KAZGAN-

BK D 33 men iniligii bunga ba§layu kazganm(asar) tiiriik bodun olte9i erti
T2 D4 ,.ilteri§ kagan kazganmasar D5 udu ben oziim kazganmasar...

T2 K1 ilteri§ kazganmasar...

(T. Tekin 54 “ilteri§ kagan kazanmasa idi”; 55 “ben kendim kazanmasa idim”) Olumsuzluk degil
olumluluk. § art tan kaynaklanan.

(T. Tekin 58 “ilteri§ kagan kazanmasa idi”)

BK+KT+T (23) 5/23

14. KEL-

BK D 39 ...yalaba9i edgii sabi otugii kelmez tiyin yaym suledim
BK D 41 (,...ar)ki§i kelmedi.

T1 G 5 ...tun udisikim kelmedi kiintuz olursikim kelmedi
(T.Tekin 12 “...gece uyuyasim gelmedi giindiiz oturasim gelmedi”)

T1 D 5 ..tun yeme udisikim kelmez erti (kiln yeme) olursikim kelmez erti
(T. Tekin 22 “...gece uyuyasim gelmiyordu (giindiiz) oturasim gelmiyordu”)

T1 K8 ..kelir erser korii keliir kelmez erser tilig sabig all olur tidi.

(T. Tekin 32 “(Dii§man ) gelir ise goriiliip gelir, gelmez ise haberlerini alarak oturun dedi”)
BK+KT+T (51) 7/51

15. KORK-

T2 B6 ...iikii§ tiyin korkmadimiz...

(T. Tekin 40-41 “(dii§man 90k diye korkmadik”). Olumsuzluk degil olumluluk. Kork- olumsuz.
BK+KT+T (1) Sadece korkma- var.

16. KID-

KT G 6 bi§iikinge tegi kidmaz ermi§ (T.Tekin , “(ote yandan) bir ki§i SU9 i§lese onun boyuna
halki(na) (ve) hisim akrabasma kadar (herkesi) oldiirmezler imi§” 1988: 5).

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu

BK K4 ugu§i bodun(i bi§)iikinge tegi kid(maz) K5 ermi§

BK+KT+T (2) ikisi de -maz ile

17. KIL-

KT D 27 tiiriik bodun U9iin tiin udimadim kiintiiz olurmad(im) ....birki bodunug ot sub kilmadim.
BK D22 ..esimiz kazganmi§ bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun iujun tiin udimadim

kiintiiz olurmadim arupa kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim

BK D 36 .. turiik bodunug ( )i kilmadim.

BK+KT+T (28) 3/28

18. KILIN-

KT D 5 ...inisi e9isin teg kilmmaduk erin9 ogli kangm teg kilmmaduk erin9
BK D5...(.... inisi e9isin teg) D6 kilmmaduk erin9 ogli kangm teg kilmmaduk erin9
BK+KT+T (6) 4/6

19. KOR-

KT K 10 koriir koziim kormez teg bilir biligim bilmez teg bolti
BK K1 1 ...koziin kormediik kulkakm e§itmediik bodunumm ....

BK+KT+T (21) 2/21

20. OLUR-

BK D22 ,.e9imiz kazganmi§ bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim

kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim

T2 D1 ..tiin udimadi D2 kiintiiz olurmati

(T.Tekin 51-52 geceleri uyumadan giindiizleri oturmadan kizil kammi akitarak kara terimi
doktiirerek hizmet ettim)

KT D 26 neng yilsig bodunta iize olurmadim.

KT D 27 tiiriik bodun ii9iin tiin udimadim kiintiiz olurmad(im) ....birki bodunug ot sub kilmadim.
BK+KT+T (56) 5/56

21.6-

KT G 8 a9sik tosik omez sen bir todsar a9sik omez sen..

BK K6 ...a9sar tosik omez sen bir todsar a9sik omez sen
BK+KT+T (6) 4/6

22. SAKIN-

KT DIO bun9a i§ig kii9iig birtiikgerii sakmmati
BK D9 ...bun9a i§ig ku9iig birtiikkerii sakmmati...

BK+KT+T (16) 2/16

23. SI-

KT G 1 1 mening sabimm simadi
BK K14...(... mening) sabimm simadi
BK+KT+T (3) 2/3

24. SULEME-

T1 D 3 ...anaru siilemeser ka9 nen erser ol bizni...

(T. Tekin 20 “eger onlann iizerine dogru ordu sevk etmezsek ne zaman olsa onlar bizi ...
oldiireceklerdir”)

BK+KT+T (46) 1/46

25. TAPLA-

BK D 35 ..iduk yer sub (e9im k)agan kuti taplamadi erin9 (T. Tekin “yukanda Tanri a§agidaki)
kutsal yer (ve) su (ruhlan ile)amcam hakamn ruhu tasvip etmedi W9 ku§kusuz” 1988, s. 51)
BK+KT+T (1) Tekkullammtapla-ma-

A. Deniz ABIK

26. TEG-

KT G 3 ...taluyka ki9ig tegmedim ...tiipiitke ki$ig (teg)medim...

KT D 33 ...yiiz artuk okun urti yiiz(inge) ba§mga bir t(egmedi..)

BK K3 taluyka ki9ig tegmedim
BK+KT+T (26) 2/26

27. TELIN-

KT D 22 ..iize tengri basmasar asra yer telinmeser...

BK D 18

BK+KT+T (2) Sadece telin-me- var.

28. TOLGAT-

BK K13 ...emgetmeng tolgatmang... Olumluluk. emget- sikmti vermek, -me- zahmet vermemek.
Tolgat- olumsuz, -ma- olumlu.

BK+KT+T (1) Sadece tolgat-ma- var.

29. TUY-

T2 B3 ...kelmi§i alp tidi tuymadi.

(T.Tekin 38 “Buralara gelenler geli§ zordu dediler ama pek de zorluk hissetmediler.”)

BK+KT+T (1) Sadece tuy-ma- var.

30. U-

KT DIO yagi bolup itinii yaratmu umaduk

BK D9 ...yagi bolup itiinii yaratmu umaduk yana i9ikmi§ (T. Tekin, “dii§man olmu§ (fakat)
kendini diizene sokup (iyi) 6rgiitlenememi§ yine (£inlilere) bagimli olmu§” 1988, s. 39.)
BK+KT+T (4) %

31. UDI-

BK D22 ,.e9imiz kazganmi§ bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun U9iin tun udimadim
kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim

KT D 27 turiik bodun ii9iin tiin udimadim kiintuz olurmad(im) ....birki bodunug ot sub kilmadim.

T2 D1 ..tiin udimadi D2 kiintiiz olurmati

(T.Tekin 51 “geceleri uyumadan giindiizleri oturmadan”)

BK+KT+T (5) 3/5

32. UNA-

T1 K 11 ...unamang.

(T.Tekin 35 “orduyu sevk edelim diyecektir , kabul etmeyin”)

BK+KT+T (1) Sadece una-ma- var.

33. YARA-

T1 D6 ..bu yolin yonsar yarama9i tedim..

(T.Tekin, 23 “bu yoldan yiiriirsek iyi olmayacak dedim”)

BK+KT+T (1) Sadece yara-ma- var.

34. YELTUR-

T2 D4 ..bu tiiriik bodun ara yanklig yagig yeltiirmedim tiigiinliig atig yiigiirtmedim

(T. Tekin 54 “bu Tiirk halki i9inde zirhli dii§manlann akinma imkan vermedim”). Olumluluk soz

konusu. Silahli dii§mam ko§turmak olumsuz, ko§turmamak olumlu.

BK+KT+T (1) Sadece yeltiir-me- var.

35. YORI- /ge9i§siz/, siirekli, emir/ §art

T1 G4 tiirk sir bodun yirinte idi yonmazun
(T.Tekin 1 1 “Tiirk Sir halki iilkesinde asla geli§mesin”)

T1 K5 ..yonmasar bizni kagam alp ermi§...bizni oliirte9ik ok temi§.

26 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu

(T.Tekin 29 “sefer etmezsek bizi kagam cesur imis ...bizi mutlak oldiirecektir demis”)

BK+KT+T (16) 2/16

36. YORIT-

BK K4 edgu alp ki§ig yo(ntmaz) ermi§

BK+KT+T (6) 2/6

37. YUGURT-

T2 D4 ..bu tiiriik bodun ara yanklig yagig yelturmedim tugiinliig atig yugurtmedim

(T. Tekin 54 “bu Turk halki i?inde zrrhli du§manlarm akinma imkan vermedim dugiimlii (du§man)

atlanni ko§turmadim”) Olumluluk soz konusu. Dugiimlu ati ko§turmak, olumsuz, ko§turmamak

olumlu.

BK+KT+T (2) %

2.4.1. Yazitlarda -mA-‘li isaretleyicileri alan fiillerin siklik durumlarma bakildigmda

9oktan aza dogru siralamada durum §oyledir

Olumsuzluk sikligi Too

lam kullamm

bil-9

9/20

bol-7

7/82

kel-7

7/51

kal-5

5/6

olur- 5

5/56

kazgan- 5

5/23

kilm- 4

4/6

6- 4

4/6

teg- 4

4/26

kil-3

3/28

udi- 3

3/5

al-2

2/22

bas- 1

2/11

kid- 2

2 kidmaz

kor- 2

2/21

sakm- 2

2/16

si- 2

2/3

telin- 2

2 telinme-

u-2

2/4

yon- 2

2/16

yont-

2/6

adril- 1

1/2

basit- 1

1 basitma-

bir- 1

1/45

bul- 1

1/5

e§it- 1

1/16

emget- 1

1 emgetme-

id- 1

1/21

kork- 1

1 korkrna-

siile- 1

1/46

tapla- 1

1 taplama-

A. Deniz ABIK 27

tolgat- 1
tuy- 1
una- 1
yara- 1
yeltiir- 1
yiigurt- 1

2 . 4 . 2 . U9 yazitta (BK+KT+T=) -211
bisimbirimleri ile kullamlmi§tir. Oranlama
i§aretleyicilerle kullamm, %17.5’ tur. Bu oran,
miclir?

1 tolgatma-
1 tuyma-
1 unama-
1 yarama-
1 yekurme-
1 yugiirtme-

flilden 37 fill, -mA-, -mAz, -mAtl(n), -mAyln
yapildigmda, fiillerin butuniinde soz konusu
Turk9enin diger donemleri ve sahalan i9in de ayni

Kutadgu Bilig ' de 730-764. beyitler arasi - 103 fiil goriilur (Arat, 1947, ss. 90-93).
Bunlardan 3’ii -mA- almi§tir: % 2.9. KB 1948-2047. Beyitlerde ~ 215 fiil vardir (Arat, 1947, ss.
213-221), bunlann 23’ii bu i^arctlcyicilcrdcn birini almi§tir: % 10.6.

lyi ve Kotii Prens Oykiisii’nde -198 fiil vardir (Hamilton, 1998). Bunlardan -36’sinm -ma-
soylu i§aretleyicili kullammlan goriilur. 198 fiilin -mA-‘siz toplam kullamm sayisi 597, -mA-‘li
kullamm sayisi 53 ’tur. Bu durumda, toplam 650 kullammm % 8.1 ’i -mA- soylu i§aretleyici ile
kullammdir.

Tasvir fiili u-ma- ile kullamlan birle§ik fiilleri olumsuz saymali miyiz? Yukandaki sayimda
bu yapilar sayilmami§tir. lyi ve Kotii Prens Oykiisunde una-ma- fiilinin M9 -mA-siz kullammi
yoktur.

T.Tekin’in Divanii Lugati ’t- Turk 3 tcki §iirleri inceledigi 9ah§masmm sozliigiinde, madde
ba§i olarak 554 fiil var (1989). Bunlardan 38’i -mA-‘li i§aretleyici almi§. Madde ba§i
durumundaki biitiin fiillerde -mA- soylu bi9im birim alan fiil sayisi % 6.8 degerindedir. Madde
ba§i i9indeki biitiin kullammlann sayimi yapilmami§tir.

Bu simrli sayima gore yazitlardaki -mA- i§aretleyicili kullamm, Kutadgu Bilig, Divanii
Lugati ’t-Tiirk ile iyi ve Kotii Prens Oykusux\dck\ kullammdan yiiksektir. Yazitlardaki bu kullamm
durumunun sonraki donemlerde bir azalma gosterdigi dii§iiniilebilirse de bunu tiir ile, iislup ile
donem ile birlikte degerlendirmek uygun olur.

Bu tiir kanjilasjtirmalar arttrrildigmda durum ne olur? Bunun i9in benzer iislup
ozelliklerindeki metinlerde sayima dayali kar§ila§trrmalar yapilmalidir.

2 . 4 . 3 . Yazitlarda -mA- soylu olumsuzluk i§aretleyicisi alan 82 fiilin toplam kullammma
bakildigmda sirasiyla en 90k belirli ge9mi§ zaman 9ekiminde (24’ii), sonra emir 9ekiminde(14’ii),
§art ekli (9’u), geni§ zamanli (8’i), sifat fiilli (8’i), zarf fiilli (6’si), gelecek zaman (l’i) 9ekimli
kullamm goriiliir. Bu kullammlann olumsuzluk par9asiyla bir ili§kisinin olup olmadigim anlamak
i9in iislup incelemelerinin ve siklik incelemelerinin verilerinin elimizde olmasi gerekir.

2 . 4 . 4 . -mA-‘li fiillerin 90gu gC9i§lidir (37 fiilden 20’si gC9i§li). Yine elimizde ge9i§li ve
ge9i§siz fiillerin sayisma, birbirleri ile oranma ili§kin bir veri olmadigi i9in -mA-‘li kullammlann
ge9i§lilik ve ge9i§sizlik ilgisini kurmak gii9tiir.

2 . 4 . 5 . Tiirk9ede fiillerin kilim§i 90k belirgin ozellikler gostermez. Johanson, 9agda§ Tiirk
dillerinde kilmi§m zayif bir §ekilde temsil edildigini, kilmi§m daha 90k ekle§ik tasviri birle§ik fiille
ortaya 9iktigmi belirtir (Johanson, 2007, s. 86). Fiillerin kilmi§ degerlerinde ara§tirmacilara gore
farkli degerlendirmelerin olmasi muhtemeldir. Bu 9ali§mada, fiillerin kilmi§ma ait tespitler oznel
tespitler olarak degerlendirilmeye a9iktir. Bu nokta goz oniine almarak yazitlardaki -mA-‘li
fiillerin kilmi§larma bakildigmda, esas olarak bitimli ve siirekli fiillerin varligi goriilur. Burada
alanda da diger metinlere ili§kin bu tiirden verinin olmamasi, kar§ila§trrmaya olanak
vermemektedir.

2 . 4 . 6 . -mA-‘nm yapim eki ile 9ekim eki arasmdaki yeri, degi§ik ara§tirmacilarca
degerlendirilmi§tir. Bu ozelligi, kuramsal olarak her fiilin bu eki alabilecegini gostermektedir.
Ancak, her fiilde bunun ger9ekle§ip ger9ekle§medigi sorgulanabilir. Aynca Erdal’m belirttigi gibi
bazi fiilimsilerin veya bazi fiil i§letme eklerinin oncesinde -mA-‘li fiilin bulunup bulunamayacagi

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

ara§trrilabilir. Yazitlardaki biitiin fiillerin -mA-‘li olumsuzluk i§aretleyicisi alip almadigi
incelendiginde, BK ve AT’dc emgetme-, taplama-, telinme-, tolgatma-, udima- fiillerinin olumlu ya
da — mA -‘ siz kullammlari yoktur. Tunyukuk ’ ta basit-, una-, yeltiir- fiilleri sadece -mA-‘li kullamm
ile goriilurler.

Yazitlarda, basitma-, Uygur ve Karahanli metinlerinde basit- var. Yazitlarda unama-,
Uygurca ve sonrasmda una- ve unama- var. Yazitlarda emgetme-, sonrasmda taniklar emget- fiilini
de gosteriyor. Yazitlarda telinme-, Uygurcada her iki §ekil de var telin-/ telinme-. Yazitlarda
tolgatma-. Uygurcada emget- ile birlikte tolgat- kullamlir, tolgat- tek ba§ma kullamlmami§tir.
udi- yazitlarda BK ve KT udima-, T’de udima- ve udisik(im) kelme- olarak kullamlmi§. Uygur ve
Karahanli metinlerinde bu fiillerin her iki b^iminin de (-mA-‘li ve -mA-‘siz) kullamldigi goriiliir
(Clauson, 1972). Omeklerden de goriildiigii iizere bu fiilleri daha sonraki donem metinlerinde
izledigimizde her iki kullanimlarimn varligi ile kar§ila§ilir.

3. Yazitlardaki -mA- soylu i§aretleyici alan ciimlelere anlam bilgisi dikkati ile bakildigmda,
9e§itli degerlendirmelere olanak veren goriiniimlerden soz etmek miimkiindiir.

3 . 1 . Fiiller, anlam yoniinden incelendiginde anlami olumsuz deger ta§iyan fiillerin -mA-‘li
bi9imlerinin fiillerin anlamca olumlu hale gelmesini sagladigi goriilur. Anlamca bir olumsuzluk, -
mA- ile olumluluk degerini olu§turmaktadir. Olumsuz 9agri§imli fiilin ger9ekle§memesi anlamca
olumlulugu olu§turur. Bu durum, kiplik degeriyle ortaya 9ikar.

T1 K10 ...kargu edgiiti urgil basitma temi§. (T. Tekin 34 “...baskma ugratma demi§”). z
Fiilin anlami ile olumsuzluk degil olumluluk..-

KT K 9 ...ogsiiz akm binip tokuz eren san9di ordug birmedi. (T.Tekin “karargahi dii§mana
vermedi” Olumluluk. ordug bir- olumsuzluk , -mA- ile olumluluk. Fiilin gereeklesmemesi
anlamca olumlu.

BK K13 ...emgetmeng tolgatmang... (T. Tekin, “... halki da iyi besleyin eza cefa etmeyin”
1988: 33). Olumsuz anlamli fill, olumsuzluk eki ile olumlu hale gelir. Emget- sikmti vermek, -me-
“zahmet vermemek”. tolgat- olumsuz, -ma- olumlu. Anlamca olumsuz plan -mA- ile olumlu hale
qcliyor. Iki olumsuz bir olumluluk olarak diisunulebilir.

KT G 6 bi§iikinge tegi kidmaz ermi§ (T.Tekin , “(ote yandan) bir ki§i SU9 i§lese onun
boyuna halki(na) (ve) hisim akrabasma kadar (herkesi) oldiirmezler imi§” 1988, s.5). ; BK K4
ugu§i bodun(i bi§) iikinge tegi kid(maz) K5 ermis. Anlam olarak olumludur. Olumsuzluk
isaretleyicisiz kullamm, olumsuz; fakat isaretleyicili bicim olumludur, Iki olumsuzluk olumlulugu
ortaya cikanr.

KT D 27 turiik bodun ii9iin tiin udimadim kiintiiz olurmad(im) ....birki bodunug ot sub
kilmadim. (T. Tekin “oylece 9ali§ip 9abalayip birle§ik halki ate§ ile su (gibi birbirlerine dii§man)
etmedim” 1988, 15) ; BK D22 ,.e9imiz kazganmi§ bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin turiik

bodun U9iin tun udimadim kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim.

Atesle suvun birbirine karsitligi olumlu fiille olumsuz anlami ortaya cikanrken olumsuz fiille
olumlu hale getirmektedir.

KT Gil mening sabimin simadi; BK K14...(...mening) sabimm simadi. sab si- anlam
bakimmdan olumsuzdur, -mA- ile olumlu deger kazanmaktadir.

KT G 3 ...taluyka ki9ig tegmedim ...tiipiitke ki9ig (teg)medim.. T.Tekin “Tibet’e az kala
durdum”; BK K3 taluyka ki9ig tegmedim. Kicis tesme- , bu fiildeki anlam olumsuzluk degil dir.
Konusan bakimmdan ileri gidis, bir hedefe yaklasmadir, Kazamm, alanim genisletmedir. Gabain,
olumsuzun kuvvetlendirmesinin “hi9, asla” anlamma gelen ki9ig “kii9iik” ile de yapildigim soyler
ve “denize asla ula§madim” diye 9evirir (1988, s. 78, 214). Gabain gibi dii§iiniiliirse olumsuzluk
degerlendirmesi yapilmalidir.

(KT D 33 ...yiiz artuk okun urti yiiz(ingc) basjinga bir t(egmedi..) T.Tekin “yiizden fazla
okla vurdular ama yiiziine ve ba§ma bir ok bile degmedi”). Eksik metin tamamlanmi§tir. teg-
“isabet etmek” anlamiyla kullamlmi§tir.

A. Deniz ABIK 29

T2 D4 ..bu tiiriik bodun ara yanklig yagig yeltiirmedim tiigiinliig atig yiigiirtmedim (T.
Tekin 54 “bu Turk halki isinde zirhli dii§manlann akinma i mk an vermedim”). Olumluluk soz
konusu. Halk icinde “silahli diismam kosturmak” olumsuz, “kosturmamak” olumludur.

T2 D4 ..bu tiiriik bodun ara yanklig yagig yeltiirmedim tiigiinliig atig yiigiirtmedim

(T. Tekin 54 “bu Tiirk halki i?inde zirhli dii§manlann akinma imkan vermedim diigiimlii
(dii§man) atlanm ko§turmadim”) Olumluluk soz konusudur. Diigiimlii ati kosturmak, olumsuz,
kosturmamak olumludur.

T2 B6 ...ukiis tiyin korkmadimiz...

T. Tekin 40-41 “(dii§man 90k diye korkmadik”). Anlam bakimmdan olumsuzluk degil
olumluluk vardir. kork- olumsuz, korkma- olumlu degerdedir.

3.2. Kimi kullammlarda olumsuzluk isaretleyicili kelimenin anlammm sozcenin baglami
i9erisinde olumluluk tasidigi goriiliir.

BK D 33 ...)d ldmayin tiyin siil(edim)... (T. Tekin “oguz halki gondermeyeyim diye

seferettim” 1988: s.49). Anlam baglam icerisinde olumluluk ifade etmektedir.

T2 B3 ...kelmisi alp tidi tuymadi.

(T.Tekin 38 “Buralara gelenler geli§ zordu dediler ama pek de zorluk
hissetmediler.”).Baglam olumluluk anlami veriyor.

BK K 1 1 . . .koziin kormediik kulkakm esitmediik bodunumm (“gozle goriilmedik kulakla
isitilmedik (kadar 90k) halkimi deride... yerlestirdim.” Tekin, 1988, s. 33) Cokluk ifadesi iein
olumsuzluktan yararlanmis ama olumsuzluk mudur?

3.3. Asagidaki omeklerde, iki olumsuzluk isaretleyicisinin veya olumsuzluk anlammm
olumluluk degeri ortaya 9ikardigi goriiliir.

KT D 19 yir sub idisiz kalmazun tiyin.. .(T. Tekin “Atalanmizm dedelerimizin zaptettigi

yurt sahipsiz olmasm diye Az halkim diizene sokup orgiitleyerek” 1988, 13); KT D 20 ..kogmen
yir sub idisiz kalmazun tiyin.. ,(T. Tekin “Kogmen iilkesi sahipsiz kalmasm diye Az ve Kirgiz
halklanm orgiitleyip geldik ve savasti” 1988: s.13); BK D 16...e9iimiiz apamiz tutmis yir sub
idisiz kalmazun tiyin ...( T. Tekin, “Atalanmizm dedelerimizin zaptettigi topraklar ve sular
sahipsiz kalmasm diye (Az halkim diizene sokup orgiitleyerek)...” (Tekin, 1988, s. 43). iki
olumsuz unsur olumluluk kazandirmaktadir.

BK D22 ..e9imiz kazganmis bodun ati kiisi yok bo(lmazun) tiyin tiiriik bodun iudin tiin

udimadim kiintiiz olurmadim an9a kazgamp birki bodunug ot sub kilmadim. Iki olumsuzluk

isaretleyicisi olumluluk olusturmustur.

BK D 33 men iniligii bun9a ba§layu kazganm(asar) tiiriik bodun olte9i erti (T.Tekin “ ben
erkek kardesimle beraber bu kadar onderlik edip 9ahsmasa ve muvaffak olmasa idim Tiirk halki
olecek idi” 1988: 49). “ Kazandim” anlami, sonraki fiilin olumsuz anlammdan gelir.

4. Sonu 9

Tiirk9enin genel egilimlerini gormek i9in tarihi ve giiniimiiz Tiirk dillerinin degisik sayisal
arastrrma verilerine ihtiya9 vardir. Bu tiirden veriler, burada aralannda anlamli bir iliskinin var
olup olmadigim sorgulamaya 9ahstigimiz konulan aydmlatacaktir. Bu 9ahsma denemesi, metin
dilbiliminin ve edim biliminin alam i9erisine giren olumsuzluk kavrammm Orhon yazitlarmdaki
goriiniimiinii once en a9ik -mA-Ti isaretleyicileri ile incelemenin birinci basamak olacagi
diisiincesinden ortaya 9ikti.

Bu ilk bakisla, -mA- isaretleyicili fiillerin 9ekimli veya 9ekimsiz fiil oluslannm, fiillerin
ge9i§lilik veya ge9issizliginin, fiillerin kilim§mm ozel bir iliskisine rastlanmadi.

-mA-Ti isaretleyiciler ile fiillerin anlamlannm farkli ili§kileri oldugu anlasilmaktadir. -mA-
‘li bi9imbirimler anlamca olumsuz fiili, olumlu anlamli fiillerdekinden farkli olarak olumlu hale

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

getirmektedir. -mA-‘li bisimbirimleri alan olumlu anlamli fliller, kendilerinden onceki diger
olumsuzluk, yokluk i§aretleyicileri ile olumluluk degeri ta§imaktadirlar.

Tiirk9enin tarih iserisinde olumsuzluk ifadesini olu§turma yollan, bu yollarm degi§im
ozellikleri ve zamanlan, iislup 9ali§malari, istatistik 9ali§malar ve metin dilbilimi, edim bilimi
verileri ile degerlendirilmelidir.

Kaynak9a

Arat, R.R. (1947). Kutadgu Bilig I Metin, Istanbul: Turk Dil Kurumu.

Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford: At
The Clarendon Press.

Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I- II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.

. (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden- Boston: Brill.

Frawley, W. (1992). Linguistic Semantics, Hillsldale, HJ, Hove& London: Lawrence Erlbaum.

Gabain, A. (1988). Eski Tiirkgenin Grameri, Ankara: Turk Dil Kurumu Yayinlan.

Hamilton, J. (1998). Tyi ve Kotii Prens Oykiisii (Qeviren: Vedat Koken), Ankara: Turk Dil Kurumu
Yaymlan.

Johanson, L. (2007). Tiirkge Dil fliykilerinde Yapisal Etkenler (£eviren Nurettin Demir), Ankara:
Turk Dil Kurumu.

Tekin, §. (2001). Tiirk^cdc -mA- Olumsuzluk Eki ile -DIK+ Eki Nereden Geliyor? iytikakginin
K dye si Turk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayati Uzerine Denemeler, Istanbul: Simurg,
43-58.

Tekin, T. (1988). Orhon Yazitlan, Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlan.

. (1989). XI. Yiizyil Turk §iiri Divanii Lugati’t-Tiirk’teki Manzum Pargalar, Ankara:

Turk Dil Kurumu Yaymlan.

. (2003). Olumsuzluk Eki -ma/-me’nin Etimolojisi. Makaleler 1 Altayistik (Yayima

Hazirlayanlar Emine Yilmaz- Nurettin Demir), Ankara: Grafiker Yaymlan, 247-252.

. (1994). Tunyukuk Yaziti, Ankara: Simurg Turk Dilleri Ara§tirmalan Dizisi 5.

. (2000). Orhon Tilrkgesi Grameri, Ankara: Turk Dilleri Ara§tirmalan Dizisi: 9.

. (2004). On the Turkic Gerundial Suffix {-mAtl(n)}. Makaleler II Tarihi Turk Yazi

Dilleri (Yayima Hazirlayanlar Emine Yilmaz- Nurettin Demir), Ankara: Oncii Kitap, 613-
623.

Topaloglu, A. (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sozliigii, Ankara: Otiiken.

Vardar, B. vd. (1998). Agiklamah Dilbilim Terimleri Sozliigii, Istanbul, Ankara, Izmir: ABC
Kitabevi.

TURKiYE iLE KAZAKiSTAN’IN YAZILI ESKi EDEBiYATLARINDA ORTAK
KONULU ESERLER

Metin AKAR

Turk leh^eleri edebiyatlarinda mukayeseli ^ali^malarda ni^in ge^ kalindi?

Yakm ge9mi§te, birbirinden olduk9a uzak vatanlarda, ayn ve hasim veya uzla§maz siyasi
ve askeri birlikler i9inde ya§amalan, ili§kilerin en a§agi seviyelerde seyretmesi gibi sebeplerle,
karde§ edebiyatlann benzerlik ve ba§kaliklanm ara§tirmamiz, inceleme ve Turk edebiyatmm
biitiinii iizerinde bilimsel hiikiimler vermemiz miimkiin olmuyordu. 1991 yilmdan sonra ortaya
9ikan hiirriyet ve bagimsiz devlet organizasyonlan ortammda Kazakistan ve Tiirkiye Tiirklerinin
yazili eski edebiyatlanm inceleme imkam bulundu. Artik, aym dini ve ortak milli kaynaklardan
beslenen iki karde§ halkm edebiyatlannm arasmda benzerlikler, paralellikler ve onemli sayida
ortak konulu eserler bulundugunu biliyoruz. Bu benzerlikler ozellikle geni§ halk kitlelerine hitap
eden “basit planli, Islam tarihi temali halk hikayeleri”nde [=kissa dastan turn eserlerde]
goriilmektedir. Biz bu bildirimizde bir antolojide ne§redilen, konusunu Islam kulturunden ve
tarihinden alan manzum eserlerin Turkiye Tiirklerinin yazili eski edebiyatmdaki paralelleri ile
Islam an’anesine dayanan eserlerden ortak bir edebi tiir iizerinde duracagiz.

Halk tipi mesneviler, Mevlid hikayeleri, basit planli mesneviler, “kissa dastandar”

Ilk U9 terim Turkiye Tiirklerinin edebiyat tarihinden bahseden eserlerde rastlamr. “Halk tipi
mesneviler”i Amil £elebioglu’nun yazilarmda goriiliir (£elebioglu, 1976, 28). “Mevlid hikaleri”
terimine kiitiiphane kataloglannda rastlanz. Biz “basit planli mesneviler” demeyi, yazmayi tercih
ediyoruz. Sonuncu terim ise Kazakistan edebiyat tarih9ilerince kullamlmaktadir (§afigov, 1999,
214).

“ Basit planli’'', “ halk tipi ” veya “ mevlid hikayeleri ” sifatlanyla amlan bu eserlerin ortak
ozelliklerini Amil (^clcbioglu §oyle tespit etmi§tir:

1 . Bu mesnevilerin beyit adedi azdir.

2. Ba§tan sona tek bir aruz kalibi ile yazilir. (Tercihen fa ‘ildtiin fa ‘ildtiin fa'ilun kalibi
kullamlrr.)

3. Vezin ve kafiye ihmalleri fazladrr.

4. Asil hikaye ile ilgisi olmayan tevhid, miinacat, na‘t, mi‘raciye, hiikiimdar methi, sebeb-i
te’lif gibi protokol metinlerine ya W9 yer verilmez veya eserin ba§mda birka9 beyitle
ge9i§tirilir. [istisnalan vardir.]

5. Bu tiir eserler halkm okumasi veya dinlemesi i9in yazildigmdan halkm dili ile kaleme
alinrr.

6. Bazilan birka9 saatte okunabilecek “meclis”ler halinde diizenlenir.

7. tJslup sanatkarane degildir (^elebioglu, 1976, 28).

Basit planli mesnevilerde, islam dini, ahlak, hamaset ve Islam tarihinin popiiler
konulari/temalan i§lenmi§tir (^elebioglu, 1976, 28). Bu ozelliklere ilave olarak §unlan da
ekleyebiliriz:

8. Bu tiirden bir eserin elyazmasi niishalannda birden 90k muellif / §air adma
rastlayabiliriz. Bu sebeple eserin ger9ek sahibini tespit bazen mumkiin olmamakta veya 90k
zaman alabilecek ara§tirmalara ihtiya9 duyulmaktadir.

Orhon Yazitlarimn Bulunupindan 120 Yil Sonra Tiirkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu, 2010, 31-42

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

9. Aym eserin elyazmasi (ve matbu niishalan) birbirine benzemeyen metinler, beyitler,
misralar, ibareler, miistensih veya anlatici / okuyucu ilaveleri ihtiva ettigi i9in, bunlarm tenkitli
metnini hazirlamak neredeyse imkansiz hale gelmi§tir.

10. Eserin orijinaline 90k miidahale edildiginden, miiellifl bilinse bile, miiellifln edebi
§ahsiyeti hakkinda dogru karar vermek mii mk iin degildir.

11. Halk tarafindan begenildigi ve 90k okundugu elyazmasi niishalann 9oklugundan
hareketle ifade edilebilir.

12. Kanaatimizce aydmlar da bu tiiriin revacmdan etkilenmi§ler, bu hire yakm ozellikte
olan klasik mesneviler simfma da dahil edilemeyecek ozellikler ta§iyan eserier vermi§lerdir. Bazi
mevlidler ile mi‘rac-nameler bu yapiya sahiptir.

Vefat-i Muhammed Aleyhisselam ve diger basit planli eserlerin kaynaklari

Ba§ta “kiitiib-i sitte” (alti kitap) diye bilinen ve Buhari, Muslim, Ebu Davud, Tirmizi,
Nesai ve ibn Mace’nin hadis kitaplannm Hz. Muhammed’ in vefat oncesi, vefati ve vefat sonrasi
ile ilgili sozleri ile bu konudaki sahabe rivayetleri; siyer edebiyatmdan Muhammed Ibni Ishak’m
Siyer-i Ibni ishak\ ile Abdiilmelik Ibni Hi§am’m Siretii Ibni Hi§am , v, Ibn-i Sa’d'm Tabak&fr,
Tabari’nin TariK i, Vefat-i Resul Aleyhisselam tiiriindeki eserlerin temel kaynaklarmi te§kil
etmektedir. Fuat Kopriilii bunlara eski Turk, Islam ve Iran an’anelerini de eklemektedir
(Kopriilii, 2004, 317-356.) Turkiye Turklerinin edebiyatmda oldugu gibi, aym soy, dil ve kiiltur
dairesinden oldugumuz Kazak Turklerinin edebiyatmda da yukanda zikredilen kaynaklardan ve
Turkiye Tiiri^esi ile yazilmi§ bu tur edebi eserlerden beslenmi§ oldugunu samyoruz. Tabii,
Ah med Yesevi ile Hakim Suleyman Ata’nm, doguda, batida ve kuzeyde, bu edebi turiin
olu§masmdaki onculugunii de hatrrdan 9ikarmamaliyiz.

Basit planli dini hikayelerin prototipleri

Bugiinkii bilgilerimize gore, basit planli dini mesnevilerin prototipleri XII. yiizyilda
kar§imiza 9ikmaktadir. Hoca Ah med Yesevi'nin Divan-i Hikmefindeki Hikayet-i MVrac
(Yassavi, 1991, 208-211; Eraslan, 1983, 262-273), onun ogrencisi ve “izbasar”i olan Hakim
Suleyman Ata’nm §iirleri arasmda gordugiimuz birinci Mi ‘raciye (Eraslan, 1979, 243-304), ikinci
Mi ‘rdciye (Guzel, 2008, 391-392), Ismail Kissasi (Bakirgani, 2000,31-35), Hazret-i
Muhammed’in Vefati (Guzel, 2008,462-464), Hz. Ismail Kissasi (Guzel, 2008, 434-441), Ahir
Zaman Kitabi (Bakirgani, 1991, 57-62) adli hikayeler, ulu Turkistan’da oldugu gibi Sel9uklu ve
Osmanli sahalannda da tekrarlanmi§, tiir ve konu bakimmdan zenginle§tirilerek geli§tirilmi§tir

Basit planli dini hikayelerin yazilma sebepleri

Turkiye Turklerinin yazili manzum halk hikayeleri yogun olarak XIV. yiizyilda goriiliir. Bu
yogunla§manm tarihi, dini ve sosyal sebepleri arasmda §unlan sayabiliriz: 1. Bugiin modem
edebiyata sahip olan biitiin kavimlerin (Tiirkiye Tiirkleri dahil) orta9ag edebiyatlan dini
agirliklidir. 2. Siirekli sava§lar, siirekli fetihler sebebiyle Tiirk halkim sik sik farkli din ve
milliyetten olan insanlarla kar§i kar§iya getirdi. Milli vasiflan korumak isteyen halkin bu tiir
eserlere ihtiyaci vardi. 3. Beylikler arasi rekabet yahut kom§u devletlerle ban§a dayanmayan
ili§kiler sebebiyle de halkm morale ihtiyaci oluyor, ihtiya9 kismen bu tiir eserlerle kar§ilamyordu.
1348’de diinyayi sarsan “kara veba” Anadolu ve Rumeli Tiirklerini de kmp ge9irmi§ti. Bu salgm
hastalik kar§ismda 9aresiz kalan, morale ihtiyaci olan insanlan teselli edecek kitaplara ihtiya9
vardi; bu tiir eserier yazildi. Daha sonraki asirlarda bu tiir telif eserlerin sayisi giderek azalmi§tir.

Kazakistan Tiirkleri XIX. asra kadar daha 90k sozlii edebi iiriinler veriyorlardi. Basili
eserier 1807 yilmdan itibaren ortaya 9ikar (Subhanberdina, 1999, 383). Rus emperyalizmi ve
vatamn i§gal edilmesi sebebiyle iimitsizlige kapilan halkin moral degerleri savunan, telkin eden
eserlere gereksinim duyuluyordu. £arlik Rusyasi ile Sovyetler Birligi yoneticilerinin Orta Asya

Metin AKAR

ve Kafkaslardaki Tiirkler iizerinde uyguladigi emperyalizmin bir araci olmak iizere ortaya atilan
ve gcr^cklc^tirilcn “farkli alfabe”, “ayn dil” politikalan sonucu Kazak Tiirkleri de gc^mi^
yillardan daha fazla yazili iiriinler verdiler. Bu donemde halk isin yazilan basit edebi eserleri de
milli bir refleks olarak gorebiliriz. Bir diger sebep olarak da Bati’ya (Rus dili ve edebiyatma)
yoneli§e tepki olarak bunlann yazilmi§ olmasi ihtimali akla gelmektedir.

Tiirkiye Tiirklerinin ilk basit planli mesnevilerin ilkel omekleri XIII. yiizyila
tarihlendirilebilir. Omek olmak iizere Yunus Emre Divam'nda yer alan mfraciye (Timurta§,
1972, 90-91) ile kayip §eyh-i San ‘an hikayesini zikredebiliriz. Ancak tiiriin 90k geli§mi§
omekleri ve §aheserleri, Suleyman £elebi’nin Vesiletu'n-necafx, Abdiilvasi £elebi'nin Mi ‘rdc-
n&me' si gibi eserler XIV ve XV. asirlarda kar§muza 9ikar. Daha sonraki asirlarda da olgun
omekler verilmi§tir. Abdiilbaki Arif Efendinin (6.1713) Mi ‘rac-ndme’si bunlardan sayilabilir.

Tiirkiye Tiirkleri ile Kazakistan Tiirklerinin basit planli, islam tarihi temali, manzum
(nadiren mensur), yazma ve basma eserleri arasinda bir e§le§tirme denemesi

Hz. Muhammed :

Hayati (genel olarak): Amasyali Miiniri £elebi, Siyer-i Nebi, (Topkapi Sarayi Miizesi
Ktp., K.8-995.); Mehmed Rifat, Sire-i Muhammediyye, (§am 1308.) / -?-, Muhammed
Paygambar , 1679 misra. ( Babalar Sozi, 2005, 9-54)

Mu‘cizeleri, Mi‘raci : Kirdeci Ali veya Sadreddin, Geyik Destani [(Mill! Ktp., A.2720,
yk.73a-77a.), (-?-, Kitdb-i Geyik, Milli Ktp., A.3881, yk.55b-59a, 96 beyit.) (Celebioglu, 1976,
69-70; Erimbetova, 2004, 2-60.)]; Aksarayli ‘Isa (?), [Mi'rdc-nameJ, (XIV. asir, Siileymaniye
Ktp., Laleli Bl., nr. 3756, yk. 64a-75b.); §eyyad Hamza, Mi'rac-name, (Milli Ktp. Nr. 3772, yk.
80b-101b.); -?-, Kitab-i Mi‘rac, [(XIV-XV. asir, Siileymaniye Ktp., Laleli Bl., nr.3756, yk. 76a-
98b; Topkapi Sarayi Miizesi Ktp., K.989, la-22a.; Suleymaniye Ktp., Serez Bl., nr. 3839, yk.
24a-50a.; IU Edebiyat Fak., TDEB1., Seminer Ktp., nr. 4038 ve 4039.) (Develi, 1998, 81-228)];
Abdiilvasi £elebi, Mi‘rac-name-i Seyyidii'-Beyer, (Afyon II Halk Ktp., Gedik Ahmed Pa§a Bl, nr.
34, yk. 63a-76a); Arif, Mi ‘rdcii'n-Nebi, (Suleymaniye Ktp., Ibrahim Ef. Bl., nr. 355, yk.94b-
157b.); §eyh Ismail Hakki Bursavi, Mi ‘rdciyye, (Topkapi Sarayi Muzesi Ktp., E.H. 1790, yk.
66b-82b.); Nayi Osman Dede, Mi ‘rdcii'n-Nebi Aleyhi'sseldm, Suleymaniye Ktp., Yazma Bagi§lar
Bl., nr. 567-2, yk. 19b vd.); Mecidi, Hdzd Mi‘raciyye-i Risalet-penah Aleyhi's-selam, Istanbul
Universitesi Ktp., TY, 4009, yk. 49b-55b.); Hafiz Omer Yeni§ehir-i Fenari, Mi'raciyye, (Millet
Ktp., Ali Emiri Bl., Mzm. 1375); Abdiilbaki Arif, Mi'raciyye , (Kayseri, Ra§it Ef. Ktp., nr. 186,
yk. 35b-46b.); Seyyidi, Der-Beyan-i Kissa-i Mi'rac, Ankara Cebeci Halk Ktp., yazma nr. 1061,
yk. 62b-65a.); Muhammed Feyzi, Kudsiyyii's-Sirdc Ji Nazmi'l-Mi'rac, (Istanbul 1307, 16 s.);
Receb Vahyi, Minhdcii'l-Mi'rdc, (Cemal Efendi Mtb., Istanbul 1315, 52 s.) (Akar, 1987-1, 155-
202). Ancak bu listedeki eserlerin tamami basit planli mesnevi tiiriinden degildir. Tiir
incelemeleri yaparken gerekli olacaklardir.) // Abdirasil Ahmedov, Kissa Anhaziret Rasuldin
Migrajga Konak Bolgam, (derleyen: Kidirali Sattarov, ne§reden: §emseddin Huseyinov vartasi),
697 misra, 1917 yilmda Kazan’da basildi. (Babalar Sozi, 2005, 55-76); §ayhislamugli Jiisipbek,
[ Migraj-name ], 1886, 1896, 1899, 1904, 1908,1912, 1917 yillannda Kazan’da basildi. (Babalar
Sozi, 2005, 297); §emiyazov, Muhammed Paygambardih Migrajga U§kam, 19. yiizyil. (AOl
Kolyazba Ortaligi, §.855 ve §.850 hjinde).

Vefati: §eyyad Hamza, Vefat-i Hazret-i Muhammed Aleyhisselam, [(Milli Ktp., nr. 3772,
yk,101b-121a. Bu konuda hakim z : (Turhal-Guler, 1996, 1-123)]; Arif, Vefatii'n-Nebi,
(Suleymaniye Ktp., Ibrahim Ef. Bl., nr.355, (Mazioglu, 1982, 107-108; £elebioglu, 1976,355-
363.); -?-, Vefat-i Resul, (Milli Ktp., nr. A. 2139, yk. 59-a62a); -?-, Kitab-i Mevt-i Muhammed-
name, (Milli Ktp., nr. A.3881, yk.59a-62a.); -?-, Vefat-i Resul, (Milli Ktp., nr. A. 4103, yk. 15a-
22a.); -?-, Vefat-i Resul, (Milli Ktp., nr. A. 2139, yk. 23a-34a.); -?-, Vefatii'n-Nebi Aleyhi's-seldm,
Matbaa-i Osmaniye, Istanbul 1311/1893, s. 18-24.) / §ayhislamugli Jiisipbek, Kissa Muhammed

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Rasul Allahmfi Darul Peniden Dariil Bakaga Rihlat Etken Maselesi. 582 misra. ( Babalar
Sozi, 2005, 77-95)

Sava§lari:

Bedir Sava§i: Mazlumi, Bedriyye, (Milli Ktp., A.3995, yk. lb-30b.) / Kissa-i Bedir,
C.XVI’da, 456 misra. ( Babalar Sozi, 2005)

Uhud Sava§i: (Benzeri bir eseri §imdilik tespit edemedik.) / Kissa-i Uhud, C. XVI’da,
256 misra. (Babalar Sozi, 2005)

Genel: Gazavat-i Resulullah, (Celebioglu, 1976, 63-64); (Tursun Fakih ?), Zikr-i Gaza-

i Muhammed Mustafa ve Cih&r Y&r-i Gazin, (Milli Ktp., nr. A.37.); (Tursun Fakih ?), Gazavat-i
Resulullah Aleyhi Vessellem, (Fatih Millet Ktp.); -?- Gazavat-i Nebi, (Milli Ktp., nr. A.3941, 76
yk. ve Millet Ktp., Ali Emiri , nr. 1222.); Zaifi, Gazavatii’n-Nebi, (Milli Ktp., nr. A.3935, 188
yk.).

Hz. isa

Kirdeci Ali veya Sadik Veli, Ciimcume-n&me, Ankara Milli Ktp., nr. A.1891, yk. 9b-13b;
An kara Milli Ktp., nr. A.4654, yk. 24-28; Ankara Milli Ktp., Conk 96, yk. 28b-35b; An kara Milli
Ktp., nr. A.3381-8, yk.75a-80a; Ankara Milli Ktp., Conk 2, yk. 30b-34a; Ankara Milli Ktp., Conk
95, yk. 28b-35b; -?-, Cimcime Sultan Destam, (Kocatiirk, 1964, 159); -?-, Dastan-i Hz.-i Isa,
(£elebioglu, 1976, 100-101). / Matbu, Juma-juma kitabi (Subhanberdina, 1999, 385; §afigov,
1999, 214).

Hz. Yusuf

§eyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha, (nakleden: Dehri Dilpin, TDK yayini, Istanbul 1945);
Erzurumlu Darir, Kissa-i Yusuf, (Istanbul Universitesi Ktp., T.Y., nr. 311/1, yk.lb-53b.); Sule
Fakih, Yusuf ve Zeliha, (Atatiirk Universitesi Ktp., S. Ozege ‘A. Sim’ Bl., nr. 318.); Sule Fakih,
Hazret-i Yusuf ve Sitta Zeliha, (Paris Bibliotheque Nationale, Suppl Turc 1542, Acq 23855-90, J.
Deny kitaplan, 87 yk.); Siili Faki b. Mahmud, Yusuf u Ziileyha, (Milli Ktp., FB Bl, nr 155;
A.2883, 179 yk.); // -?-, Kissa-i Hazret-i Jusup Aleyhissalam ilan Zeliha'mn Mes’elesi,

C.XVIII’de, 4676 misra. (Babalar Sozi, 2005). Basilmi§, Jiisip-Zilha kitabi da vardir.
(Subhanberdina, 1999, 384; Kiravbayeva, 1999, 413).

Hz. Avse:

(Mensur siyer kitaplarmda bu olaya bir iki paragrafla yer verilir.) / Yazid Konayuli, Kissa
Hazireti Ay§amn Tohmati, 494 misra, 1912’de Kazan’da basildi. (Babalar Sozi, 2005, 228-243)

Hz, Ali
Sava§lari:

Cenadil Kalesi Cengi: Beypazarli Maazoglu Hasan, Cenadil Kalesi, (Istanbul Millet Ktp.,
Manzum Eserler Bl., nr. 1222/i, yk. 13a-34b ve Istanbul Universitesi Ktp., TY, nr. 311.) / -?-,
Hazret-i Ali 'nih Cenadil §ehrinde Tobeleskeni, C.XVI’da, 404 misra. (Babalar Sozi, 2005)

Salsal-name: ibni Yusuf, Salsal-name (Kopriilu, F. 1928, 298.) / -?-, Kissa-i Salsal, C.
XV’de, 6321 misra. (Babalar Sozi, 2005). Basilmi§ Sal-sal kitabi da vardir (Subhanberdina, 1999,
384).

-?-, Kissa-i Kal’a-i Berber, (Milli Ktp, nr. 88 ipindc) / -?-, Kissa Hazret-i Ali Radiya'llahu
Anhamh §ah-i Barbarga Kul Bolip Satilgam, C. XVI’da, 517 misra. (Babalar Sozi, 2005)

Met in AKAR

[A§agidaki listede Kazak Turk9esi ile yazilmi§ 119 metne kar§ilik, Tiirkiye Tiirk9esi ile
yazilmi§ dokuz metnin kunyesini verdik. Bunlarm birbiriyle alakasi konusunda §imdilik bir fikre
sahip olmadigimizi belirtmek isteriz.

-?-, Gazav&t-i Ali, (Milli Ktp., nr. A. 2720, yk.29a-40a); Ibrahim, Gazavat-i Ali, (Milli
Ktp., nr. A. 1132-2, yk.97a-109b); Hz. Ali’nin Cenkleri, (Milli Ktp., nr. A.2763-2, yk 45a-
98b); Tursun Fakih, Gazavat-i Hz.-iAli, (Milli Ktp., nr. A.2266); .-?-, Gazavat-i imam Ali, (Milli
Ktp., nr. A. 2630-2, yk.31b vd.); -?-, Gazavat-i Hz. Ali, (Milli Ktp., nr. B.274); -?-, Gazavat-i
imam Ali, (Milli Ktp., nr. A. 1703, 83 yk.); .-?-, Gazavat-i Ali Kissasi, (Milli Ktp., nr. A.3115,
yk.22b-31a); -?-, Gazavat-i Emirii'l-Mii’minin, (Millet Ktp., Ali Emiri, nr. 1222) / §orman
Biltebayuli, Hz. Ali’nin Sogusi, C.XV’te, 1706 misra. (Babalar Sozi, 2005, 209-263); -?-, Kissa
Hazret-i Ali ’nin Serenbaym Jolga Salgam, C. XVI’da, 500 misra. (Babalar Sozi, 2005).] ,

Hz. Osman

(Ikinci derecede kahraman olarak) Beypazarli Maazoglu Hasan, Cenadil Kalesi, (Istanbul
Millet Ktp., Manzum Eserler Bl., nr. 1222/i, yk. 13a-34b ve Istanbul Universitesi Ktp., TY, nr.
311) / -?-, Hazret-i Osman Radiyall&hu Anhamn Konakga Qkargam, C XVI’da, 162 misra.
(Babalar Sozi, 2005). Aynca, basilmi§ Haziret-i Gosman kitabi da var (Subhanberdina, 1999,
384).

Hz. Hiiseyin

Kerbela olayi: Kastamonulu §azi, D&st&n-i Maktel-i Hiiseyin, (Uskudar, Selim Aga Ktp.,
Kemanke§ Bl., nr. 528); -?-, Maktel-i Hiiseyin, (noksan, Milli Ktp., nr. A.3825); -?-, Maktel-i
Hiiseyin, (Milli Ktp., nr. A. 3825, yk.45b-91b, noksan niisha); -?-, Masumlar Destam, (Milli Ktp.,
nr. A. 1583, yk.3b-8b); -?-, Hikaye-i Masumlar, (Milli Ktp., nr. A.4630 kjinde); -?-, Maktel-i
Hiiseyin, (Milli Ktp., nr. A. 3803-1, yk.lb-13b); Ibrahim, Mektel-i Hiiseyin, (Milli Ktp., nr. B.
432) / Hiiseyinov (?), Kissa(-i) Vakiga(-i) Kerbala Uybudur, 3114 misra, 1916 yilinda Kazan’da
basildi. (Babalar Sozii, 2005, 129-227). Matbu Kerbalamn §olinde adli kitap da vardir
(Subhanberdina, 1999, 384).

Sa‘d ibni Vakkas

(Ikinci derecede kahraman olarak) Beypazarli Maazoglu Hasan, Gazavat-i Emire’l-
Mii’minin, Fethi Kal’a-yi Selasil, (£elebioglu, 1976,75-76) / -?-, Kissa-i Sa‘d u Vakkas, C.
XVI’da, 264 misra. (Babalar Sozi, 2005). Bir de 1880 yilmda basiling Kisa-i Koja Gafan va
Sagdivakas kitabi da vardir (Subhanberdina, 1999,3 84).

Temim-i Dari

-?-, Hikayet-i Temim-i Dari, (Afyon il Halk Ktp., Gedik Ahmed Pa§a Bl., nr. 34/2, yk. 78b-
104a); -?-, Temim-i Dari, (Kocatiirk,1964, 161) / -?-, Kissa-i Temim-i Dari , C.XVI’da, 862
misra. (Babalar Sozi, 2005).

Malik Eider

-?-, Hdverdn-ndme, (£etin, 1997, 242-245, 317) / -?-, Kissa-i Malik Ecder, C. XVI, 740
misra. (Babalar Sozi, 2005).

Hallac Mansur .

Niyazi, Mansur-name, (Suleymaniye Ktp., Haci Mahmud Bl., nr. 3572, yk. 63b-81a); Ali
£elebi, Hikayet-i Mansur-i Bagdadi, (Milli Ktp., nr. 3685, 30 yk.); -?-, Mansur-name, (Ankara
Universitesi, DTCF Ktp., nr. 3355.) / §ayhislamuli Jusipbek, Kissa Mansur El-Hallaj, 1509

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

misra, 1912’de Kazan’da basildi. (Babalar Sozi, 2005, 244-288.) Aynca, 1857 yilmda basilan
Mansur el-Hallaj adli kitabi da zikretmeliyiz (Subhanberdina, 1999, 383).

Muhammed Hanefi

Tursun Fakih, Muhammed Hanefi Cengi, (Na§iri: Mehmet §akir, Istanbul 1933; Tursun
Fakih, Hikaye-i Muhammed Hanefi, (Mill! Ktp., nr. A.4630 ipinde); Tursun Fakr, Muhammed
Hanefi Cengi, (Mill! Ktp., nr. A. 924-5.); Fakih, Dastan-i Muhammed Hanefi, ( Prusya Kultirr
Eserleri Vakfr, Marburg, Staqtsbibliothek, Ms. Orient nr. 2628.); -?-, Gaza-yi Muhammed Hanefi,
(Mill! Ktp., nr. B. 88 ifinde); -?-, Muhammed Hanefi Cengi, (Mill! Ktp., nr. A. 1521, 59 yk.); -?-,
Muhammed Hanefi Destam, (Millr Ktp., nr. A. 3809, yk. 53a-60b); -?-, Muhammed Hanefi Cengi,
(Millr Ktp., nr. A. 4053, yk,163a-171a); -?-, Muhammed Hanefi Cengi, (Millr Ktp., nr. A. 2139,
yk. 60b-75b); -?-, Muhammed Hanefi Cengi, (Millr Ktp., nr. A. 2175, 22 yk.); -?-, Muhammed
Hanefi Cengi, (Millr Ktp., nr. A. 1521, 59 yk.); -?-, Muhammed Hanefi Cengi, (Millr Ktp., nr. A.
1454-1, yk. la-18a); -?- Kitdb-i Muhammed Hanefi, (Millr Ktp., nr. A. 3538-6, yk,151b-169b); -
?-, Muhammed Hanefi Destanr, (Millr Ktp., A. 3809, yk. 53a-60b); -?-, Dastan-i Muhammed
Hanefi, (Millr Ktp., nr. A. 4736-3, yk. 8b-21a); -?-, Ceng-i Muhammed Hanefi, (Millr Ktp., nr. A.
3803-5, yk. 41a-68b ve Millr Ktp., nr. A. 4053-3, yk,163a-171a); -?-, Ceng-i Muhammed Hanefi,
(Millr Ktp., nr. A. 88 sonunda); -?-, Kissa-i Muhammed Hanefi, (Millr Ktp., nr. A. 3616-2, yk.
13a-24b); -?-, Muhammed Hanefi, (Millr Ktp., nr. A.744, yk. 49a-64a); -?-, Hikaye-i Muhammed
Hanefi Cengi, (Millr Ktp., nr. 4630 ipinde); -?-, H&zd Dastan-i Muhammed Hanefi Radiya'llahu
Te'dla Anh, (Mattei, 2004, 151-161); / Dosr, Muhammed Hanefi, (Beysenova, 2005, 24, 76).
Basrlmr§, Muhamed Hanafiya kitabr da mevcuttur (Subhanberdina, 1999, 384).

Battal Gazi

Darendeli Bakar, Battal-name, TDK. Dehri Dilpin Kitaplarr, (Levend, 1973, 127) / -?-,
Gazavat-i Sultan , C.XIII’de. (Babalar Sozi, 2005); Nazrm (?), Hazret Sultan Seyit Battal Gazi, C.
XlV’te, 18.186 mrsra (?). (Babalar Sozi, 2005); -?-, Kissa-i Seyid Battal , C. XVI’da, 1372 mrsra
(Babalar Sozi, 2005).

Nusirevan

Ahmedr, Vasiyet-i Nuf revan, (Ertaylan, 1952, 300-308). / -?-, Kissa-i Nufirevan, C.
XV’da, 576 mrsra (Babalar Sozi, 2005).

Ebu Sahma

(Benzeri bir eseri §imdilik tespit edemedik.) / -?-, Kissa-i Ebu §ahma, C. XV’te, 475 mi sra.
(Babalar Sozi, 2005); Hikayet-i Ebu §ahma, C.XV’te, 386 mrsra (Babalar Sozi, 2005).

Birbirine benzer, paralel veya e§ olabilecek eserler elbette bunlardan ibaret degildir. Bu
listeye “a§k” temalr eserleri de ekledigimiz zaman ayrr vatanlarda olu§an karde§ edebiyat
arasrndaki benzerliklerin insanr hayrete du§urecek nitelikte olacagmr biliyoruz.

Vefat-i Hazret-i Muhammed (s.a.s.) tiiriiniin yazma plam hakkinda genel bilgiler

Bu turde tema, Hz. Muhammed (s.a.v.)in vefatrdrr. Bu olay, M.Asrm Koksal’m eserinde de
goritldugu gibi (Koksal, 1981, 13-127), peygamberler tarihi veya siyer kitaplarrnda ayrmtrh
olarak anlatrlrr. Bazr kitaplarda, kitabrn hacmine uygun olarak olaylar ana hatlarryla nakledilir.
Omek olmak iizere Faruk Yrlmaz’rn Peygamberler TarihV ndeki bilgileri krsaltarak aktarryoruz:

*Davct ve Islam tebligatmm tamamlanmr§ ve vefatrnm yakla§mr§ olmasmm belirtileri. (Bu
husus Maide Suresi’nin 3. ayeti ile Nasr Suresi’nin 1-3. ayetleri delil gosterilerek anlatrlrr).

Met in AKAR

* Hz. Muhammed’in §iddetli ba§ agrisi §ikayetleri ve rahatsizligm, Hayber’de tatmi§
oldugu zehirli etin tesirinin niiksetmesi §eklinde yorumlanmasi.

* Peygamber’in Usame bin Zeyd bin Haris komutasmdaki bir Islam ordusunu,
Filistin’deki Belka’yi mii§riklerden temizleme goreviyle sevk etmesi.

* Hastaligi sirasmda kendisini ziyarete gelen Miisliimanlara Kasas-83 ve Ziimer-60.
ayetleri ile ogiit vermesi.

* Olmeden once evinde bulunan, sayisi 9’u ge9meyen altmlan fakiriere dagittirmasi.

* Bir sabah namazi vaktinde sik sik bayilmasi sebebiyle imamhgi Hz. Ebubekr’e
devretmesi.

* Sahabe ile son namazmda, cemaate olecegini bildirmesi.

* Oldugu giiniin sabahmda, sabah namazim kilan Miisliimanlari Seville seyretmesi.

* Son konu§masmda, Arap topraklannda ba§ka dinden kimsenin birakilmayacagi
soylemesi ve peygamberlerinin kabirlerini mescit haline getiren Musevilere ve
Hiristiyanlara lanet etmesi.

* Hz. Peygamberin son sozleri ve vefati.

* Diinyada servet brrakmaksizm gitmesi.

* Ba§ta Hz. Omer ve Hz. Ebubekir olmak iizere sahabenin oliim haberi kar§ismdaki hali,
soz ve davram§lan.

* Hz. Ebubekr’e biat.

* Yikanmasi, tekfin edilmesi ve defni; cenaze namazi.

* Hz. Bilal’in okudugu ezan dolayisiyla hatirlananlar (Yilmaz, 2004, 323-333).

Genel plan boyle olmakla birlikte ileri geri alinan motiflere, §ahsi tasarruf ve anlatimlara,
eklemelere rastlanmasi da daima mumkundur.

Karsilastirilan eserler ve §airleri hakkinda bilgiler

Bildirimizde Tiirkiye Tiirklerinden §eyyad Hamza’nm Vefat-i Hazret-i Muhammed
Aleyhisseldrri’ l ile Kazak Tiirklerinden §ayhislamugli Jiisipbek’in Kissa Muhammed Rasul
Allahnm Darul Peniden Dariil Bakaga Rihlat Etken Maselesi adh kitaplan kar§ila§tmlmi§tir.

§eyyad Hamza

§eyyad Hamza, XIV. yiizyilin ortalarmda, 1348 yilinda heniiz hayattadir (Akar, 1987-2, 1-
9). inceleme konumuzu te§kil eden eserinden ba§ka, Mi’r&c-n&me, Ahv&l-i Kiy&met, Yusuf u
Zeliha ve Haza Dastan-i Sultan Mahmud isimli mesnevileri ile perakende §iirleri mevcuttur.
[Ahval-i Kiyamefin bilinen iki nushasmdan bir §eyyad Isa, digeri §eyyad Hamza adim
ta§imaktadir. Sahibinin kimligi konusunda kesin kanaata varabilmemiz i9in ba§ka niishalann
§ahitligine ihtiyacmuz vardir (Akar, 1987-2, 10-14).]

§ayhislamugli Jiisipbek

XIX. yiizyilm son 9eyregi ile XX. yiizyilm ilk yansmda Kazakistan’da ya§ami§tir. Hayati
hakkmda bilgimiz yoktur. Babalar Sozii adh risaleler kitabmda ii9 eseri mevcuttur. Bu bildiride
adi ge9en kitabmdan ba§ka iki eseri daha vardir: Kissa Mansur El-Hallaj, [Migraj-name], Her ii9
kitabi da Kazan’da basil mi $tir.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

§eyyad Hamza’mn Vefat-i Hazret-i Muhammed A leyhisseldm ’ i

§eyyad Ha mz a’mn eseri mesnevi nazim §ekli ile yazilmnjtir. 522 beyitten olu§ur. Vezni
fa ‘ildtiin fa ‘ildtiin fa ‘iliin’ diir. I9inde mesne videkinden ba§ka vezinle, mefa ‘iliin mefa ‘iliin
fe ‘uliin kalibi ile bir Hz. Muhammed mersiyesi vardir (342-349). Yine ikinci kalipla, mefa ‘iliin
mefa ‘iliin fe'uliin kalibiyla evlat acisim anlatan bir terkib-i bent yazilmi§tir (357-368). Eski
Anadolu Tiirk9esi ile yazilan bu kitapta yer yer vezin ve kafiye ihmalleri de goriilmektedir.
Inceledigimiz niisha, bilim alemine ilk defa tarafimizca, V. Milli Tiirkoloji Kongresi’nde,
"§eyyad Hamza ve Bir §iiri" ba§likli bildirimizle duyurdugumuz risaleler mecmuasi i9indedir.
Milli Kiitiiphane’de 3772 numarada kayitlidir.

Vefat-i Hazret-i Muhammed A leyhisseldm ’ da, ilk baki§ta ayn iki eser hissi veren iki biiyiik
boliim vardir. Birinci boliimde Hz Peygamber’in vefati; ikinci boliimde, kendisi gibi, 1348 veba
salgmmda pocuklarim kaybeden anne ve babalara teselli verecek, onlan sabra sevk edecek dini
bilgi ve ogiitlere yer verilmi§tir.

Birinci boliimde yer alan alt ba§liklan -Jiisipbek’in eseriyle kar§ila§tirma yapabilmek i9in-
§oyle siralayabiliriz (metinde alt ba§liklar yoktur; beyit numaralan ayra9 i9inde gosterilmi§tir):

1. Omriin sona ereceginin bildirilmesi: Cebrail, mescitte oturan Hz. Muhammed’in
yanma gelip ona vadesinin yettigini bildirir. Peygamber evine ge9ip kizi Fatma’dan,
Hz. Ali ile ashabmi 9agirmasim soyler (1-13).

2. Riiyalar: Ashab gelir. O gece herkes bir dii§ gormu§tur. Ileri gelenler, dii§lerini birer
birer anlatirlar (14-15).

3. Hz. Ebubekir’in dii§unu anlatmasi: “Dogudan sert bir yel 9ikti. Ta§i topragi
savuruyor, kapilan yerinden sokuyordu. Sangimi alip gitti. Ba§im piplak kaldi.” (lb-
23)

4. Hz. Omer’in riiyasim anlatmasi: “Dogudan bir yel 9ikti, parmagimdan yuzugiimu
9ekip aldi, uzaklara goturdii.” (24-28)

5. Hz. Osman’m dii§iinu anlatmasi: “Mekke tarafmdan gu9lii bir yel 9ikti. Elimdeki
Kur’an'm yapraklanm kopanp havaya upurdu.” (29-35)

6. Hz. Ali’nin riiyasim anlatmasi: “ Diildiiliin srrtmda, elimde Ziilfikar, sava§taydim.
Kafiri krrarken sert bil yel 9ikti, kilicimi mizragimi kirdi, giirziimii elimden aldi,
zirhimi giysimi soydu, halsiz ve 9aresiz kaldim.” (37-49)

7. Hz. Ay§e: “Gokten kara bir gomlek geldi. Bana giydirdiler. Aklim ba§imdan gitti.”
(50-56)

8. Hz. Fatma: “Giderken, Giine§’in tutuldugunu gordiim. Evimden cenaze 9ikiyordu;
kapimizda insanlar oturuyordu. Yiiziimii a9ip yirttim; kanli gozya§lan doktiim.
£ocuklarim agliyor, gokler yamyordu.” (57-64)

9. Riiyalarin yorumlari: Hz. Muhammed sirayla bu riiyalan yorumlar: “Yaman dii^iin
sebebi uykudur. Az uyuyun. Kati yel, Azrail’dir. Sank, yiiziik, Kur’an Hz.
Muhammed’dir. Cemaatin birikmesi ve agla§masi, oliim ve aynliktrr.” (65-117)

10. Yorumlarin tesiri: Ileri gelen 4 halife ile ibni Abbas agla§irlar; gamdan belleri
biikiiliir. Hz. Ay§e, 90k etkili bir “agit” soyler. Hz. Fatma, iiziintiisiinii aglayarak,
feryat ederek gosterir (118-134).

11. Azrail’in ilk geli$i: Hastaligi 18 giin siirer. Cam yanmaktadir. Tanri, Cebrail’e Hz.
Muhammed’in canim nezaketle, kolaylikla ve onun iradesi dahilinde almayi emreder
(135-150). Azrail, bir Arap suretinde gelir. Peygamberin izni ile i9eri girer. Emri
teblig eder. Hz. Muhammed, Cebrail’le vedala§mak ister. Azrail onu 9agirmak iizere
goge U9ar (151-194).

Met in AKAR

12. Hz. Fatma’ya miijde: Azrail’in gidi§inden sonra Peygamber, torunlarmi gormek
ister. Hz. Hasan’ a, zehirlenecegini; Hz. Hiiseyin’e bela i?indeyken han9erlenecegini,
susuz olecegini; Hz. Fatma’ya birazdan olecegini, fakat kisa bir sure kendisiyle obiir
diinyada bulu§acaklanm soyler (195-216).

13. Cebrail’in araciligi: Cebrail, Azrail’le gelir; goklerdeki hazirligi anlatrr. Peygamber,
iimmetinin ne olacagi endi§esi i9indedir. Cebrail’e, gidip Tann’dan ummetinin
sonunun ne olacagmi sormasmi ister. Tann, onlann tovbe ederlerse affedilecegini
bildirir. Tovbe ile olum arasmdaki zaman i9in Cebrail 4 defa Tanri katma vanp gelir
(224-272).

14 . §airin kendisine ogiidii (273-292).

15. Kissaya doniis ve Peygamber’in vasiyeti, nasihati: Azrail’e canim almasi i9in izin
verir. Ummete nasihat ve vasiyetini anlatir. Arkada§lanyla vedala§ir (294-332).

16. Vefati: (323-356)

Ikinci bolumdeki alt ba§liklar:

1. Agit: Olen 9ocuklar i9in soylenmi§ agit (356-368).

2. Herkes olecek: Oliimu herkes tadacak. Peygamberler, Lokman Hekim, Rustem,
veliler, Hz. Muhammed, 4 halife. . . Oliime 9are yok ( 369-431).

3. Olen 90cuklar cennete gidecektir: (432-472)

4. Malik tasviri: (484-497)

5. Ebeveynin cehennemden 9ikanlmasi: £ocuklarm anne ve babasi olmadan cenneti
istememesi sebebiyle Tann ebeveyni affeder ve cennete girerler (517-522).

§ayhislamugli Jiisipbek’in Kissa Muhammed Rasul Allahmh Darul Peniden Dariil
Bakaga Rihlat Etken Maselesi adli kitabi

Jiisipbek’in kitabi 1 1 ’li hece 0I9USU ile, dorlukler halinde, Kazak Tiirk9esi ile yazilmi§tir.
Her dortliik kendi i9inde aaxa §eklinde kafiyelendirilmi§tir. 145 dortliik ile bir beyitten ibarettir.
(Muhtemelen bu beyit, kitaba almmayan bir dortliigiin son iki misraidrr.) §air, bu kitabi
yazmadan 9e§itli matbu ve elyazmasi eserleri inceledigini, sonra kendi eserini yazdigim
soylemektedir.

Bu kitabi da §u bolumler halinde incelemek mumkiindur (buradaki numaralar beyit degil,
misra numaralandrr):

1. Tevhid, miinacat, na’t muhtevali protokol metni (1-60).

2. Cebrail’in Tann davetini duyurmasi. O gece riiya goren 8 ki§inin (Hz. Ebubekir, Hz.
Omer, Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Ay§e, Hz. Fatma, Hz. Hasan, Hz. Huseyin) riiyalanm
Hz. Muhammed’e anlatmasi ve Hz. Peygamber’in bu ruyalari yorumlamasi (61-168).

3. Sabah namazmi kilmak i9in mescide gitmesi. Namaz kildirmasi. Ashabdan helallik
dilemesi. Aka§a (Ukka§e)’nin Peygamber’in sirtmdaki niibuwet muhrunu gorme
hilesi (169-304).

4. Azrail’in eve gelmesi, izin verilmesinden sonra i9eri girip olacaklan anlatmasi.
Peygamberin yakmlan Hz. Ay§e, Hz. Fatma, Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Huseyin’in
agla§malari (305-466). Sabah ezanmin okunmasi (467-468).

5. Hz. Peygamber hasta oldugu i9in mescide gidemez. Mihrapta onu goremeyen sahabe
feryat eder. Hz. Ali ile Ibni Abbas, Peygamberi alip getirirler. Namaz kilmdiktan
sonra evine ta§irlar (469-487).

6. Medineliler kapi onunde agla§irlar. Resulullah sahabe ile gorii§up vedala§rr. Herkes
aglar. Hz. Ebubekr’e imamligi vasiyet, sahabeyi de Allah’a emanet eder (488-510).

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

7 . Peygamber, iimmetini anarak vefat eder. Oliim ya§i, yili, giinii bildirilir. Evine
defnedilir. Cenaze merasi mi ne cennetten huriler katilir ( 511 - 550 ).

8. Eser hatime ile bitirilir. Burada Hz. Muhammed’in hayati ile ilgili olarak 2 eser
verdigini, bunlan yazmadan onceki hazrrliklanm anlatir. Okuyucudan dua talep eder.
Kendi kiinyesini verir ( 551 - 582 ).

iki eser arasindaki benzerlikler ve farklar

Hz. Muhammed’in vefatmdan once olanlar, vefati, vefat sonrasi olaylan her iki eserde de
siyer kitaplarmda oldugu gibi anlatilmi§tir.

§. Jiisipbek’in kitabi Tiirkiye Turklerinin mesnevi diizenleme planma daha 90k
benzemektedir. §eyyad Hamza’nmki ozellikle ikinci boliimii ile onemli farklilik gosterir. §eyyad
Hamza, mesnevi nazim §eklini tercih etmekle birlikte Turk mesnevi edebiyatmm aymci
ozelliklerinden olan “mesnevi i9inde farkli §ekil ve vezinde manzume soyleme” gelenegini de
ya§atmi§tir. §. Jiisipbek ise dortliiklerle hikaye etme yolunu tercih etmi§, Turk halk edebiyatmda
ve Ali’nin Kissa-i Yusuf unda gordiigiimiiz gelenegi surdurmu§tur.

Riiya anlatan ve riiyasi yorumlanan §ahis sayisi iki eserde farklidir. §eyyad Hamza’da 6
ki§inin, Jiisipbek’te 8 ki§inin riiyasi nakledilmi§tir.

§eyyad Hamza’da riiyalar, nakilden hemen sonra yorumlanmaz. Jiisipbek’ te her riiyayi
yorumlan takip eder.

§eyyad Hamza’da, Hz. Muhammed’in nasihat ve uyarilan Jiisipbek’teki nasihatlerden
farklidir. Bu bakimdan §eyyad Hamza’nm eseri siyer metinlerine daha yakmdir.

§eyyad Hamza’da uzun uzun anlatilan “iimmetin tovbe etme ve kabul siiresi”yle ilgili
motif Jiisipbek’in eserinde 90k kisa olarak zikredilmi§tir.

§eyyad Hamza’nm sanat dili daha zarif, ifadesi daha diplomat9adir. Bu vasif, Hz.
Peygamber’in -vefatimn anlatimmda daha a9ik §ekilde ortaya 9ikar. §air burada “oldii, vefat etti
yahut nhlet etti” fhllerini kullanmami§,”eyvah ya Muhammed” redifli §iiri ile bu olayi
duyurmu§tur.

Bu konuya bildiri hacmi i9inde bu kadar yer vermek yeterlidir samyoruz.

Sonu9 ve bu konuda yapilmasi gerekenler hakkinda birka9 not

Yukanda, Kazakistan Ilimler Akademisi’nin Babalar Sozii serisinde yer alan basilmi§ veya
elyazmasi halinde olan eserlerin pek 90gu ile Turkiye Turklerinin basit planli mesnevileri
arasmda 90k onemli paralellikler oldugunu gordiik. Bu mevcudiyet karde§ iki Tiirk leh9esini
konu§an halklarm ortak milli hassasiyetlerinin birer yazili belgesidir.

Daha onceki yillarda Kazakistan’ da, ogrencilerimizden birine, yiiksek lisans tezinde, Geyik
Destam’ mn Turkiye Tiirk9esi ve Kazak Tiirk9esiyle yazilan niishalari; bir ba§ka ogrencimize
Anadolulu §air Tursun Fakih’in Muhammed Hanefi Cengi ile Kazakistanli §air Dosi’nin Hz. Ali
Oglu Muhammed Hanefiye’nin Padi§ah Tabut ile Sava§i adli eserini kar§ila§tirdik. Tema
birliginin yam sira motiflerde, olaylarda, vak’a kurulu§unda biiyiik benzerlikler oldugu ortaya
9ikti. Hatta bir ileri adim daha atmca iki eserde Dede Korkut Kitabi 'ndakilere benzer ortakliklara
§ahit olduk. Bu bildirimizde de “ vefat-i Resul" adiyla andigimiz tiiriin de edebiyatlarimiz arasmda
ortak temalardan oldugunu gordiik. Benzeri 9ali§malarm devam ettirilmesinde biiyiik yarar
goriiyoruz. Bu yol Tiirk edebiyatmm ne kadar zengin oldugunu, biitiinliik arz ettigini aleme
gosterecektir.

Kazak karde§lerimizin yazili edebiyata diger Tiirk halklardan sonra, XIX. yiizyilda
ge9tikleri hepimizin malumudur. Ancak ge9 ge9i§ bu tiir eserlerde Kazaklann geri kaldigi

Met in AKAR

izlenimini bize vermemelidir. £unkii bazi edebi-dini destanlarda, bir konuda Turkiye’de bir omek
varsa Kazaklarda birden 90k omege, zenginlige de rastlayabiliyoruz. Bu dii§unccmizc delil olarak
Salsal-n&me ile Muhammed Hanefi CengV ni verebiliriz. Bu iki destan Kazaklann edebiyatmda
birden fazladir ve her biri farkli olan destandir.

Kaynak9a

Akar, M. (1987-1). Turk Edebiyatmda Manzum Mi'rdc-Nameler, Ankara: Kiiltur ve Turizm
Bakanligi Yaymlan.

Akar, M. (1987-2). “§eyyad Hamza Hakkmda Yeni Bilgiler-I”, Turkliik Aragtirmalari Dergisi,
Sayi.2, Istanbul: Marmara Universitesi, Fen-Edebiyat Fakiiltesi Yaymlan.

Akar, M. (2009). “Tiirik jane Kazak jazba halik adcbiyctindcgi ortak takmpti §igarmalar”.,
TURKSOY Halikaralik Uyimi, Madeni Satasat jane Onertanu Instituti, “Orkeniyetter
Diyalogi ”, dlemdik Kogamdik Forum, Halikaralik Gilimi Simpozyum, Orkeniyetter
Diyalogindagi Tiirki dleminin Roli, Almati: Kazakstan Respublikasimn Madeniyet
jane Akparat Ministrligi. / “Turk ve Kazak Yazili Halk Edebiyatlannda Ortak
Konulu Eserler”, Madenuem atcana Aignapam Munucmpnizi Typrcoiia XanuRapcuibiR
yubiMbi Madenu Cancam atcana Onepmany Hncmumymbi “Opnenuemmep ffuanoeu ”
JJk(P, XajibiRapcuibiK, sbiJibiMU CuMno3uyMU, OpKenuemmep ducuioeundasu Typni
ajieMiniij porn, Almati: Ma^cHUCT ucaiia AipiapaT MHHHCTpniri.

Babalar Sozi. (2005). Babalar Sozi, Dini Dastandar, Astana : Foliant. / Eadanap Ce3i, (2005).
Eaoajiap Co3i, Jjini Jjacmandap, 1 1 tom, AcTaHa:«OojiiaHT».

Bakirgani, K. S. (2000). Akirzaman Jirlan, §imkent: SiBat.

Beysenova, J. (2005). Tursun Fakih’in Muhammed Hanefi Cengi ile Dede Korkut Kitabi’mn
Kar§ila§tirilmasi, YL Tezi, Ahmet Yesevi Uluslararasi Kazak-Turk Universitesi,
Turkistan, Kazakistan.

Celebioglu, A. (1976). Sultan II. Murad Devri (824-855/1421-1451) Mesnevileri, (Basilmami§)
Do9entlik Tezi, Erzurum.

(^ctin, I. (1997). Turk Edebiyatmda Hz. Ali Cenknameleri, Ankara: T.C. Kultiir Bakanligi.

Develi, H. (1998). “Eski Turkiye Tiirk9esi Devresine Ait Manzum Bir Miracname”, IU Edb. Fak.,
TDED, C. XXVIII, Istanbul: Edebiyat Fakiiltesi.

Eraslan, K. (1979). “Hakim Ata ve Mi’racnamesi”, Atatiirk Universitesi Edebiyat Fakiiltesi
Dergisi, (Ahmed Caferoglu Ozel Sayisi), Sayi 10, Ankara.

Eraslan, K. (1983). Ahmed-i Yesevi, Divan-i Hikmet, Segmeler, Ankara: T.C. Kiiltiir Bakanligi
Yaymlan.

Erimbetova, D. (2004). Geyik Destam ’nin Turkiye Tiirkgesi ve Kazak Tiirkgesi Varyantlari ve
Bunlarin Kargilagtinlmasi, YL tezi, Ahmet Yesevi Uluslararasi Kazak-Turk
Universitesi, Turkistan.

Ertaylan, \. H. (1952). Ahmed-i Dai Hayati ve Eserleri, Istanbul.

Guzel, A. (2008). Suleyman Hakim Ata’nin Bakirgan Kitabi Uzerine Bir inceleme, 3.Baski,
Ankara.

Krravbayeva, A. (1999). “Kissa”, Kazak Adebyeti Ensiklopediya, Almati: Bilik. / K^ipaydaeBa, A.
(1999), “Uncca”, Kaaap ddebuemi, Dnijuioionedm, Ajimatti: Finite.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

Kocatiirk, V. M. (1964). Turk Edebiyati Tarihi, Ankara: Edebiyat Yaymevi.

Koksal, M. A. (1981). islam Tarihi, Hz. Muhammed (a.s.) ve islamiyet, C. XII, Istanbul: §amil
Yaymevi.

Kopriilii, M. F. (1928). Turk Edebiyati Tarihi, Istanbul.

Kopriilii, M. F. (2004). “Meddahlar” Edebiyat Ara§tirmalari-1 , 4. Baski, Ankara: Aksag.

Levend, A. S. (1973). Turk Edebiyati Tarihi, C.I, Ankara: Turk Tarih Kurumu.

Mattei, J-L. (2004). Hz. Ali Cenknameleri, Istanbul: Kitabevi.

Mazroglu, H. (1982). “Turk Edebiyatr, eski”, Turk Ansiklopedisi, C. XXXII, Ankara: Millr
Egitim Bakanlrgr.

Subhanberdina, U. (1999). “Kazak Kitaptan”, Kazak Adebyeti Ensiklopediya, Almatr: Bilik. /
Cy6xaH6epAHHa, Y. (1999). “tyrnK K^iTanTapbi”, l(a3aK ddeouemi, 3uifUKjionedm,
Ajimatbi: BijiiK..

§afrgov, M. (1999). “Dini Dastandar”, Kazak Adebyeti Ensiklopediya, Almatr: Bilik. / IIIaffmroB,
M. (1999). “Amu ^ acTann;ap”, K,a3aK, dde6uemi, SuijUKjionedun, Anmatbr: Eijiiic.

Timurta§, F.K. (1972). Yunus Emre Divam, Istanbul: T.C. Kiiltiir Bakanlrgr.

Turhal-Giiner, F. (19969. §eyyad Hamza’nm “Vefat-i Hazret-i Muhammed Aleyhisselam” Adli
Mesnevisi, YL tezi, Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisu - Turkiyat
Arasjtirmalari Enstitiisu, Istanbul.

Yassavi, A. (1991). Hikmatlar, Ta§kent: Galur Gulam Namrndagi Adabiyet va San’at Na§riyati. /
-flccaBHH, A. (1991). H,UKMammp, Tonncem - : Fac|iyp FynoM HHOMrmarn A^a6ucT Ba
caHbaT HampucTu.

Yrlmaz, F. (2004). Peygamberler Tarihi, C.III, Ankara: Berikan.

BUGUNKU KIRGIZCADA BiR HAYALET KELiME: ACO

Rysbek ALIMOV

Sozliik 9ali§malanyla ilgili kaynak tenkidinin en onemli yonlerinden bin hayalet
kelimelerin tespitidir. Hayalet kelime (ghost word) aslmda var olmayan, ancak bir yazim hatasi,
yanli§ okuma veya anlamlandinna sonucu bir dilde kullamlmaya ba§layip varhgim siirdiiren
kelimedir. Bildirimizin konusu bugunkii Kirgiz sozliiklerinde yer alan ve bizce bir hayalet kelime
olan Aco lemmasiyla ilgilidir.

Aco kelimesi bugiinku Kirgizcada “devlet ba§kam, devletin lideri” anlammda
kullamlmaktadir. Omek: Euuuji Kbipzbi3 umcocv Kyp.uaitSeK EaKuee AKUI Kopzoo Munucmpu
J. JoHcuibd PaMC(j)ejibd Menen 3 ku upem Ke3demun, uotcapa OKbrnu Kbiwia KemepyY Macenecun
Koudy. [Bu sene Krrgizistan Devlet Ba§kam Kurmanbek Bakiyev ABD Savunma Bakam Donald
Rumsfeld’ le iki kez bir araya gelerek gorii§melerde kira bedelinin artmlmasi gerektigini
belirtmi§tir.] (BBC); (Ppanifys npe3udenmu Hukojih CapK03UHUH da, opyc umcocv ff.Mumpuu
Medeedeedun da 6oro KbicKa.[ Hem Fransa Cumhurba§kam Nicolas Sarkozy’nin, hem Rusya
lideri Dmitri Medvedev’ in boyu kisadir.] (U9ur).

Bununla birlikte aco tarihi bir terim olarak “Erken Orta9ag Kirgiz devletinin hukiimdar
unvam” anlammda da kullamlmaktadir. Omegin, 840-otcbuibi Kbipzu3 Awcocy da uuuk cucepdu
33 . new ynyn yuzyp Kazanambin majiKajian, Mohzoji Ajimauuna 03 opdocyn opuomKou. [840’ta
Kirgiz acosa (hiikumdan) da kutsal yurdu ele ge9irmek i9in Uygur Kaganligim yikmi§ ve kendi
karargahim Mogol Altaylanna tesis etmi§tir.] (Kocobekov).

Aco kelimesi Krrgizca sozliiklerde ilk olarak 1969’da yayimlanan Kirgiz Tilinin
Tuyundurmu Sozdilgundc (KTTS) ge9mektedir. Ancak bu leksikografik 9ali§mada kelime Aca
bi9imiyle yer almaktadir:

A>KA 3aT. Tap. baniKapyyny. An /iereH aaca acoK, koh /iereH Koaco acoK. (MaKaa);

[ACA isim, tarih hukiimdar. Ne “dur” diyen bir aca, ne de “yapma” diyen bir hoca var
(atasozii ( dogrusu deyim - RA)]

Abdullayev, E., Isayev, D. (ed.) (1969). Kirgiz Tilinin Tuyundurmo Sozdiigii, Frunze:
Mektep, s. 12

Aym kelime ikinci kez 1986’da H. Karasayev’in Ozdopurulgon Sozdor (Odunflemeler) adli
sozliigiinde ge?er. Kelime burada hem Aca, hem de Acoo olarak iki farkli imlayla verilmektedir:

A>KA (Ktipr.-MOHr.) 1 . TypK an/iepHH/ie aace, aHe, aTa, nan cnaKTyy TypaYY qo vaanure aa;
MOHr.-aTa, non aTa (aotcaa). 2. Aaca, Askoo - 6aiii>ipKi>i Ki.ipri.i3/iap/ii.iH (6ojiacojiy 9 -ke.uu.im
uen/ie) koji bamuticBi. Aaco eJiren/ieH khhhh Ki.ipn.i3/iap 6i>m>ipan, 6yJiY HreH umhiu.
OmoH/iOH "a h /ien Koep a acoo acoK, koh /ien Koep Koaco acoK" /iereH tuiaKan ui.iri.in, khhhh
"aaca" /iereH acaanti MaaHH/ierH ce3 TaparaH. O urizepu otcep 30Manda 6up raapdyy aoico
"KyndyH hukkuh otcepune, Kyndyn damran otcepune oicopmyyji KbiMMUH. TKojizo dydoo
donom, ajimbiMbiiuman aiumn mpu Kajidacbin, 6ym mipbuibin maiumajicbin" den dyupyx
Kbuizan (T. KacHMbeKOB). (s. 19)

[ACA (Kirgizca - Mogolca) 1. Turk halklannda abla, anne, baba, ihtiyar gibi ge^itli
anlamlara sahiptir; Mogolca baba, dede ( acaa ). 2. Aca, Acoo - Eski Kirgizlarm (takriben 9.
yy.) lideri. Acoo’nun vefatiyla birlikte Krrgizlar boliik pon/iik olmu§ derler. l§te o
zamanlardan “Ne dur diyen bir acoo, ne de yapma diyen bir hoca var.” diye bir deyim
olu§mu§, bilahare (kelime) Aca §eklini almi§ ve anlam geni§lemesine ugrami§tir. Ta bir
zamanlar merhametsiz bir Aco: “Guneyin dogdugu yerden battigi yere kadar asker
sevkedecegim. Harekatta elimizi kolumuzu baglarlar, a It mi, pm gegldn kimse kalmasin, hepsi
dldurulsiin!” diye emir buyurmuy (T. Kasimbekov)].

Karasayev, H. (1986). Ozddytiiriilgdn Sozdiir, Frunze: Kirgiz Sovyet Entsiklopediyasi, s. 19.

Orhon Yazitlarimn Bulunuyundan 120 Yil Sonra Tiirkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konuh
3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmatari Sempozyumu, 2010, 43-49

44 3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalari Sempozyumu

Sozliik maddesinden anla§ildigi iizere Karasayev soz konusu kelimeyle ilgili aco(o) > aca
§eklinde bir fonetik, hiikumdar ~^ya§qa biiyiik kimse ( agabey , amca, ihtiyar; abla, anne vs.)
§eklinde bir de anlam degi§mesi oldugu gorii§iindedir. Ancak a§agida da belirtilecegi gibi hem ilk
sozliigiin yazarlan, hem Karasayev hatali olarak iki farkli kelimeyi aym lemma iserisinde
degerlendirmektedirler.

Kirgizistan’m bagimsizligiyla birlikte aco kelimesi basm yaymda stksa kullamlmaya
ba§lanmt§ ve bu durum ikili sozliiklere de yansimi§tir. Omegin;

A ACO- (noun) leader, head of state (especially in reference to the President of Kyrgyzstan;
historically the title of the first feudal ruler of medieval South Siberian Kyrgyz khanate.

“AcKap A KaeeuH !... A man Gojiyuys, ypMammyy adKo6y3! Askar Akaevich!.... May you be well,
our esteemed leader !”

[ACO- (isim) onder, devlet ba§kam (ozellikle Krrgizistan Cumhurba§kanma hitaben) tarihi
a?idan Giiney Sibirya’daki Ortagag Kirgiz Kaganligimn ilk feodal yoneticisinin unvam.

“Askar A kayevigl. ..A man bolutjuz, urmattu acobuz.! Askar Akayevig!....Sag olunuz, var
olunuz, degerli onderimiz !”]

Krippes, K. A. (1998). Kyrgyz - English Dictionary , Maryland, Kensington: Dunwoody Press, s. 14.
Kelime son olarak kalipla§mt§ Aco imlastyla Kirgiz Bilimler Akademisinin yayimladigt
Kirgiz Tilinin Sozdiigii adh akademik bir yaymda gesmektedir.

AACO 1. Tap. 3He-Cahaarbi K1.1pr1.13 Karanai.irE.iiii.iH aarauKH c|ieoaajui3M aoopyHaarBT
6hhjthk 33chhhh KtiTafi acHHHaaMaaapHHaa 3CKepmireH hhhh, THiyjiy. OrnoHao aK Kyn
aceaceaeii Kapti " a yayK aoKOM, KyaaK caa! 5Ke eayHae aatia 6oa6oco, ace acanbinaa KenTy
KepreH bnpee 6oa6oco acoaro utiKna. ACoayH boaboiiT, Ken Koayu beeae onaT 6oaoT:
aKBipti e3YHayH Kapa barntma Kyn KeaeT..." aereH 3KeH. OmoHao aaco Ken ToaroHyn, Ken
onaoHyn, ctip caHai.iKTi.iH TybyHeH aKtiara bam nfinn, "KapHHHH KebnH KanKa caKTa" aen,

Ken KoayH acopTyyaaaH Kanpbin e3 acepnHe aceHereH 3KeH. (T. KacwMbeKOB); 2. MaMaeKeT
barnwcu, naatima.

[ACO 1. tarih. Feodalizmin ilk donemindeki Yenisey Kirgiz Kaganligi hukumdarmm <^in
vakainamelerinde zikredilen riitbesi, unvam. O zaman bembeyaz sakalli ihtiyar “Hey, yiice
Acorn, dinle! Ne sende akil ve izan var, ne de yamnda 90k §ey gormii? ve bilmi§ biri var, bu
yiizden sefere gikma. Muvaffak olamazsin, elindeki askerin beyhude yere telef olur,
nihayetinde zahmete katlanacak yine sen olursun.” demiy Aco ise uzun uzun dii§iinmii§
ta§mmi§, sagduyusu galip gelmi§ ve “ya§li ne soylerse dogru soyler” diye ordusunu yan
yoldan gevirerek oz yurduna donmii§ (T. Kasimbekov); 2. devlet ba§kam, hukumdar.].

Kirgiz Tilinin Sozdiigii, (2010). Bi§kek: Krrgizistan Bilimler Akademisi, Dil ve Edebiyat
Enstitiisii Yayinevi, s. 32.

Gosterilen omeklerden ilk iki sozliikte kelimenin imlastyla ilgili tereddiitlerin oldugu,
ancak sonraki gali^malarda aco §eklinin kalicila§tigi anla§ilmaktadir.

Yukartda da kismen belirttigimiz gibi, soz konusu kelimelerin sozliiklerdeki imlastna ve
onlarla ilgili onerilen anlamlara bakildigtnda sozliik yazarlarmtn iki farkli kelimeyi kan§tirmi§
oldugu goriilmektedir; bunlardan biri aca/acaa, digeri ise aco’dur.

Krrgizcanm en onemli sozliiklerinden biri olan Yudahin’in Kirgizca-Orusga Sozdiik’ unde
bu iki kelimeden yalmzca ilki yer almaktadir:

AACA (BCTpeueno tojibko b oihoh noroBopKe: cp. to >Ke cjiobo y ajrranueB, TyBHHueB n ap).
Orapmon; “ail!” aereH (hjih aaap) a>Ka >kok, “koh!” aereH (hjih aaap) ko>ko (hjih ara) >kok.
noroB. HeT cTapmero, kotopbih bti cKa3aa “ah!”, He xoaacH, kotopbih bti cKa3aa “ocTaBi.!”;

HeKOMy yHaTB npHKpHKHyn., HaBecra nopaaoK.

lOaaxHH, K. (1965). KupzmcKO - Pyccxuu Caoeapb, MocKBa: c. 23

Rysbek ALIMO V 45

ACA (tek bir deyimde gegmektedir; kr§. ayni kelime Altayca, Tuvaca vd.) Ya§ga biiyiik bir
kimse; Ay degen (yahut) deer aca cok, koy degen koco cok. “susturan, bagrran, intizama
bakan kimse yok (harfiyen “hey” diyecek biiyiik yok, “birak!” diyecek hoca yok).

Yudahin, K. (1988). Kirgiz Sozliigii (Turkgeye gev. A. Taymas), Cilt 1 (A-J), Ankara, s. 3.

Aca ile ilgili Yudahin’ e benzer tamma Mukambayev’in hazirlami§ oldugu Kirgiz Tilinin
Diyalektologiyahk Sdzdugu’nde de rastlamlmaktadir.

A5KAA lyna. dnpeejiepaY daniKaptm, Ti.iHi.in Koroyny KaatipMan aaavi; ah aereu ancaa
hcok, koh aeren koucoo hcok, 21-6eT,

ACAA kuzey (agizlarmda) sozii geger, e§raftan bir kimse: Ne “dur” diyen bir aca, ne de
“yapma” diyen bir hoca var (deyim).

Mukambayev, C. (1972). Kirgiz Tilinin Dialektologiyalik Sozdiigii, Frunze: ilim, s. 21.

Yapilan dil derlemelerinde §imdilik Kirgizcada tek bir omekte kar§imiza gikan aca
kelimesi son iki sozliikte verilenlerle ayni anlamda ve ayni deyim igerisinde bugiinku Kazakgada
da kar§imiza gikmaktadir:

A7KA KOHe. Yn imi, ayjT-aHMaKTari.i 6ac KOTepep aKbumu .1 aaaM. Aii aep aaca >kok, koh aep
Koaca >kok (MaKaji).

[ACA eskimi§. Hisim akraba, koy kasaba halki arasinda sozii geger kimse, e^raftan bir kimse.

Ne “dur” diyen bir aca, ne de “yapma” diyen bir hoca var (deyim).]

Canuzakov, T. (ed.) (1999). Kazak Tilinit] Sozdigi, Kazakistan Bilimler Akademisi, Dilbilim
Enstitiisu, Almati: Daik Press, s. 32.

Soz konusu kelime “agabey, amca” anlamlannda aynca Hakasgada ( aca bk. Arikoglu,
1995, ss. 25-26), Tuvacada ( aqa/aaca “baba”, bk. Tatarintsev, 2000, ss. 155-156) ve Altaylilann
dilinde ( aga/aci bk. Radloff, 1893, ss. 502-518) de goriiyoruz.

Goriilen o ki Kirgizcadaki aca(a) Eski Turk runik metinlerinde yine “agabey, amca”
anlammda gegen agi O' A) kelimesinden ba§kasi degildir (agi igin bk. User, 2009, s. 248).

Aca kelimesi Tuvaca, Hakasga ve Altayca’da Eski Turkgedeki anlammi korurken, Kazakga
ve Kirgizcada anlam kaymasma ugrami§trr. Bu durum ayni zamanda aca kelimesinin “hukumdar”
anlami ta§iyan tarihi bir terim olmadigim da kesinlikle ortaya koymaktadir.

Gelelim aco kelimesine. Yudahin’in sozliigiinde bu kelime yoktur. Bu durum ayni
zamanda soz konusu kelimenin sozliigiin ortaya giktigi tarihten gok sonra kullamlmaya
ba§landigma ve Kirgizcanm asil sozvarligmda bulunmadigma da i§aret etmektedir.

Kelimenin sahip oldugu “devlet ba§kam” anlami yukandaki sozluklcrdcki bilgilere gore,
aco ’nun tarihi metinlerdeki esas anlamma dayanmaktadir. Mezkur sozliiklere gore, Kirgizlann
Erken Ortagag donemindeki hukumdarimn unvam Aco idi.

Ancak Erken Ortagag Kirgiz tarihiyle ilgili kaynaklarda (ki kaynaklann gogu Rusgadir)
VII-IX yy. Kirgiz hukumdarlannm unvam mezkur Kirgizca sozluklerdeki gibi Aco degil Ajo *
olarak gegmektedir. Omegin;

Kirgiz alfabesinde Id ve /j/ seslerine kar§ilik ortak “>k” harfi kullamlir. Rusgada ise Tiirk dillerindeki Id
sesi igin “a>K” digrafi, 1)1 sesi igin de “nc” harfi kullamlir. Kirgiz sozliiklerindeki kan§iklik bu durumdan
kaynaklanabilir. Aslinda bu durum bile Erken Ortagag doneminde Kirgiz hukumdar unvanmin aco
olamayacagimn bir kamtidir.

46 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalari Sempozyumu

“... Kirgizlar iizerinde C’in vakainamelerinde Ajo unvamyla amlan yegane hukiimdar vardi
(Barthold, 1963, s. 19).”

“820’den sonra £in kaynaklannda gore unvam Ajo olan Kirgiz hiikiimdan Mogolistan’da
hakimiyeti ele ge9irmek i9in Uygur Kaganligma sava§ a9ti (Klya§tomiy, 1994, s. 34) 1 .”

“VI- VII. yy.da Yenisey Kirgiz devletinin idari-askeri diizeni olu§mu§tu ve bu devletin
hukumdari Ajo unvanma sahipti (bk. Baktigulov, 1996, ss. 102-126).”

“Kirgiz hukumdannm unvam ajo ( aje ) idi. £in kaynaklanna gore ajo ( aje ) VIII-IX. yy.da
Kirgizlann hukiimdar ailesinin hem unvam hem de klan ismi idi (Butanayev-Hudyakov, 2000, s.
71).”

Yukandaki par9alardan anla§ilacagi gibi Erken Orta9ag Kirgiz tarihiyle ilgili
ara§tirmacilann 90gu o donemki Kirgiz hukumdarlarimn unvanimn Ajo oldugu konusunda
hemfikirdir. Ancak son omek soz konusu unvamn sadece Ajo degil, aym zamanda Aje diye de
okunabilecegini gostermektedir.

Peki, fonetik ozellikleri bakimmdan Tiirk dillerindeki duruma pek uygun olmayan bu
kelime, ister Ajo, ister Aje olsun, ister unvamn £ince telaffuzuyla gosterilsin, ister Trudge
unvamn tarn fonetik kanphgim yansitsm, ger9ekten de tarih9ilerin dedigi gibi Erken Orta9ag
Kirgiz hukumdannm unvam miydi, acaba?

Tarih kaynaklanna baktigimiz bu terimin yalmzca £in kroniklerinde, Tang shu ve Tai ping
huan yu jV de ge9tigi goriiliir.

Tang shu’ da 2 kelimenin ge9tigi ilgili kismm tercumesini Bi9urin §u §ekilde vermektedir:

“...(Kirgizlann) hukumdarma Ajo denir, bu yiizden ba§kalan tarafmdan da Ajo diye
isimlendirilir. ...Ajo ki§m samur kurkunden bork giyer, yazin ise list kismi konik, alt kismi ise
kavisli altm §eritli §apka giyer. ..Ajo Kara Daglarda ikamet eder (Bi9urin, 1851, s. 445).

Aym pasaji W. Schott §oyle 9evirmektedir:

I(h)ren konig betitelten sie A-se. . . .Imm winter trug er eine kopfhulle aus zobelfell; sein
sommerhut war mit gold iiberzogen, oben zugespitzt, und der rand aufgekrempt. ... Der A-se
residirte auf dem berge Tshing-san (Schott, 1865, s. 434 ).

Tai ping huan yu jV da ge9en ilgili kismm Kyuner’e gore tercumesi §oyledir:

“Aje nin karargahmda aga9lar diktiler ve boylelikle 9b olu§turdular, ortaya ke9eden
yapilmi§ biiyiik 9adir yerle§tirdiler. .

Aje nin yemegine kitir ekmek de ilave ederler. Tabiiyetindeki boylara gelince, onlar sadece
et, at eti, deve eti yerler, ba§ka §ey yemezler.

Onlan tug ve bayraklan vardir. Onlann Aje si kendi forsunu diktirdi, ki onun alt kismi
tamamen kirmizi renktedir (Kyuner, 1961, ss. 58-59).

Bi9urin’in Ajo diye okudugu Kirgizlann hukumdannm unvanim Schott A-se, Kyuner ise
Aje diye transkripsiyonlamaktadir. Bu kiyaslamadan aym zamanda Kirgiz hukiimdar unvanimn
Ajo §eklini kime bor9lu oldugumuz da ortaya 9ikmaktadir.

'Klya^tomiy ba§ka bir 9 ali§masinda Aco’nun Kirgiz hanlarmdan birinin adi olabilecegini de belirtmektedir
(bk. Klya§tomiy, 1959/5, s. 164).

2 Bilgi N. Bifurin’in Tang donemi resmi tarihleri Jiu Tang-Shu ve Xin Tang- Shu’ dan derledigi gevirilerine
dayanmaktadir. Bk. N. Bigurin, Sobraniye svedeniy o narodah, ohitavph v Sredney Azii v drevniye
vremena, I-III, Sanktpeterburg, 1851.

Rysbek ALIMO V 47

Ancak unutulmamasi gereken §udur; her U9 okuma da aslmda ((inccnin tarihi degil,
bugiinku telaffuzunu dikkate almaktadir.

Peki Tang donemi ((in kroniklerinde ge$en Kirgiz hiikumdarmm unvanmm ger9ek
transkripsiyonu nedir?

tJnlii sinolog Karlgren bir yazismda §u veya bu karakterin tarihte kar§iladigi telaffuzunun
dikkate almadan tarihi ((ince ve Japonca metinleri okumamn bo§ bir ugra§ oldugunu
soylemektedir (bk. Karlgren, 1940, s. 1) ve kendisi ilgili yazismda bize iizerinde durdugumuz
kelimenin dogru okunmasi i9in dolayli olarak olsa da yol gostermektedir (bk. Karlgren, 1940, s.
330/j).

((’in kroniklerinin Ajo/Ase/Aje §eklinde verdigi Erken Orta9ag Kirgiz hiikiimdarlanmn
unvanmm Tang donemindeki ger9ek telaffuzuyla kar§iladigi Turk9e unvam ortaya 9ikarmak i9in
oncelikle soz konusu kelimenin ilgili kaynaklardaki sinograflarla yazilmi§ §eklini gosterilmesi
gerekir.

Sinograf

Anlami

A (harfi)

sicak

Bugiinku ((ince telaffuza
gore

re/je

Karlgren’e gore
karakterlerin Tang donemi
(VII-X yy.) ((inccsinc gore
muhtemel telaffuzu

nziat/niat

Yahontov’a gore

a/a

nar/nar

karakterlerin kar§iladigi
Turk9e kelime

iinlii

nal/nal

Suprunenko’ ya gore

nat/nar/nal

karakterlerin kar§iladigi
Turk9e kelime

yat/yar/yal

Goriildugii gibi hem Yahontov’un, hem Suprunenko’nun rekontruksiyonunda ozellikle
tarihi metinlerde sik9a kullamlan inal unvanma yakm bir bi9im de yer almaktadir. Ustelik her iki
sinolog tarih9i de ((in kroniklerinde ge9en Kirgiz hukumdarmm unvanmm inal oldugu g6ru§iinu
desteklemektedirler (bk. Yahontov, 1970, ss. 110-120; Suprunenko, 1970, ss. 79-81).

Erken Orta9ag Kirgiz devletinin hukumdarlarimn ((in kroniklerinden Tang shu ve Tai ping
huan yu jV de ge9en unvanmm inal olduguna i§aret eden dolayli kamtlardan biri Yenisey
Krrgizlanna ait oldugu du§iinulen Giiney Sibirya’daki eski Turk runik yazitlandir. Bu bolgede
bulunan Bay-Bulun II (E-49/3), ((aa Hoi XI (E-23/2), Kojeelig-Hovu (E-45/1), Ottuk-Da§ III (E-
54/1), Kara-Bulun I (E-65/2) ve Bay-Bulun I (E-42/1) yazitlannda inal unvam ge9mektedir (bk.
Kormu§in, 1997, 287). Bu unvan qan “han” ile birlikte bu bolge yazitlannda en fazla kullamlan

48 3. Uluslararasi Turkiyat Aragtirmalan Sempozyumu

unvandir. Ayni unvan Talas yazitlarmdan T-lO’da da karsjimiza 9ikmaktadir (bk. Cumagulov,
1982, ss. 15-16).

£in kroniklerinde ge9en Kirgiz hukiimdar unvanimn inal olduguna i§aret eden bilgileri
Dogu dillerinde yazilmi§ tarihi eserlerde de goriiyoruz.

Re§iduddin’in Camiil ’t-Tevarih' i ndc §oyle bir ibare ge9mektedir: ...ba§ka isimleri olmasma
ragmen, onlann (Kirgizlarin -RA) hiikumdarlanna inal (JA') denir. . . Onlann bir ba§ka iilkesinin
ismi Yedi Urun idi, hukumdarlannrn ismi ise Urus Inal idi (bk. Berezin, 1858, ss. 130-131).

Re§idiiddin’den sonra benzer bilgileri Ebulgazi Bahadur Han’m §ecere-yi Turk' unde de
buluyoruz: Kirgiz eli toresini mal derler, Mogol <kaan> ve Tacik pad§ah degen dek. Ol vakitda
toreleri Urus Inal erdi. ...Chingiz han Bura Tegenni el9i kilip map a bakmsun dep Kirgiz eline
yiberdi. Urus Inal el9isin yah§i siylap ozi kelmedi. Kop pe§ke§ler birlen yah§i ki§iler ko§up
yiberdi, bakmdi (bk. W. Schott, 1865, s. 460; Sablukov, 1854, s. 41).

Boylece £in kroniklerinde ge9en Kirgiz hukiimdar unvanimn dogru transkipsiyonunun inal
oldugu anla§ilmaktadir. Rus sinologu Bi9urin ilgili kelimenin transkripsiyon i9in ajo §eklini tercih
etmi§, bu da bugiinkii Kirgizcaya aco §eklinde kabul edilmi§tir. Ustelik Kirgiz s6zluk9iileri
“ya§9a biiyiik akraba” anlamma gelen aca kelimesini aco ile kan§tirmi§lardir.

Sonu9 olarak, Kirgiz sozliiklerinde (a) Erken Orta9ag Kirgiz devleti hiikumdanmn unvam;
(b) devlet ba§kam anlamlannda kullamlan aco kelimesinin ger9ekte var olmayan, diger bir tabirle
hayalet bir kelime oldugu ortaya 9ikmaktadir.

Kaynak9a

Abdullayev, E., Isayev, D. (ed.) (1969). Kirgiz Tilinin Tiiyundurmo Sozdiigii, Frunze: Mektep.

Arikoglu, E. (2005). Ornekli Hakasga-T iirkge SozlUk, Ankara: Ak9ag Yaymlan.

Baktigulov, K. (1996). Krrgizi: etnogeneti9eskiye i etnokultumiye protsesi v drevnosti i
srevnevekovye s Tsentralnoy Azii, Materiali Mejdunarodnoy naugnoy konferentsii,
posvyaggonnoy 1000 letiyu eposa Manas, 22-24 Sent. 1994 g., Bi§kek: Krrgizstan.

Barthold, W. (1963). Kirgizi. Istori9eskiy 09erk, Sogineniya, II/ 1 Moskva:

Berezin, 1. (1858). Sbornik Letopisey. Istoriya Mongolov. Sogineniye Ragid-ed-dina. Perevod s
persidskogo. Vvdeniyie. Sankt Petersburg.

Bi9urin, N. (1851). Istoriya o narodah obitavyih v Sredney Azii v drevniye vremena 1/2, Sankt-
Petersburg.

Butanayev, V., Hudyakov, Yu. (2000). istoriya Yeniseyskih Kirgizov, Abakan.

Canuzakov, T. (ed.) (1999). Kazak Tilinirj Sozdigi, Kazakistan Bilimler Akademisi, Dilbilim
Enstitiisu, Almati: Daik Press.

Cumagulov, £. (1982). Epigrafika Kirgizii II, Frunze: Ilim.

Karasayev, H. (1986). Ozdogtilrillgon Sozdiir, Frunze: Kirgiz Sovyet Entsiklopediyasi.

Karlgren, B. (1940). Grammata Serica. Script and phonetics in Chinese and Sino-Japanese,
Bulletin of the Museum of Far Eastern Antiquities, 12/1.

Kasimbekov, T. (1998). Singan Kilig, Bi§kek: Kirgizstan.

Rysbek ALIMO V 49

Klya§tomiy, S. (1994). Drevnetyurkskiye plemenmye soyuzi i gosudarstva Velikoy Stepi,
Stepmye Imperii Yevrazii (Klya§tomiy S., Savinov, D.), Sanktpeterburg: Fam.

Kormu§in, 1. (1997). Tyurskiye Yeniseyskiye Epitafii. Teksti i issledovaniya. Moskva: Nauka.

Krippes, K. A. (1998). Kyrgyz - English Dictionary, Maryland, Kensington: Dunwoody Press.

Kyuner, N. (1961). Kitayskiye Izvestiya o Narodah Yujnoy Sibiri, Tsentralnoy Azii i Dalnego
Vostoka : Moskova: izdatelstvo Vosto9noy Literatun.

Mukambayev, C. (1972). Kirgiz Tilinin Dialektologiyalik Sozdiigii, Frunze: Ilim.

Radloff, W. (1893). Versuch eines Worterbuches der Tiirk-Dialecte, Erster Band, Die Vocale,
Sankt Petersburg: izdatelstvo Akademii Nauk.

Sablukov, G. (1854). Rodoslovnaya Tyrukskogo Plemeni. Sogineniye Abul-Gazi, Kazan.

Schott, W. (1865). Uber die achten Kirgisen, Abhandlungen der Konig- lichen Akademie der
Wissenschaften zu Berlin, Aus dem Jahre. 1864, Berlin.

Sidikbekov, T. (2004). KokAsaba, Bi§kek Biyiktik.

Suprunenko, G.P. (1970). iz drevnekirgizskoy onomastiki, Sovyetskaya Tyurkologiya, 1970/3.

Tatarintsev, B. i. (2000). Etimologigeskiy Slovar Tuvinskogo Yazika I, A-B, Novosibirsk: Nauka.

Yahontov, S. E. (1970). Drevney§iye upominaniya nazvaniya kirgiz, Sovyetskaya Etnografiya,
1970/2.

Yudahin, K. (1965). Kirgizsko-Russkiy Slovar, Moskva: Sovyetskaya Ensiklopediya.

Yudahin, K. (1988). Kirgiz Sozlugu (<?ev. A. Taymas), cilt 1 (A-J), Ankara: TDK Yaymlan.

http://www.bbc.co.uk/kyrgyz/news/story/2005/09/050927_us_manas.shtinl (BBC)

http://www.presskg.com/uch/09/1210_6.htm (U9ur (10.12.2009), s. 6)

http://www.azattyk.kg/content/article/1231857.html (Kocobekov, M. “Kirgiz ulami§tanndagi
Altay atali§min maanisi”).

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

ORHON YAZITLARINDAKi BULAK BOY iSMi
VE TURK TARiHiNDE YANSIMALARI

Ebiilfez AMANOGLU

Turk dili etimolojisinin gozulmcmi^ problemlerinden biri de adbilimin bir kolu olan kavim
adlandir. Bu problemi yalmzca dilin kendi yapisi ile sozmenin yetersiz oldugu saptanmaktadir.
Boy adlarmm etimolojisi kapali bir tiirden bilgi olu§turmaktadir ki burada eski insamn mitolojik
dii§iincesi onemli rol oynarm§tir. Boy adlannm kokenini 96zmek, kavmin tarihi, etnografik,
psikolojik ozelliklerini ve sosyokiiltiirel dokusunu ogrenmek demektir. Belki de boy
etimolojisinin heniiz 96ziilmemi§ olmasmdan Tiirk milletini olu§turan boylann ayn ayn tarihi
yeterince ara§tinlamami§tir. Turk kavim adlannm etimolojisini 9ozmekle bu veya diger boyun
tarihte gostermi§ oldugu birtakim davram§ sapmalanm veya ozelliklerini anlamak mumkundur (7.
s. 48). Etnonimin kokeninin aydmlatilmasi halkm tarihinin ara§tirtilmasinda biiyiik oneme
sahiptir. £iinkii etnonimler kortebii §ekilde olu§mami§, etnoslar arasmdaki belirli ili§kileri ifade
etmi§tir. Bu bakimdan etnonimlerin etimolojisi hakkmda Baskakov’un a§agidaki gorii§ii bizce 90k
dogrudur: “3muMOJiozm miopKCKux omnonuMoe - odna U3 cnomneumux Sudan rmopKOJiozuu.
Ona Moment 6umb pernena mojibKo 2Jiy6oKUMU u ececmopomuMU ucaiedoeanunMU, Komopue
mpeoy/om neKomopbix npedeapumenbHux usucKanuu, onpedem/oufux Memod u onepednocmb
pa3pa6ontKu cnmcuia omdejibnux uacmnux eonpocoe a 3ameM u o6tifux npo6neM nuopKcrcou
onmoHUMUu” (8. s. 199). Turk boy isimlerinin kokeni Turkolojinin en zor sorunlanndan biridir.
Bu mesele Turk etnoniminin her §eyden once bir ka9 yontemle onemli, ozel ve genel
meselelerinin aydmlatilmasmi taleb eden geni§ 9apli ara§tirmalar vasitasiyla 9ozumlenebilir.

Eski Turk yazitlannda kullamlmi§ boy isimleri renkli ozelliklere sahiptir. Bu boylan ilk
kez bilimsel a9idan ele alan XI. yiizyil Turk bilgini Ka§garli Mahmut’tur.

Ka§garli Mahmut’un etnik bolgiisune gore Tiirkler aslmda 20 boydur. Her boyun da kendi
kollan, yazarm tabiriyle oymaklan vardir. Yazar bunlardan ancak temel boylan goze almi§,
onlarm yerle§tikleri yeri tespit etmi§, oymaklan ise 90k olduklarmdan dolayi gostermemi§tir.
Cografi prensibe dayanarak yazar temel Turk boylanm divanda a§agidaki §ekilde tasnif etmi§tir:

1. Be9enekler, Bizans-Rum iilkesine en yakm olan boydur.

2. Kiipak, Oguz, Yemek, Ba§kirt, Basmil, Kay, Yabaku, Tatar, Kirkiz. Kirkizlar (^in
iilkesine yakmdilar. Bu boylann hepsi Rum iilkesinden dogu tarafma uzanmaktadir.

3. £igil, Tuhsi, Yagma, Igrak, £aruk, Q’umul, Uygur, Tangut, Kitay. Kitay ulkesi (^indir.

4. Tavga9. Burasi Ma9indir (MK, I, 29).

“Divanu-liigati’t Tiirk”ii kan§tirarken dikkatimizi bir boy ismi 9ekti: Bulak. Aslmda bulak
boyuna daha Goktiirk yazitlannda bile rastliyoruz. Bu onomastik birim sadece §ine Usu
abidesinde iki kere kullamlmi§tir. §unu da belirtelim ki ilk donemlerde bu yaziti ilk tespit edip
yayimlayan G. Ramstedt ve sonralar H. N. Orkun soz konusu kelimeyi Buluk §eklinde
okumu§lardir. Birinci omek aynen boyledir: Oriin begig Kara bulukig Am olurmi§ (§-U, D 10). -
Asil beyleri, avam buluki (?) Amda oturmu§ (9. ETY, 172). II omek: bir yegirming ay yegirming
ondin Sokak yoh anda Qgil tutuk....(§AJ, c. 11).- On birinci ayin yirmisinde Kara Buluk
§arkmda Sokak yolunda, orada £igil tutuk.... (ETY, 178). Sergey Malov da ciimleleri farkli
§ekilde okusa da soz konusu kelimeyi aynen Buluk §eklinde vermi§tir (10. s. 90). Son donem
ara§tirmalan Buluk §eklinde yazilmi§ sozciigiin Bulak §eklinde oldugunu tespit etmi§tir (11. s.
55). H. Orkun ikinci ciimledeki Kara Bulak ifadesini yer ismi olarak belirtse de, bu aslmda
etnotoponimdir. Ikinci ciimledeki Bulak sozciigiinii o boy ismi olarak kabul etme egiliminde
olmusjtur. Burada Bulak boyunun bir kismi kara sifati ile ifade cdilmisjdir. Belli oldugu iizere

Orhon Yazitlarimn Bulunu.pmdan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu, 2010, 51-54

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Turksede boy isminden once kara sifatimn kullamlmasi yaygm bir dil olayidir. Mesela, Kara
Kitay, Kara Turge§, Kara Kirgiz, Kara Nogay, Kara Tatar vs. Goktiirk yazitlarindan sonra bu boy
ismine diger kaynaklarda da rastlamaktayiz. Boyle ki X. yiizyila ait (982) Fars9a yazilmi§
“Hiidudiil-alem minel ma§rik ilel magrib” isimli cografya konulu eserde Orta Asya’daki Turk
alemine ait §ehirlerin adlan ve onlara dair kisa, fakat faydali bilgiler verilir. Burada yagmalardan
bahsedilirken yazilmi§tir: “Yagmalann pek 90k oymaklan da vardir. Onlann 1800 oymaklan
oldugu soylenir. Gerek asiller, gerek halk kitlesi hukumdarlarma yukuniirler. Bulaklar
yagmalardan olup Toguz Guzzlar ile kan§ik bir halde ya§arlar. Onlann koyleri azdir” (12. s. 72).
Bunun di§mda Mesudi, Bulak Tiirklerinden bahseder (13. s. 18). Merzevi’ye gore Karluklann
dokuz boyundan birini Bulaklar te§kil eder (14. s. 19). XI. yy. abidesi “Divanii-liigati’t Tiirk” te
Ka§garli Mahmut Bulak boyu hakkmda §unlan yaziyor: “Turklerden bir cinstir. Kip9aklar
tarafmdan esir edilmi§ler, sonra kurtulmu§lardir (MK, I, 317). Ka§garli Mahmud aym zamanda
Elke Bulaklardan da bahsetmeyi unutmami§tir: “Bulak Turklerden bir oymak. Bunlan Kip9aklar
tutsak etmi§lerdi. Sonra yiicc Tann bunlan kurtardi” (MK, I, 379). Bu boya daha sonra Elke
Bulak adi verildigini de belirten yazar Bulak at bile§ik kelimesinden de bahsetmi§tir (MK, I, 1 16).
Ibn Fadlan seyahatnamesinde de Akhunlann bakiyesi olan dokuz karluk boyundan birinin
bulaklar oldugu belirtilmektedir (15. s. 100). F. Ra§ideddin Bulak boyunu Bulkin §eklinde
belirterek Bulkin ve Keremu9in boylanm mogol devrindeki Tiirk kabileleri olarak gosteriyor
(16. s. 153). Ebulgazi Bahadirhan bu boylar hakkmda §oyle yaziyor: “Bulanin, Keremii9in bu
iki soy kardcsjtir. Bunlann yurduna Krrgizlar yakmdir.... Hepsi avcidrr. Samur, sincap ve kunduz,
suda balik, kirda keyik, canli her ne goriirlerse avlarlar” (17. s. 43). Vladimirtsov da bu konuda
§oyle yaziyor: “...Avci kabileler her tiirlii yabani hayvan avlamakla beraber ba§lica avladiklan
hayvanlar samur ve sincap idi. Bulanin, yani samurcu, samur avcilan ve Keremu9in, yani
sincap9i, sincap avcilan adim ta§iyan bir9ok kabilelerin bulundugu malumdur” (18. s. 59).

Bu numunelerde Bulanin kelimesi goriildiigii gibi sincap9i anlammdadrr. §unu da
belirtelim ki, “Hududul-alem” de tesaduf ettigimiz Bulakiyan (Bulak boyunun bir 9e§it ismi) da
aym anlamdadir diye du§uniiyoruz.

Mii§ahideler gosteriyor ki Bulak omeginde oldugu gibi Tiirkolojide boy adlannm bir9ogu
hayvan admdan olu§mu§tur. Hayvanlar hem mitolojik yoniiyle, hem de insanlann ihtiya9lanm
kar§iladigi i9in Tiirk adbiliminde unutulmami§tir. Boyle ki Turkoglu etini yedigi, kurkunii
sanndigi hayvanlann adim dahi kendine ve toplumuna, hatta devletine ad olarak almi§tir. Bu
kavimlerin ba§licalan §unlardrr: Ti, Ting-ling, Tiele, Toles, Tclciit, Telengit, Kil, Ki§, Kemek,
Heftalit, As, Usun... Bu ve sair Turk kavim ve boylan MO 3. asnn sonundan itibaren MS 10. asra
kadar £in, Biiyiik Asya, Turkistan, Hindistan hatta Avrupa tarihinde miihim rol oynami§lardir
(19. ss. 172-173).

£in kaynaklarma gore bu bolgenin en eski kavimlerinden biri Ting-linglerdir. Ilk kez
Gyula Nemeth £in kaynaklannda rastladigimiz Ting-ling Turk kavim isminin TMo^edeki
Tiyinlig kelimesiyle aym oldugunu ve bu sozciigiin sincap kurklii anlamma geldigini tespit
etmi§tir (20. s. 53). Segledi Ting-linglerin tarihinin MO 3. yiizyila kadar izlenebildigini, MS 4.
asnn sonundan itibaren Ting-ling admin kayboldugunu, yerini Ti-li, daha sonra Tie-lo adim
aldigmi belirtir (21. s. 20, 25, 57). Segledy’e gore Ting-lingler, Hiungnular doneminde (^in
kaynaklannda ge9en ve onlann kuzeyinde ya§ayan buyiik giiney-bati Sibirya kavimler birliginin
adidir. Batidaki kavimleri Irti§ rrmagi 9evresinde ya§adi. MS 4. asirdaki hareketlenmeler
esnasmda Ting-linglerin bati kanadi Giiney Kazakistan’a, orta kanadi Altay ve Tann daglan
etrafma, dogu kanadi ise (^in smmna go9 etti. Son ara§trrmalara gore Ting-ling adi sonraki Tielo
admin ilk §eklidir (22. Segledi, s. 24, 160). Segledy, Ting-linglerin bati gurubunu te§kil eden
Ogur Turklerine (^inlilcrin daha sonra Tielo dedigini yazar. MS 600 yillanndaki (^in kavim
kutuklerine gore Tielolerin bati gurubu Dogu Roma imparatorlugu’nun Karadeniz eyaletlerinin
dogusunda, orta grubu Sogdiana’nm kuzeyinde, yani Sirderya yakmlannda, dogu grubu ise

Ebiilfez Amanoglu 53

Orhundaki Goktiirklerin kuzeyinde, Altaylardan Baykal goliine uzanan sahada ve Mancurya’da
ya§iyordu. Batik iinlii bilgin, Dogu Tieloler i9erisinde en onemli rolii Dokuz Oguz ve Uygurlann
oynadigim kaydeder. Boylece dogu kolu Oguz, bati kolu Ogur idi (23. Czegledy. s. 154). Segledy
Ting-ling kavimlerine Kao-90 (yuksek arabahlar) admin verildigini de ifade eder. Ba§ka bir
kaynagm belirttigine gore Ting-linglerin bati kolu Segledinin de gosterdigi gibi, Ogurlar olarak
adlandrriliyordu. Ogurlar daha sonra kan§ik anlamma gelen bulgar adiyla amlmaya ba§ladilar.
Geldikleri sahada da U9 ayri kutle halinde ya§amaya devam ettiler: Kafkaslann kuzeyinde Azak
denizinin dogusunda On Ogurlar, Don Volga arasmda yani daha kuzeyde Otuz Ogurlar, batida
Dnyeper’e dogru Dokuz Ogurlar. Otuz Ogur ve On Ogur guruplan Buyiik Bulgarya adi verilen
devleti kurdular (24. s. 189).

£agda§ donemde Turk Dunyasimn engin cografyasmda Akbulak, Kara Bulak, Kirk Bulak,
Sanbulak, Gurbulak vs. yer isimlerine sik sik rastliyoruz. Bu tur yer isimlerinin cografyasi 90k
yaygmdir. Ona Kafkaslarda, Anadolu’da, iran’da, Volgaboyu ve Orta Asya ve ba§ka bolgelerde
rastliyoruz. Kimi ara§tirmacilar bu onomastik birimin sadece pmar, 9e§me anlammi ifade ettigini
belirtmekteler. Ama mu^ahidclcr gosteriyor ki, 9agda§ Turk toponimi sistemindeki Bulak unsuru
her zaman bu anlami ta§imiyor. Bu toponimlerin terkibinde rastladigimiz Bulak dil biriminin bir
kismi kammizca eski Tihtoje ve Ka§garli Mahmut’daki Bulak boy isminin bir kalmtisi olarak ele
almmalidir. §unu da belirtelim ki Ferdinand D. Lessingin “Mogolca-Tiirk9e sozliik” isimli iki
ciltlik kitabmda Bulak sozciigiinun Mogolcada samur, sincap, zerdeva anlammda kullandigmi
belirtmesi bu konunun 96ziilmesine yardimci olabilir diye du$unmcktcyiz (25. s. 213). Boylece
Nihat (^ctinkayanin (26. s. 205) ve Yusuf Gedikli’nin ara§tirmalarmdan yola 9ikarak birtakim
Turk kavimlerinin 90k eski donemlerde Bulak adlandiklanm, aym zamanda kurk9uliik meslegi ile
ugra§tigmdan dolayi bu ismi aldiklanm varsayabiliriz.

Kaynak9a

Amanoglu, E. (1992). Mahmud Ka§garli ve Turk dilleri. Varlik dergisi, 2.

Baskakov, N. A. (1980). Modeli Tyurkskix Etnonimov i ix Tipologigeskaya Klassifikasiya.
Toponimika Vostoka, M.

Bayat, F. (2005). Turk Boy Adlan Etimolojisi. Ankara: 3 Ok Yaymcilik.

Caferoglu, A. (1999). Buyiik TiirkDilcisi Kaxgar li Mahmud. Ankara: MEB Yaymlan.

Caferoglu, A. (2003). Turk Dili Tarihi: Ciltll. Enderun Kitabevi.

Czegledy, K. (1999). Turan kavimlerinin gogii, Istanbul: Turan Kultiir Vakfi yay.

£etinkaya, N. (1996). Igdir Tarihi. Istanbul.

Divanii-lugati’t Turk, (1915-1917). Cilt I.-IH. Istanbul.

Gedikli, Y. (2007). Kurk Hayvanlarmm Adlanyla Amlan Turk Etnonimlerinin Etimolojileri.
Bakii: I. Tiirkoloji Kurultayin 80 Yilligina Ithaf Edilmi§ Ilmi Konferansin Bildirileri.

Kafesoglu, I. (1991). TiirkMilli Kiilturii, Istanbul: Bogaz^i yay.

Lessing, F. D. (2003). Mogolca-Tiirkqe Sozliik, l. c. Ankara: T.D.K. yay.

Malov, S.Y. (1959). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti Mongolii i Kirgizii M.-L.,.

Nemeth, G. (1982). Attila veHunlan. (tercume: §erif Ba§tav), Ankara: A.U.D.T.C.F. yaymlan.
Orkun, H. N. (1999). Eski Tiirk Yazitlari, I c. Ankara: T.T.K. yay.

Sumer F. (1994). Eski Tiirklerde §ehircilik, Ankara:, T.T.K. yay.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

§e§en, R. (1998). Islam Cografyacilarina Gore Tiirklerve Turk Ulkeleri, Ankara: T.K.A.E. yay.
§e§en, R. (1985). Ibn Fadlan Seyahatnamesi, Istanbul.

§e§en, R. Islam Cografyacilarina Gore Tilrkler ve Turk Ulkeleri.

Ta§agil, A. (2004). Qin Kaynaklarina Gore Eski Turk Boylari, (M. O. III. yy, M.S. X. asir.)
Ankara: T.T.K. yay..

Ulkuta§ir, M. (1970). ilk Turk Dilcisi Ka§garli Mahmud. Ankara.

Vladimirtsov, B.Y. (1995). Mogollarin ictimai Te§kilati, 9eviren A. Inan, Ankara: T.T.K. yay.
Yuksel, Z. (2003). §ecereyi- Tiirke Gore Mogol Boylari, Kebikec: Istanbul.

Kisaltmalar

MK: Ka§garli Mahmud Divanu-Lugat-it-Turk. (£ev. Besim Atalay). 2003. Ankara: TDK Yay.
§.-U.-§ine-Usu Yazrtr (754-759 Yrllan)

ORHON YAZITLARI ’NIN £AGDA§ UYGURCA CEViRISi VE 0N HALK
CUMHURlYETI’NDEKi iLGILi ^ALI§MALARIN GENEL BiR
DEGERLENDiRlLMESi

Aierken AREZI

£in’de Orhon Yazitlanyla ilgili ilk £ince kayit Yuan Siilalesi doneminde (XII. yiizyil)
ya§ayan Ye Liizhu (WAfW) tarafmdan kaleme alinan Shuang-xi-zui-yin-ji adli

kitapta ge9mektedir. Yazar, soz konusu kitabimn II. cildindeki (IfX^ntt) Qu He-lin mevzulu §iiri
i9in yazdigi a9iklamada §oyle demektedir (Lin Gan, 1981):

Helin §ehri Bilge Kagan’m memleketidir. §ehrin 30 km kuzeybatismda Bilge Kagan
kalesinin izleri bulunmakta, §ehrin 30 km kuzeydogusunda Tang Minghuang tarafmdan yazdmlan
Kill Tigin yaziti bulunmaktadir. T angshii nun Tiirkler cildine gore, Kill Tigin, Kutluk Kagan’m
oglu ve Bilge Kagan’m kii9iik karde§idir. Kill onun adi, kagamn ogluna Tigin denir. Yazitm
ba§ligi ile metinde ge9en i§te bu kelimedir. kelimesi eski ve yeni Tiw/iw Tarda yanli§
olarak diye yazilrm§tir. Bu kehme yazittaki §ekliyle diizeltihnelidir.

£in’de Orhon Yazitlanyla ilgili ilk aynntili tamtma yazisi 1911 yilmda kaleme alnmi§tir.
Qing sulalesinin Xuangtong yillannda (1910) Qing Hukumeti’nin Kulun’a (Ulanbatir) gonderilen
valisi Sanduo (H^J) bir i§ gezisinde Kill Tigin Yazitim gormu? ve 200 adet estampaj yaptmp
arkadasjlarina hediye etmi§tir. Sanduo dondiikten sonra (1911) Kill Tigin Yazitina Giri§ ba§ligiyla
bir tamtma yazisi yazmi§ ve donemindeki Edebiyat Sanat DergisV nin 8. sayisinda yayimlami§tir.
Soz konusu yazida Sanduo §unlan kaydetmektedir:

Bu yazit Ye Liizhu’dan beri gok az bilinmektedir. Gergi Rus bilim adamlari Orhon Yazitlari
kegfedilip yayimlandiktan sonra Qnli ve yabanci birgok bilim adami tarafmdan incelenmigse de
yazitin dbiir taraflarindaki Turk Yazisi bugiin kullamlmamaktadir.

Tamtma yazismdan anla§ilacagi iizere, Sanduo (Kill Tigin)in anlammi yanli§

yorumlami$tir. O S/que/ karekterini J^/er/ diye okumu§ ve H#Ijj (Kul Tigin)ni
/Er-te-qin/ (ikinci Tigin) diye yorumlami§tir. Aym zamanda ffiWl /te-qin/ (Tigin) kelimesini #
A-)} /te-le/ diye okuyup, (^incc Tarihnamelerde ge9en Tie-le, yani Tolislere baglamak istemi§tir
(Lin Gan, 1987).

Onu izleyen yillarda Huang Zhongqing (1929, 1930, 1933), Le Jiazao (1934) gibi tariff
bilginler Orhon Yazitlanyla ilgili doneme kadarki C^incc kayit ve yayimlarmdan yararlanarak Kill
Tigin, Bilge Kagan ve Moyun9ur yazitlanm tarih a9ismdan incelemi§ ve ozellikle San Duo’nun
tamtma yazismdaki yanli§ yorumlan duzeltmi§lerdir.

Goriildiigu iizere, £in’de Orhon Yazitlanyla ilgili 1934 yilma kadarki 9ali§malann W9
birinde yazitlann Tihd^e kismi ve i9erigi iizerine bir §ey s6ylenmemi§tir. Yazitlann Trudge
kismim 9eviren ve yorumlayan ilk ki§i tarih9i ve aym zamanda Mogolist olan biiyiik bilgin Han
Rulm’dir. Ancak o dogrudan Trudge metinlerden 9eviri yapmami§tir. Han Rulin, yazitlann H. H.
Schaeder ve E. Denison Roos tarafmdan yapilan Almanca ve ingilizce 9evirilerine dayanarak

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Tiirkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu, 2010, 55-70

56 3. Uluslararasi Turkiyat A r a, pinna lari Sempozyumu

kendi 9ah§malarmi yumtmu§tur. Han Rulin’ in konuyla ilgili yali^malanni §oyle siralayabiliriz:

Han Rulin (1935), Kill Tigin Yazitim Okuma Notlan, bkz. 1935 ^ 11 PI (H±4b±5ff;itl?m

M, 512-530 OH, 4bM:

Han Rulin (1936), Bilge Kagan Yazitim Okuma Notlan, bkz. 1936 ± 1 1 p| ( H IP) *p| Til

m 6 mm 6 jdj: 1982 j±±m« (^mx^wx^xmm) ±*,531-541

Ik, ±M:

Han Rulin (1940). Tiirk Unvanlan Uzerine incelemeler, bkz. 1940 ^ 9 R XWM^XX-

{xmxxm%mmx\) ntf i^ ; 1982

teX&M)) ±-M, 234-256 J/C , -jb»(:

Thomsen (1935). Mogolistan’daki Eski Tihdape Yazitlar; Kill Tigin Yaziti, Almanca ve
Ingilizceden pinceye 9eviren: Han Rulin, bkz. 1935 ± 8 pj ( HI ± ± X ) % 6

mm 6 m-, 1982 ±», 479-487

Thomsen (1936). Mogolistan’daki Eski Tiirk9e Yazitlar; Bilge Kagan Yaziti, Almanca ve
ingilizceden pinceye 9eviren: Han Rulin, bkz. 1936 ± 11 X i X IP )) * PI T'J % 6 mW> 6 M; 1982

ixmmmjj ± \txmm xm, 487-497 m , itm

Thomsen (1936). Mogolistan’daki Eski Tvuh^e Yazitlar; Kill Tigin, Bilge Kagan, Tunyukuk
Yazitlannda Ge9en Terim ve Ozel Adlar Listesi, Almanca ve ingilizceden pinceye 9eviren: Han
Rulin, bkz. 1936 12 (£j£> XMf'im 6 mM 7 ffl; 1982 (^

xm, 505-510 m, im*

Thomsen (1936). Mogolistan’daki Eski TMaje Yazitlar; Tunyukuk Yaziti, Almanca ve
ingilizceden pinceye 9eviren: Han Rulin, bkz. 1936 ± 12 PI (Hff) ±p| TUH 6 mW> 7 Si; 1982

(xmxwmxxYtxmm xm, 498-504 n, im*

Thomsen (1937). Mogolistan’daki Eski TMape Yazitlar; Giri§, Almanca ve ingilizceden
pinceye 9eviren: Han Rulin, bkz. 1937 ^4 X (i^jp) *PI fllJP 7 mm K 2> 3 1982

(xmxmzmxYtxmm xm, 465-478 m, im*

1930’lu yillarda Orhon Yazitlannm incelenmesine biiyiik katkida bulunan diger bir alim,
iinlii tarih9isi Cen Zhongmian olmu§tur. Agirlikli olarak eski Tiirk tarihi uzerinde 9ali§an Cen
Zhongmian 1937 yilmda kaleme aldigi Eski Tiirkge Kill Tigin yaziti ba§likli makalesinde,
yazitlardaki tarihi olaylar, kavim adlan ve yer adlanni ilgili pincc tarih kitaplanndaki kayitlarla
kar§ila§tirarak 90k aynntili bir §ekilde yorumlami§tir. Aym zamanda o, Han Rulin’in 9evirilerini
tekrar ele alarak, 9evirideki yanh§lan diizcltmptir. Ceng Zongmian’in ilgili incelemeleri sonra
onun eski Turk tarihi konusunu i§leyen iki ciltlik onemli eseri ( Tiirk Tarihinden

Toplamalar, 1958)’da ek olarak verilmi§tir. Burada ozellikle §unu belirtmek gerekir, Ceng
Zhongmian Tiirklerin eski pin kulturiine yaptigi etkiler uzerinde de onemli incelemeler yapmi§tir.

Aierken AREZI

Bu konuda onun Pfjjtjfe. (Sui ve Tang Siilalesi Tarihi), WJlIAlfeifcM. {iki Zhou Tarihi Uzerine
Incelemeler ) ve ( H 54 ) 4 1 ifl "S’ % R in Chu §iirleri ’nde Gegen Tiirkge Kelimeler gibi
9ali§malanna bakilabilir.

Qin’dc Orhon Yazitlanyla ilgili asil metin yayinlan 1976 senesinden sonra ba§lami§tir.
1976 yilmda merkez yonetiminde gorevli bulunan Seypidin Ezizi’nin emri uzerine Merkezi
Milletler Universitesi’nde Eski Tiirkpe Konusunda uzmanlan yeti§tirmek amaciyla Eski Tiirkge
Sinifi agilmi^tir ve iinlii Tiirkolog Geng Shimin bu simfin sorumlu ogretmeni olarak
gorcvlcndirilmi^tir. Geng Shimin bu simf ipin 7 ciltten olu§an ders kitabi hazirlami§tir. Bunun ilk
iki cildi Orhon Yenisey Yazitlarma ayrilmi§ olup, kitapta Eski Turk Yazitlarimn bulunu§u,
okunu§u ve bati iilkelerindeki inceleme tarihi aynntili tamtildiktan sonra, Kill Tigin, Bilge Kagan,
Tunyukuk, Koli9ur, Ongin, Moyun9ur, Terhin, Tes ve Suci yazitlarimn Turk Runik yazismdaki
metni, 9eviriyazimi, Qincc 9evirisi ve a9iklamali notlan verilmi§tir. Kitabm sonuna Orhon
Turk9esi Grameri ana hatlanyla ilave edilmi§tir. Bu kitap Merkezi Milletler Universitesi Yaymevi
tarafmdan 2005 senesinde Eski Tiirkge Yazitlar Uzerine incelemeler adiyla yayimlanmi§tir. Geng
Shimin’in bu konudaki diger 9ali§malan §unlardrr:

Geng Shimin (1982). Qadimki Turk Yeziqi Bilan Piitulgan Muhim Manggii Ta§lar va
Ulaming Oqulu§i, Tatqiq Qilini§i, Tiirkiy Tillar Tdtqiqati, Millatlar Na§riyati, 1982-Yilliq 1-san,
pp. 169-180.

— (1982). Xinjiangdiki Qadimki Til-yeziqlamig Bilini§i Va Tatqiq Qilini§i, Xinjiang
Universiteti Ilmiy Jornili , 1 982-yilliq 2-sani.

— (1980). Eski Tiirkqc Onemli Yazitlar; Qoziimu ve Uzerinde Yapilan Ara§tirmalar, (@4?

if#) 1980 4 m, pp. 32-39.

— (1980). Eski Turk9e Yazitlar Uzerine Kisa Bir Degerlendirme, bknz. 1980 7 fl

(%#»«») i3,

566-581 J/l, ItM:

— (1984). Eski Tiirk Yazisi, bknz. W At® ( + #) ±

M : + H tt #44^ tB m±, pp. 87-96.

— (1988). Eski Tiirk Yazitlarimn Qince Qevirisi, bknz. (^JRjfe.)

— (2002). Eski Tiirk9e Bazi Sozciikler Uzerine incelemeler, (K Sfio A) 2002 4 HD, p.

58-60.

— (2004). Eski Tiirk9e Yazitlarm Bulunu§u ve Qozumlenmesi; Yazitlarm Thomsen

Tarafmdan Qozumlenmesinin 110. Yildoniimu Amsma, (jSAKA ff A) 2004 3 HD, p. 5-13.

— (2005). Eski Tiirk9e Yazitlarm Bulunu§u, Qozumlenmesi ve Ara§tinlmasi, (H JbKSf

%) 2005 1 HD, p. 5-17.

— (2006). Danimarkali Bilgin Thomsen ve Eski Tiirk Yazisimn Qoziimu, ([f AinfC) 2006
6 m, pp. 58-62.

58 3. Uluslararasi Turkiyat A r a, pinna lari Sempozyumu

Thomsen, V (2009). Orhon ve Yenisey Yazitlarmm (jdziimu; Ilk Bildiri, Fransizcadan
Cinceye £eviren: Geng Shimin, 2009 2 pp. 91-96.

Beklendigi gibi iiniversitemizde 1976 yilinda aqilan Eski Trudge Smifmdan mezun olan
Tursun Ayup, Israpil Yusup, Abduqeyun Hoca, Yasin Ashuri, Muhemmetrehim Sayit gibi bilim
adamlari da Orhon Yazitlanyla ilgili Uygurca qab^malar yayimladilar. Burada §unu ozellikle
belirtmek gerekir, 2009 senesinden once universitelerimizde ders kitaplannda yer alan yazitlann
9evirileri onlara aittir. Onlar kendi yayimlanm yazitlann £ince, Tiirk9e ve Rus9a ilgili
yaymlardan yararlanarak hazirlami§tir.

£in’de Orhon Tiirkqesinin dil yapisiyla ilgili en onemli qali^ma Abdureshit Yaqup ile Geng
Shimin’e aittir. Esas olarak Abdureshit Yaqup tarafmdan £ince olarak kaleme alinan (vl>/j4¥ — Bf*
( Orhon Yenisey Yazitlarmm Dili Uzerine inceleme) adb eser 1999 yilinda
Uriim9i’de yayimlanmi§ olup, eserde Orhon Turk9esinin yapisi ses bilgisi, bi9im bilgisi,
sozvarligi ve soz dizimi son derece aynntili olarak ele alinmi§tir. Eserin hazrrlanmasmda 1999
yilma kadarki konuyla ilgili onemli yabanci ve £ince kaynaklar gozoniinde bulundurulmu§tur.
Abdureshit Yaqup’un yazitlarla ilgili diger 9ali§malan §unlardir:

Abdureshit Yaqup (1992). Orhun-Yenisay Yadikarliqliri Tilining Fonetikiliq Sistemisi,
Xinjiang Universiteti Ilmiy Jornili, 1992-yilliq 3-san, pp. 107-113.

— (1993). Orhun-Yenisay Yadikarliqliri Tilining Leksikiliq Qurulmisi, Til va Tarjima,
1993-yilliq 3-san, pp. 3-11.

— (1991). Eski Turk9e Ongin Yazitimn A9iklamali £evirisi, (0f|m:lt!l7j ^) 1991 2 44-

— (1993). Orhon Yenisey Yazitlan Dilinde ismin Flal Durum Ekleri, (14114^4^) 1993
1 ffl, pp. 105-108.

— (1994). Orhon Yenisey Yazitlan Dilinde Sozdizimsel Yapilar,

m 1 M, PP- 260-275.

— (1999). Orhon Yenisey Yazitlan Uzerine Dilbilimsel Inceleme; Ara§tirma Tarihini
Donemlendirme Denemesi, (§fil^^^^) (15^4^444^) > 1999 4 s 9 41 44 27 4444 3 44, pp.
104-107.

£in’de Eski Tiirk Tarihi 90k onem verilen konulardan biridir. Yazitlar bulunduktan sonra
bir9ok bilim adami yazitlara dayanarak ve yazitlarda ge9en tarihle ilgili kayitlan £ince
Tarihnamelerdeki kayitlarla kar§ila§tirarak Eski Tiirk tarihiyle ilgili 9e§itli konulan incelemi§tir.
Burada bu konuda yayimlanan iiq kitabi tamtmakla yetinecegiz. Bunlardan ilki Rui Chuanming
tarafmdan kaleme alinan Eski Tiirk Yazitlan Uzerine incelemeler , dir. Bu eser Eski Tiirk
Yazitlanm toplu olarak tarih aqismdan degerlendiren ilk eserdir. Ikincisi de Cai Hongsheng
tarafmdan kaleme alinan Tang Siilalesi Donemindeki Dokuz Guzlar ve Tiirk Kiiltiirii adb
9ah§madir. Kitap Orhon yazitlanndan en iyi §ekilde istifade edilerek ortaya konmu§ bir gali^madir.
Ozellikle Tiirk kiiltiiriinii yazitlardaki kayitlardan aynntili bir §ekilde degerlendirmi§tir. U9iinciisii
ise Lin Gan tarafmdan derlenip, 1987 yilinda Pekin’de yayimlanan 1919 yilmdan 1981 yilma
kadarki Tiirk ve Eski Uygur tarihiyle ilgili yazilan onemli makalelerin hemen hemen hepsini

Aierken AREZI

iqeren kiilliyattir.

Cai Hongsheng (2008). Tang Davridiki Toqquz Guzlar va Turk Madaniyiti, Qinceden
Uygurcaya 9eviren: Qurban Turan, XIV+457 s. Qa§qar Uyghur Na§riyati, Qa§qar 2009.

— / (1998). (SA AMAtt.) / Tang-dai Jiu-xing-hu yu Tu-jue Wen-hua

/ Tang Sulalesi Donemindeki Dokuz Guzlar ve Turk Kiilturii, A A : A ^ A M .

Lin Gan / (1987). AifcAlzkft) / Tu-jue yu Hui-he Li-shi

Lun-wen Xuan-ji / Turk ve Uygur Tarihiyle Ilgili Se9me Makaleler Kulliyati, AT® / I-II Cilt,
XI+1030T, AA:

Rui Chuanming / (1998). (A AMiMBBAM) / Gu-tu-jue Bei-ming Yan-jiu / Eski

Turk Yazitlan Uzerine incelemeler, IX+314 5l, A$|: A AAiS i+i Jjjj^A

Qin Halk Cumhuriyeti’nde Orhon Yazitlanyla ilgili Yapilan Qali$malarm Toplu Bir
Kaynak9asi

Abduqeyum Hoca, Tursun Ayup, Israpil Yusup (1983). Qddimki Uyghur Yazma
Yadikarliqliridin Tallanma, s. 31-122, Xinjiang Halq Na§riyati, Uriimqi: 1983.

Bem§tam, A. N. / (1997). (6M 8ti±£Bf[ST^ASlSAKjAAin

V/f rjj'JZSl ( A A M A IM B IMA P/r ) )/ 6 zhi 8 Shi-ji E-er-hun Ye-ni-sai Tu-jue She-hui Jin-ji Yan-jiu;
Dong-tu-jue yu Xia-jia-si / VI ve VIII Yilzyilarda Orhon ve Yenisey Tiirklerinde Sosyal ve
Ekonomik Sistem; Dogu Turk Hakanhgi ve Eski Kirgizlar, Rus9adan Qinceye 9eviren: Li Ne,
VII+289 H , 4# AT: frflA&AMA

Cai Hongsheng (2008). Tang Davridiki Toqquz Guzlar va Turk Madaniyiti, Qinceden
Uygurcaya 9eviren: Qurban Turan, XIV+457 s. Qa§qar Uyghur Na§riyati, Qa§qar: 2009.

— / IMAM (1998). (MMAMMMMMMM) / Tang-dai Jiu-xing-hu yu Tu-jue Wen-hua

/ Tang Sulalesi Donemindeki Dokuz Guzlar ve Turk Kiilturii, AT : •

Geng Shimin / (2005). ( A A AM A (if- IB ® % ) / Gu-dai Tu-jue-wen Bei-ming

Yan-jiu /Eski Tiirkge Yazitlar Uzerine Inceleme, XIII+334 T , AT : A A lB JiMiM

Geng Shimin, Abdureshit Yaqup / (1999). (fPT A — Of

Wt%) / E-er-hun Ye-ni-sai Bei-ming Yu-yan Yan-jiu / Orhon Yenisey Yazitlannin
Dili Uzerine inceleme, VIII+218 Hi, 4IIM+r: TAMM M AM.

Giraud, Rene / WT (1984). (TAMMHM##—

WttfJP MAMMA Ml 1 680 — 734)) / Dong-tu-jue Han-guo Bei-ming Kao-shi; Gu-duo-lu, Mo-chuai
yu Pi-jia Ke-han Zhi-zheng Nian-jian (680-734) / Gok Tiirk Imparotorlugu; Ilteri§, Kapgan ve
Bilge’nin Hiikiimdarliklari (680-734), Fransizcadan Qinceye 9eviren: Geng Shcng, VI+321 A ,

4#AA:

Klya§tomiy, S. G. (2000). Qddimki Turk Runik Yeziqidiki Abidilar; Ottura Asiya Iptidai
Yazma Yadikarliqliri, Qinceden Uygurcaya 9eviren: Abdubasir §iikiiri, X+380 s. Xinjiang Halq
Na§riyati, Uriimqi: 2000.

60 3. Uluslararasi Turkiyat A rapirmalan Sempozyumu

— / (1991). tBUi JI£n

3tS^) / Gu-dai Tu-jue Lu-ni-wen Bei-ming; Zhong-ya-xi-ya-shi Yuan-shi-Wen-xian / Eski Tiirkge
Yazitlar; Orta Asya Tarihinin ilk Kaynaklari, Rus?adan Qinceye seviren: Li Peijuan, XIV+355

m, iinitftiiii.

Lin Gan / (1987). / Tu-jue yu Hui-he Li-shi Lun-wen

Xuan-ji / Turk ve Uygur Tarihiyle Ilgili Segme Makaleler Killliyati, _hT® / I-II Cilt, XI+1030
Mr

Nasilov, V. M. (2005). Orhon Yenisay Vadiliridin Tepilghan Yadikarliqlaming Tili,
Rusqadan Uygurcaya qevirenler: Uyghur Sayrani, Sabit Rozi, s. 1-142, Xinjiang Halq Na§riyati,
Uriim9i: 2005.

Rui Chuanming / ^ (1998). / Gu-tu-jue Bei-ming Yan-jiu / Eski

Tiirk Yazitlan Uzerine fncelemeler, 1X+314 _L$f: i'i'Ih 'IDK^' fc.

Talat Tekin (2009). Orhon Abidiliri, Turk9eden Uygurcaya 9evirenler: Erkin Ariz,
Abdubesir §ukiiri, XVII+196+X s. Milletler Na§riyati, Beijing: 2009.

Abdusalam §ukiir/ (2009).

dS#S]5$) fn (ffltfcttl RTfFfi^) / Gu-dai Tu-jue-wen Bei-ming Wen-xue Yan-jiu

— Yi Tun-yu-gu-bei, Que-te-qin-bei he Pi-ga-ke-han-bei Wei-li / Eski Tiirk Yazitlarimn Edebiyat
Agisindan incelenmesi; Tunyukuk, Kill Tigin ve Bilge Kagan Yazitlari Temelinde, ^

/ Merkezi Milliyetler Universitesi Yayimlanmami§ Doktora Tezi, 2009, 175 p.

Hong Yongming / BJj (2009). iM&'/FW 'JiWi / Hui-he

Han-guo Gu-tu-jue-wen Bei-ming Yu-yan he Li-shi Yan-jiu / Otiiken Uygurlarmdan Kalma Eski
Tiirk Yazitlarimn Dil ve Tarih Incelemeleri, / Merkezi Milliyetler

Universitesi Yayimlanmami§ Doktora Tezi, 2009, 166 p.

3. Makaleler

Abdunazar Abla (1997). Qadimki Zaman Uyghur Tilidiki Siipatda§lar va Ulaming
Jiimlidiki Roli Toghrisida Izdini§, Til va Tarjima, 1997-yilliq 6-san, p.41.

Abduqeyum Hoja, Tursun Ayup (1981). Qadimki Uyghur Yazma Yadikarliqliridin
Tunyuquq Mdnggu Tegini Qisqiqa Tonu§turu§, Xinjiang Universiteti Ilmiy Jomili, 1981-yilliq
3-sani, p.46.

— (1981). Tunyuquq Manggii Teaming Tekisti va Taijimisi, Xinjiang Universiteti Ilmiy
Jornili, 1981-yilliq 3-sani, p. 51.

Abduqeyyum Hoja (1987). Qadimki Turk (Orhun) Yeziqining Kelip Qiqi§igha
Munasivatlik Balgilar, Xinjiang Madaniy at Yadikarliqliri Jornili, 1987-yilliq 1-san.

— (1992). Uyghurlaming Tarihta I§latkan Teziqliri va Uyghur Yazma Yadikarliqlirining
Tepili§, Tatqiq Qilini§ Ahvali, Xinjiang Madaniy at Yadikarliqliri Jurnili, 1992-yilliq 2-san.

Aierken AREZI

— (1993). Uyghur Yazma Yadikarliqlirining Tepili§i va Tatqiq Qilini§i, Xinjiang Ijtima’iy
Panlar munbiri, 1993-yilliq 3-san.

Abdureshit Yaqup (1992). Orhun-Yenisay Yadikarliqliri Tilining Fonetikiliq Sistemisi,
Xinjiang Universiteti Ilmiy Jornili, 1992-yilliq 3-san, pp. 107-113.

— (1993). Orhun-Yenisay Yadikarliqliri Tilining Leksikiliq Qurulmisi, Til va Tdrjimd,
1993-yilliq 3-san, p. 3-11.

— / • Ml## (1991). i## / E-er-hun-wen

Weng-jin-bei Yi-shi / Eski Tihdoje Ongin Yazitmm A9iklamali (^cvirisi, ((0(11:)###)) 1991 #

f2i.

- / hwmh • mi## ( 1993). /

E-er-hun — Ye-ni-sai Bei-ming Yu-yan Ming-ci de Ge-wei Xi-tong / Orhon Yenisey Yazitlan
Dilinde Ismin Hal Durum Ekleri, (liril^C#^^) 1993 ## 1 M, pp. 105-108.

- / • Ml## (1994). mfc'W— R+MMIS®# /

E-er-hun — Ye-ni-sai Bei-ming Yu-yan de Ju-fa Jie-gou / Orhon Yenisey Yazitlan Dilinde
Sozdizimsel Yapilar, (l^##^i£i#) f 1 ####: fril;##

IliMb pp. 260-275.

- / M • Ml## (1999).

WHiS / E-er-hun Ye-ni-sai Bei-ming de yu-yan-xue yan-jiu — Yan-jiu-shi fen-qi de Chang-shi /
Orhon Yenisey Yazitlan Uzerine Dilbilimsel Inceleme; Ara§trrma Tarihini Donemlendirme
Denemesi, (frtl#§t^) #)&) - 1999 # 9 ft% 27 ## 3 M, pp. 104-107.

Abdusalam §iikiir / 4#J## (2008).

M / Gu-dai Tu-jue yi Hui-gu Bei-ming Wen-xian de Xu-shu Te-dian / Eski Turk ve Uygur
Yaitlarmm Anlatim Ozellikleri, (Kl##^##) 2008#1$|, pp. 64-67.

Ablajan Muhammad Umidyar (1995). Manggii Ta§ adabiy Yadikarliqlirining Badiiy
Alahidilikliri, Til Va Tdrjimd, 1995-yilliq 6-san, p. 34.

Ablikim Yasin (1993). Qadimki Turk-Hotan Sak Tili Sozliiki Haqqida , Xinjiang
Universiteti Ilmiy Jornili , 1993-yilliq 2-sani.

Aliye Eniver / M'f'M • L# (2007), / E-er-hun

hui-gu-han-guo ji-qi Hui-gu Wen-zi / Orhon Uygur Kaganligi ve Uygur Yazisi,

«) 2007##5ffi, pp. 154-156.

Aydar Mirkamal / H # i# # • # /J< # # (2008). H # Wj # silik - iff] # /

Que-te-qin-bei Silik Yi-ci kao / Tunyuku Yazitmda Ge9en silik Kelimesi Uzerine, ( ip #*1 fl i$)
2008##2$], pp. 11-13.

Azat Ezola / |SJ#LS! • (1996). Otiiken — Miff]'® / Shi-tan

Gu-dai Tu-jue-yu Otiiken Yi-ci Ci-yuan / Eski Tiirkqc Otiiken Kelimesi Uzerine Etimoloji
Denemesi, (## #jflli#) 1996 ## 2 M, pp. 64-67.

62 3. Uluslararasi Turkiyat A r a, pinna lari Sempozyumu

Bem§tam, A. N. / (1943). / Tu-jue Qian-bi Kao /

Turk Sikkeleri Uzerine, Ruscadan Qinccyc 9eviren: Zhang Tiexuan, 1943 * 5 ^ TU »

m 3 mm 10 m.

Buhayra Ablat (1996). Qadimki Zaman Uyghur Tilidiki San Kategoriyisi Toghrisida
Daslapki Izdini§, Til Va Tdrjimd, 1996-yilliq 5-san, p. 19.

— (1997). Qadimki Uyghur Tilidiki Sozlaming Qurulma Tipliri Toghrisida mulahiza, Til
Va Tdrjimd, 1997-yilliq 3-san, p. 21.

— (1998). Qadimki Uyghur Tilidiki Yardan* Sozlar Toghrisida qisqi9a Mulahiza, Til Va
Tdrjimd, 1998-yilliq 3-san, p. 36.

Cai Hongsheng / (1963). '% IMlTM / Tu-jue Han-guo

de Jun-shi Zu-zhi yu Jun-shi Ji-shu / Gokturk Imparotorlugunda Ordu Te§kilati ve Askeri Teknik,

mm 1963 ** 5 m-, 1982 mmmmm

it*) ±®, 257-276^, IkM:

— / (1965). / Tu-jue-fa Chu-tan / Turk Toresi Uzerine inceleme,

mm 1965** 5 m-,

Xi&m ±-M, 277-306 J5 , 4bM:

Cen Zhongmian / (1937). 18 ^ M 3t M # Wi 5$ / Ba Tu-jue-wen Que-te-qin-bei /

Eski TibLpe Kill Tigin Yazitma Takdim, JHSSc 1937 * 6 R (ffit**) *6#*1> 2'nSi;

1987 tvmmmmm («* ±®, 542-56551, im*

— / (1961). (SSI) *W^JRin / Chu-ci zhong de Gu-tu-jue-yu / Chu

kjiirlerV nde Ge9en Tibiae Kelimeler, ( * lJL| 7fe#|S®) 1961 ** 2 M.

Chang Hong, Li Yanping / (2008). W % / Gu-dai

Tu-jue-yu Ling-ci Yan-jiu / Eski Trudge OI9U Sozleri Uzerine inceleme, ( * ft I Si* Pjq **)
2008 **2ffl, p. 53-57.

Chen Xia / Wm_ (1999). (’S‘^R5$#i) / Gu-tu-jue Bei-ming Jie-ping / Tamtim:

Eski Turk Yazitlari, 1999 ** 4 ffl, pp. 107-108.

Chen Zhongzhen / (2000). it Y\i * it it M St * n” fit arinc HJJA ol in turur /

Shi-lun Gu-dai Tu-jue Wen-xian Yu-yan de arinc Yi-ji ol he turur / Eski Tibiae Metinler
Dilindeki arinc, ol ve turur, ( [t^in 3t) > 2000 ** 1 Si, pp. 59-66.

— / (1981). M 3t * 3t St / Tu-jue-wen ji-qi Wen-xian / Turk Runik Yazisi

ve Metinleri, (*B£fF^i£) 1981 * llj!,pp. 26-31.

— / BPM (1991). BERMEK iSSSt** / Gu-dai Tu-jue Wen-xian

zhong de BERMEK ji-qi Yan-bian / Eski Tibiae Metinlerde BERMEK ve Degi§me Sureci, (*111

(. •:> 1991 * 12 tl , pp. 103-113.

Cheng Suluo / SM (1978). WUX

Tvjfi / Shi Han-wen Jiu-xing Hui-hu Pi-jia-ke-han-bei zhong You-guan Hui-hu he Tang-chao de

Aierken AREZI

Guan-xi / Qince Dokuz Uygur Bilge Kagan (Moyungur) Yaziti ’ndan Uygurlar ile Tang Siilalesinin
ili§kisine A9iklamalar, Jlfc (^^R^^K^ft) 1978^^2^; 1982

tmm rm, 706-719^, dim-.

Erkin Avgali / M'Jj l"j • H/f I'n ^J (2003). /

Gu-dai Tu-jue Ru-ni-wen-zi yuan zi Jiu Su-te-wen-shuo yi-zhi / Turk Runik Yazisimn Eski Sogut
Men§eli Gorii§iine §iiphe, 2003 ^ % 2 pp. 137-144.

— / ISJvO# • R-Pp^J (2004). / Tu-jue Ru-ni Wen-zi Su-yuan /

Turk Runik Yazisimn Men§ei, (H±$W4£) 2004^^2^, pp. 108-1 16.

Eziz Atawulla (1996). Manggii Ta§lardiki Tangri Muqaddasliki, Xinjiang Ijtima’iy Panlar
Tdtqiqati, 1996-yil 4-sani.

Gao Renxiong, Fan Yunjing / MAM> IfisiS (2009). /

Gu-dai Tu-jue Bei-ming de Wen-xue-xing Tan-xi / Eski Turk Yaiztlanna Edebiyat Yoniinden
Yakla§ma Denemesi, (fjfll^v^^^) 2009^^2^, pp. 124-127.

Geng Shimin (1982). Qadimki Tiirk Yeziqi Bilan Piitiilgan Muhim Manggii Ta§lar va
Ulaming Oqulu§i, Tatqiq Qilini§i”, Tiirkiy Tillar Tdtqiqati, Millatlar Na§riyati, 1982-Yilliq 1-san,
pp. 169-180.

— (1982). Xinjiangdiki Qadimki Til-yeziqlamig Bilini§i Va Tatqiq Qilini§i, Xinjiang
Universiteti Ilmiy Jornili , 1 982-yilliq 2-sani.

— / MR (1980). / Gu-Dai Tu-Jue -Wen

Zhu-Yao Bei-Ming Ji-Qi Jie-Du Yan-Jiu Qing-Kuang / Eski Trudge Onemli Yazitlar; Qoziimii ve
Uzerinde Yapilan Ara§tirmalar, (S^Wifr) 1980 A-M 4 44, pp. 32-39

— / 4kt4:R (1980). / Gu-tu-jue-wen Bei-ming Shu-lue / Eski

Turkic Yazitlar Uzerine Kisa Bir Degerlendirme, JHSSc 1980 ^ 7 E ( # 44 iMf fit 44 )

m 3 , 1987 ±m, 566-58i^,

— / ®CtftR (1984). i4R;£?M34 / Gu-dai Tu-jue-wen / Eski Tiirk Yazisi,

*ffltt£^Hi)&tfc,pp. 87-96.

— / MR (1988). / Tu-jue-wen Bei-ming Han-yi-wen / Eski Tiirk

Yazitlarmm Qince Qevirisi, (^fMjfe) p*3 R tij F tS.%±:.

— / JRtftR (2002). 44 4“ i4 R M iwj (f\J Xj / Ruo-gan Gu-dai Tu-jue -ci de Kao-shi /

Eski Tiirk9e Bazi Sozciikler Uzerine incelemeler, (Rj^i#3tj 2002 1=5444, pp. 58-60.

— / fttftR (2004).

^ / Gu-dai Tu-jue-wen Bei-ming de Fa-xian he Jie-du — Ji-nian Tang-mu-sen Jie-du Gu-dai
Tu-jue-wen Yi-bai-yi-shi-nian / Eski Tiudu^e Yazitlann Bulunu§u ve Qoziimlenmesi; Yazitlarm
Thomsen Tarafmdan Qoziimlenmesinin 110. Yildoniimii Anisina, (B4kR^W4£) 2004^-44344,
pp. 5-13.

64 3. Uluslararasi Turkiyat A r a, pinna lari Sempozyumu

— / (2005). / Gu-dai Tu-jue-wen Bei-ming

de Fa-xian he Jie-du Yan-jiu / Eski Trudge Yazitlann Bulunu§u, Qozumlenmesi ve Ara§tinlmasi,
(M KlffO 2005ftftlffi, pp. 5-17.

— / (2006). / Dan-mai Xue-zhe Tang

Mu Sen yu Gu-dai Tu-jue-wen de Jie-du / Danmarkali Bilgin Thomsen ve Eski Turk Yazismm
g6zumu,(^ip2£)2006 ftft6 55, pp. 58-62.

Ghayratjan Osman (1984). Uyghurlaming Qadimki Manggu Ta§ Yazma Yadikarliqi,
Uriimgi Kdglik Geziti, 1984-yil 18- April, 4-bat.

— (1988). Uyghurlaming Qadimki Mangguta§ Adabiy Tatqiqati, Xinjiang Ijtima’iy Panlar
Tdtqiqati, 1988-yil 4-sani.

Hadiya Muhemmet / ftllSft'ftftfi (2001). — ft /

E-er-hun — Ye-ni-sai Bei-ming Wen-xian Gu-su Xun-yi / Orhon Yenisey Yazitlanndan Eski
inan^an Aramak, 200lftft355, pp. 89-94.

Haji Yaqup, Tursvm Ho§ur (1982). Koltegin Manggu Te§ining Tekisti va Terjimisi, Xinjiang
Universiteti Ilmiy Jornili, 1982-yil 1-sani 107 -bat.

Han Rulin / Iff! ft (1935). / Du Que-te-qin-bei Zha-ji / Kiil Tigin

Yazitmi Okuma Notlan, j%M 1935 ^11| ( Sftj b ft ft ft ft ft # ft tlx ) % 6 ftlf 6 55; 1982

±m, 512-53050 itn*. ftftft
m.

— / Ifftft (1936). iiMlfMftm / Du Bi-jia-ke-han-bei Zha-ji / Bilge Kagan

Yazitmi Okuma Notlan, JJ||!c 1936 ft 1 1 ft (ft ft) ft ft T'JII 6 6 55; 1982 ftftfftftll

«ftM ft M££l0 jlii& ftj&ft)) ±m, 531-541 M, ftftm

— / If ft If (1940). ftMft’ftSf ft / Tu-jue Guan-hao Yan-jiu / Turk Unvanlan Uzerine
Incelemeler, WM 1940 ft 9 ft^MPftft (t HftfftftfftftfftfJ) I 1 if 1 5; 1982

±m, 234-256^, jbft:

Han Zhongyi / If ftft (2006). jbftftjtftftftft (1900-2000 ft) / Bei-ya Tu-jue
Bai-nian Yab-jiu (1900-2000 Nian) / Kuzey Asya Turkleri Ara§tirmalanmn 100 Yili (1900-2000),

{jf'ftKMft) 2006 ftm 1 m.

Ha§im Turdi / (1991). / Cong

yi-ge-ci de Zhuan-xie zhong kan Que-te-qin-bei de Jie-du / Bir Kelimenin Qeviriyazimmdan Kiil
Tigin Yazitimn Qozumunc Baki§, (ft H ftftftftftftfft) ft— ft. ftftftluft® ft.

Hong Yongming / ft ft 05 (2007). ft ft ft ft ft K ip ft iS ft / Shi-lun Gu-dai Tu-jue-yu
Zao-ci-fa / Eski Tiiri<9ede Sozyapirm, 2007ft9ft ft35^, pp. 14-17.

— / ft ft h 5 (2009). US ft ft S ft ft M ftft ft ft ft ft ft / Hui-he-han-guo Gu-tu-jue-wen
Bei-ming Yan-jiu Shu-lue / Otiiken Uygurlanndan Kalma Eski Turk Yazitlan Uzerindeki

Aierken AREZI

Ara§tirmalarm Kisa Bir Degerlendirmesi, 2009ft 9ft pp. 14-19.

Huang Zhongqin / Hit# (1929). / Que-te-qin-bei / Kill Tigin Yaziti, Dc

1929 ft 10 ft

— / ft ft ft (1930). ftiftftftSjj# / Zai-tan Que-te-qin-bei / Yine Kill Tigin Yaziti
Uzerine, m 1930 ft 2 ft (ftOjA^® iTiftS^WA^T'J) M+MM 120 M.

— / ftfftft (1933). bTfF5$ / Tang Tu-jue Bi-jia-ke-han-bei / Tang Siilalesi

Donemindeki Tiirk Bilge Kagan Yaziti, Dc 1933 ft (M 4 b ft ' ft VA ft ) 1 TU ) ft 43 ft|.

— / lift ft (1933). / Tang Tu-jue Que-te-qin-bei / Tang Siilalesi

Donemindeki Turk Kiil Tigin Yaziti, Sic 1933 ft (M4bft ftl^lvu-Y-JJ fll) ft 40

Hummel Siegbert / (1996). iWWftt¥#l?l : ftil>>—

ft Vi=r ft ill ft ft ft ft i nj ft / Ping E-er-hun Kao-cha Zhu-zuo-ji — Ji-nian W. Radloff Shi-shi
Qi-shi-wu Zhou-nian / Radloff’un Orhon Yazitlanyla Ilgili Seri Eserlerinin Degerlendilmesi;
Radloff Vefatinin 57 Yildoniimii Amsma, Almancadan Qinceye 9eviren: Ji Hongyu, (llft|Pf|!Ji§.)
1996ftft3ffl, pp. 44-49.

Ibrahim Mutiyi / M&X (1948). ftftip ftftftftfft - / Tu-jue-Yu-yan Wen-zi zhi
Tong-yi / Turk Dil ve Yazilarmm Birligi, (|ffil 0 ft) 1948 ft 3 ft 25 0 .

Jeniyev, A. R. (1990). Mongghuliyining Altay Teghidin Yengidin Tepilghan Ronik
Yeziqidiki Manggiita§, Qa§qar Pidagogika Inistituti ilmiy Jornili, 1990-yil 2-san.

Klya§tomiy, S. G. (1982). Terhin Manggit Te§i (Daslapki Tatqiqat), Rus9adan Uygurcaya
9eviren: Ir9an §ahidi, Parhat Jilan, Xin-jiang Ijtimaiy -Panlar Tatqiqati, 1982-yil 3-san, p. 109.

Kosetsu, Suzuki. / Aft, ftftrft (2006). ft ft ft ft ft ft ft ft ft ft / Tun-yu-gu

Bei-wen Yan-jiu-shi Gai-lun / Tunyukuk Yaziti Uzerindeki Ara§tirmalaeim Kisa Tarihi, (ft Hft.
ftft^i&) 2006 ftftl M, pp. 20-27.

Le Jiazao / ft ft ft (1934). ft ft:- ft ft ft ft / He-lin San-tang-bei Ji-lue / Orhon
Vadisiendeki U9 Yazit; Kiil Tigin, Bilge Kagan ve Moyun9ur Uzerinde Notlar, Kc (M4bJH 0ft
*AAf'J) ft40».

Li Jingwei / ftMft (1981). AMft/Lft (( Aftft)) ft# / Tu-jue Ru-ni-wen Su-ji-bei
Yi-shi / Tiirk Runik Yazismdaki Siici Yazitfmn A9iklamali Qevirisi, (Iffilftftftft) 1982 ftft
2 ffl,pp. 113-114.

Li Sen / ft# (1991). ft ft ft A / Lun Tu-jue -wen / Eski Turk Yazisi Uzerine, ((ip ft ft
flft» 1991 ftft 1 m, pp. 13-15.

Li Zhanyang / ft ft® (2008). BfjSSftiH / Ye-ni-sai Zha-ji / Yenisey Uzerinde
Notlar, (Aft 0^) 2008 ft||2$j, p. 36.

Lin Gan / ft# (1981). ftftft / Tu-jue de Xi-su yu Zong-jiao / Eski

Tiirklerde Orf Adetler ve Din, JK§c ( EA JfthftftL) 1981 ftjft 6 ft; jnf^tStT’ft#^ (ftftAft
^Mjftftfttt) 307-318 01,

66 3. Uluslararasi Turkiyat A ra§tirmalari Sempozyumu

— / (1983). / Gu-tu-jue-wen Bei-ming Zha-ji / Eski Turk9e

Yazitlar Uzerine Notlar, Jgfc (ffijbAift) 1983 AH 2 ffl, 5-11 %, 1987 A^fcA#f£ia (A

±»> 582-59451, ^biu aaam.

Liu Ge / 2IJA (1991). W A ffl . A M SC $'• f -i "5 A W Mffi A / E-er-hun Tu-jue-wen
bei-ming yu E-er-hun Hui-gu-shi / Orhon Tiirk9esi Yazitlan ve Orhon Uygur Tarihi, (§ffiil3t$5)
1991 AH 1 M, PP- 109-125.

— / *lJA (1996). AA C / Guan-yu Gu-dai Tu-jue
Lu-ni-wen Bei-ming de Yi-xie Wen-ti / Eski Tiirkge Yazitlar Uzerine Notlar, (( ]5 fejctjlf ft )) 1996 A
H2ffi, pp. 54-63.

Liu Ping / *lJA (1998). ®£$f AMAWitRIttf / Hui-he Han-guo shi-yong
Tu-jue-wen de Yuan-yin Tan-tao / Orhon Uygurlarm Turk Runik Yazisim Kullanmasimn Nedeni
Uzerine, (frIIAAA®) 1998 AH 2 ffl, pp. 107-108.

Liu Yuanfeng / $PAA (2009). 7—11 tbff % / 7-11

Shi-ji Tu-jue Wen-xian Yu-yan Ming-ci ge wei dui-bi Yan-jiu / VII. ve XI. Yiizyillara Ait Trudge
Metinlerdeki ismin Hal Eklerinin Kar§ila§tirmali Incelemesi, ( A APiuAA.) 2009 AH 2
S3, pp. 63-66.

Liu Zhiyi / ‘ (1991). / Man-hua Tu-jue-wen de Qi-yuan /

Turk Runik Yazisimn Men§ei Uzerine Notlar, A (Ap|.0ft * AAlK) 1991 A 1 A 31 0

Luo Xin / 3? fir (2006). j b fit A A 'rjY 6tl i 1 ^ A A A / Bei-wei Tai-wu-di de Xian-bei
Ben-ming / Kuzey Wei Krali Tai Wu’nun Siyanpice Asil Adi, (KAfijf A) 2006 AH4 S3, p.
71-74.

— I A0f (2006). A A AAA / Zai-shuo Tun-yu-gu Qi-ren / Yine Tunyukuk’un
Kimligi Uzerine, Jlgc (AA) 2006 AH 3 S3; jS^fcA^fr^ jbK:

SbM AASJtAA, 2009 A, pp. 213-224.

— / A®[ (2007). AM'PiAJtAA / Rou-ran Guan-ming Xu-kao / RouranTann Yonetim
Sistemi Uzerine Inceleme, ®c (A A A AAA) 2007 AH 1 S3, p. 1-11.

— / A §f (2008). ASASjjA “W” / Lun Que-te-qin zhi / Kiil Tigin Unvamndaki
Kill Uzerine, (+ IS AAA A) 2008 AH 3 S3, pp. 192-208.

Mahmut Abduveli (1996). Qadimki Uyghur Yazma Yadikarliqlirining £at Allarda Tatqiq
Qilini§ Ahvali, Xinjiang Tazkirisi Jurnili, 1996-yilliq 4-sani.

Masao, Mori. / tAHAH, (1979). / A-shi-de

Yuan-zhen yu Tun-yu-gu / A-Shi-De Yuan-Zhen ve Tunyukuk, ( S AA.A) 1979 AH 3 $3, pp.
35-39.

Meng Yi / Ag (2006). yP 3 < A A A A W H A SA A A A A A / E-er-hun Ye-ni-sai
Bei-ming yu Ha-sa-ke Yu-yan Wen-xue / Orhon Yenisey Yazitlan ile Kazak Dili ve Edebiyati,
(fffflfKfft) 2006AH2S3, pp. 31-34.

Aierken AREZI

Nie Hongming / \%^ &-! (2005). HI ft JC ( r4 h 4$) / Gu Hui-hu

Wen-xian Zhan-pu-shu Ji-qi Nei-han / Eski Uygurlann Fal Kitabi Irq Bitig ve ^erigi,

2005 2 M, pp. 123-126.

Niu Ruchen, Niu Ruji / (1987). / Gu-dai

Tu-jue-wen Weng-jin-bei Yi-zhu / Eski Trudge Ongin Yaziti’ nin A9iklamali Qcvirisi, (Hlrff'jJfftlS
1987 3 ffl, pp. 39-49, 69.

Niu Ruji / (1985). (444^ ^ M ip JC iKt iit'/i ) Wjj / Gu-dai Tu-jue-yu Wen-xian

Xuan-zhu / Degerlendirme: Eski Ttirkge Metinler Uzerinde Segmeli Notlar, (ilfil?iz?f4^ffiflx)
1985 ^9 j|.

— / ^HjflS (1988). / Gu-tu-jue-wen zhi Mi / Eski Turk Yazismm

Gizemi, (4#*3rM) 1988 43^80.

— / 4^ '{SIS (1993). 45 M ~X |)f / Tu-jue-wen Qi-yuan Xin-tan / Turk Runik
Yazisimn Men§ei Uzerine Yeni inceleme, (0rilSv^^lS) 1993 X-W> 4 M, p. 113-122, 110.

Osman Hasan (1986). Tunyuquq Manggii Te§idin Tunyuquqqa Baha, Xinjiang Ma’arip
Inistituti ilmiy Jornili, 1986-yil 2-san.

Ou Weizhen / MiK (2001). &T&S /
Qian-tan Gu-tu-jue-wen yu Xian-dai Wei-yu Yu-fa zhong Ming-ci he Dong-ci zhi Yi-tong /
Orhon Tiirksesi ile Qagda§ Uygurcada Isim ve Fiillerin Benzerlik ve Farkliliklan, (R^j’f'WIS^I^n

2001^^ 3 m.

Parhat Jilan (1996). Yughur Tilining Tatqiq Qilini§ Tarihidin Obzor, Til va Tdrjimd,
1996-yilliq 4-san, p. 43.

Qadir Akbar (1987). Orhun-Yanisay Yeziqliri, Xinjiang Geziti, 1987-yili 10-ayning
22 -kiinidiki sani.

— (1988). Orhun-Yanisay Yeziqliri Toghrisida, Til vaTtarjima, 1988- yilliq 1- sani.

Qahar Barat (1982). Terhin Manggii Te§i Ustida Mulahiza, Xinjiang Ijtimaiy Panlar
Tatqiqati, 1983-yilliq 3-san, p. 121.

Qahar Barat, Liu Yingsheng (1985). Idiqut Gav9ang Vangliqi Tohpa Manggii Te§ining
Qadimki Uyghur9a Tekisti Ustida Seli§turma va Tatqiqat, Xinjiang Ijtimaiy Panlar Tatqiqati,
1985-yil 1-san, p. 89.

Qahriman Abdukerim (1995). Tunyuquq Manggii Teaming Badi’iyliki Toghrisida, Xinjiang
Pedagogika Universititi ilmiy Jornili, 1995-yil.

Rahmitulla Hasan (2008). Qadimki Uyghur Yeziqining Ottura Asiyada Qollinili§i, Til va
Tdrjimd, 2008-yilliq 4-san, p. 20.

Ramstedt, G. J. / (1938). /

Tu-jue-wen Hui-he Ying-wu Wei-yuan Pi-jia-ke-han-bei Yi-shi / Eski Tihdu^e Moymn^ur
Yazitmm A9iklamali Qevirisi, HCgfc 1938 12 R ($ft^£) % 7 1> 2 flj; 1982

68 3. Uluslararasi Turkiyat A ra§tirmalari Sempozyumu

tixmm rm, 669-705 m,

1983 ^XW“«5C (MK^A) (i*

i'll ) 1983 2 ft, pp. 143-146.

Rui Chuanming / BJj (1990). 1$ ^ tiF. H In lii J{fr ff<J 'if ■¥■ ^ '■% Tun-yu-gu

Zheng-tao Xia-jia-si de Xing-jun Lu-xian Kao / Tunyukuk’un Kirgizlar Uzerinde A9tigi Sava§a
Giden Yol Uzerinde inceleme, (|£xt!fi51S^:f&) 1990 ^f-% 2 54, pp. 48-53

— / F'f'ff P4 (1990). BMP nTfFMtlE kacin / Pi-jia-ke-han Yuan-zheng kacin

Shi-jian Kao-shu / Bilge Kagan’m Ke9inler Uzerine A9tigi Sava§ Uzerine Inceleme, (f5ril-fiz7f4
4^) 1990 4 ffl, pp. 81-87.

San Do / (1911). 14(4-51 / Que-te-qin Ba / Kill Tigin Yaziti’a Giri§, He 1911

¥ MAM.

Sawada, Isao. / Mflfjig, WMW (1991).

It |=| / Guan-yu Weng-jin Tu-jue Bei-wen de Yi-ge Kao-cha; Bei-wen de She-li

Mu-di he She-zhi Nian-dai / Eski Trudge Ongin Yaziti Uzerinde Bir Ara§tirma; Yazitm Dikilme
Amaci ve Tarihi, (ffi:ib&3&ffft)1991 1 M, pp. 207-218.

Shiratori, Kurakichi. / (1937). / Ke-han

Ke-dun Ming-hao Kao / Kagan, Katun Unvanlan Uzerine, Japoncadan Qinceye 9eviren: Liu
Xuanming, He 1937 ^ 7 M S) % 1 8 54.

Thomsen , V. / 'MmX, (2009). /

E-er-hun he Ye-ni-sai Bei-ming de Jie-du — Chu-bu Gai-shu / Orhon ve Yenisey Yazitlannm
Qoziimu; Ilk Bildiri, Fransizcadan Qinceye Qcvircn: Geng Shimm, (HyfttCpaij^iAfll) 2009^Jg
2M, p.91-96.

— / mmfi, (1935). M’MJM'- Sc=\

/ Meng-gu Gu-tu-jue Bei-wen: Que-te-qin Bei-wen / Mogolistan ’daki Eski Tiirkge Yazitlar; Kill
Tigin Yaziti, Almanca ve ingilizceden Qinceye 9eviren: Han Rulin, JKHe 1935 4= 8 41 (( IH.V'^b^f 2 '

mitnumm I6ti6» ; 1982 mmxiumm

mm» ±ffi, 479-487 51, 4bM: 4^4$fl§

— / mmmm, (1936).

/ Meng-gu Gu-tu-jue Bei-wen: Tun-yu-gu Bei-wen / Mogolistan’daki Eski Tihdape Yazitlar;
Tunyukuk Yaziti, Almanca ve ingilizceden Qinceye 9eviren: Han Rulin, JKHe 1936 4= 12 41 (( |S)

n» fJB 6 mw, 7 1982 ±® , 498-504

Mr 4bM:

— / mmm, ( 1936 ).

/ Meng-gu Gu-tu-jue Bei-wen: Bi-jia Ke-han Bei-wen / Mogolistan’daki Eski Tiirkge
Yazitlar; Bilge Kagan Yaziti, Almanca ve ingilizceden Qinceye 9eviren: Han Rulin, HtHe 1936 4=

up i&M))

JO&M) ±m, 487-497 51, 4b£:

Aierken AREZI

— / IMS## (1936).

/ Meng-gu Gu-tu-jue Bei-wen: Que-te-qin, Bi-jia Ke-han, Tun-yu-gu
San-bei Shu-yu ji Zhuan-men Ming-ci-biao / Mogolistan ’daki Eski Tiirkge Yazitlar; Kill Tigin,
Bilge Kagan, Tunyukuk Yazitlarinda Gegen Terim ve Ozel Adlar Listesi, Almanca ve ingilizceden
Qinccyc gcvircn: Han Rulin, JKDc 1936 ^ 12 E (dyT) #4) flJH 6 7 11; 1982

mmm&w&ikjcmM) ±m, 505-510 n, «=

— / M IMS## (1937). W X: /

Meng-gu Gu-tu-jue Bei-wen: Dao-yan / Mogolistan ’daki Eski Tiirkge Yazitlar; Girig, Almanca ve
ingilizceden Qinceye 9eviren: Han Rulin, JKtic 1937 # 4 M (( Pt yT )) #41 TlH 7 K I 3
& m ; ±m, 465-478 5 # #

jRi

Tugu§eva, L. Yu (2001). Qadimki Turk Yazma Yadikarliqliridiki Ttirkyocul bodun Haqqida,
Rus^adan Uygurcaya gcvircn: Qurban Turan, Xinjiang Tazkirisi Jurnili, 200 1 -yilliq 1-sani.

— (1998). Orhun Turkiy Tili bilan Qadimki Zaman Uyghur Tili ham Ulaming Oh§a§liqi va
Parqi, Rusyadan Uygurcaya 9eviren: Tumisa Rozi, Til va Tarjima, 1998-yilliq 1-san, p. 30.

Tursun Ayup (1996). Uyghur Yyeziq Tili Tereqqiyatidiki Asasliq Ozgiri§lar va Ularning
Savabliri Toghrisida, Til va Tarjima, 1996-yilliq 4-san, p. 24.

Tursun Hu§ur (1990). Orhon Yenisay Abidilirining Tepiliiji, Xinjiang Universiteti ilmiy
Jornili, 1990-illiq 1-san, p. 118-125.

Tursunmuhammat Savut (2002). Ikki Teginning Hekayisi Toghrisida, Uyghur Klassik
Addbiyat Tarihi, I. Tom, Xinjiang Maarip Na§riyati, 2002-yil 8-ay na§ri.

Wang Dafang / (2005). MS

itt JC$]I Meng-gu-guo Tu-jue Kao-gu Huo Zhong-da Xin-fa-xian — Pi-jia-ke-han Mu-di Chu-tu
Da-pi Wen-wu / Mogolistan’da Turk Arkeolojisiyle ilgili Buyiik Ke§if; Bilge Kagan Mezerinda
Elde Edilen Bulgular, (fyMSSWSS) 2005 1 M, p. 109-110.

Wang Jie, Yang Fuxue/ 33^# (2009). 0tl

/ Tu-jue Bei-ming suo-jian Xia-jia-si yu Tu-jue, Hui-gu guan-xi kao / Eski Turk Yazitlanndan
Krrkizlann Turkler ve Uygurlarla Olan tli^kilcri Uzerine, (l4ltli4ttzxf4#9 2009 #43 1 #tj, p.
48-52.

WangXinqing/ zElfr hf (2006). “ol-” / Tan Tu-jue-yu ol-

Yi-ci de Li-shi Yan-bian / Eski Tiirk9e ol- Fiilinin Tarihi Degi§imi Uzerine, (|#iit ! =p : 8T l J) 2006
#413 jffl,p. 133-140.

Yang Fuxue / (1994). 14 j # % M JC ( o' 14 5$ ) ## / Gu-dai Tu-jue-wen

Tai-si-bei Yi-shi / Eski TiMqje Tes Yaziti’ mn A9iklamali Qevirisi, ((1413 -4)11#)) 1994 #44 4 1#

p. 22-28.

Yin Weixian / Fig# (1997). W /

Guan-yu Tu-jue — Wei-wu-er Wen-xian zhong de Tu-fan Ming-cheng Wen-ti / Turk ve Uygur

70 3. Uluslararasi Turkiyat A r a, pinna lari Sempozyumu

Metinlerinde Gesen Tibet Etnonimi Uzcrindc, (Hibjfiife) 1997 2 Si, p. 6-19.

Zhang Tieshan / 3fe#ciil (1990). / Wo-guo

Tu-jue-wen Wen-xian Xian-zhuang ji-qi Fa-zhan She -xiang / Ulkemizde Eski Tiirk Yazitlan
Ara^tirmalarimn Bugiinkii Durumu ve Geli§tirme Dii§uncesi, (0 jhK^ifSTu) 1990 0-H 2 Si>
p. 117-121

— / (2006). / Gu-dai Tu-jue-wen Bei-ming Yan-jiu

Ping-jie / Degerlendirme: Geng Shimin, Eski Tiirkge Yazitlar Uzerinde Inceleme, (iff ]g -Sill#)
2006^Hlffl,p. 78-80.

Zhang Tieshan, Zhao Yonghong/ ‘xHIclIl, /SGj#I (1993). (( 0 h^))

/ Gu-dai Tu-jue-wen Zhan-pu-shu Yi-shi / Eski Trudge Irq Bitig’ in A9iklamah (^cvirisi,

1993 ^J£ 2 Si, p. 31-42.

Zhang Wanjing / (2006). / Tu-jue he Dang-xiang Guan-xi

Lue-kao / Eski Turkler ile Dangxianglann Ili§kileri, 2006 6 Si.

Zheng Jie / MM (1997). g WM# / Shi-lun

Hui-gu Wen-xian Yu-yan he Tu-jue Bei-ming Wen-xian Yu-yan de Cha-yi / Uygur Metinleri Dili
ile Eski Turk Yazitlan Dilinin Ortak ve Farkli Yonleri Uzerine, 1997 ^y% 4

ffl, p. 89-96.

Zhong Chongfeng / (2009). ®Jin : itfnig# /

Shi-xi Gu-dai Tu-jue-yu yu Xian-dai Ha-sa-ke-yu de Yu-yin he Ming-ci / Orhon Tiirk9esi ile
£agda§ Kazak9ada Sesler ve Isimler, 2009 3 Si, p. 33-36.

ZhuYanfeng/ (1934). / Tu-jue Zhi-guan Ming-hao Kao / Eski

Turk Makam Unvanlan, K 1934 ^ 7 M (^Cffi^l^SifO) % 2 2 Si.

— / SvM# (1943). ^ M # W # JT =§j ilE / Tu-jue Tun-yu-gu Bei-ming Jian-zhen
/ Turk Tunyukuk Yaziti £evirisinin A9iklamasi, Kc 1943 ^10 (ife#) % 4 Si.

MAKEDONYA’DA TURKIYAT ARA§TIRMALARI TA RiHI

Numan ARU£

Makedonya, Turk kukiirii ve medeniyetinin onemli merkezlerinden biri olarak her zaman
onemini korumu§, kiiltiir ve medeniyet alanlanndaki faaliyetler konusunda hi9bir zaman onemini
kaybetmemi§tir. (^iinkii Turk, Osmanli, Islam kiilturii ve medeniyeti alamndaki gali^malar
konusunda en engin tecriibeye sahip, bereketli Tiirk kiiltiirii ve medeniyeti havzasidir.

Makedonya, Tiirk kiiltiirii ve medeniyeti ile 90k erkenden §ereflenen ve tampan en onemli
Osmanli Devleti merkezlerinden biridir. Makedonya’nm bugiinkii ba§kenti Uskiip Istanbul’ dan
nerdeyse bir asir once bu kiiltiir ve medeniyet ile tam§ti ve bu medeniyeti geli§tirerek istanbul’un
fethini sagladi.

Osmanli Avrupasi olan Rumeli diyannm en onemli merkezi Uskiip, Manastrr, Selanik
bugiin Tiirk kiiltiir ve medeniyetinin ba§kenti Istanbul’dan once Tiirk9e konu§tu, Tiirk9e ali§veri§
yapti, mektepte Tiirk9e okudu, o donemin iiniversitesi olan medreseler Tiirkpe egitim yapti,
gazeteler Tiirk9e yazdi ve camilerde Tiirk9e vazunasihat edildi ve yeni kurulan Tiirk
mahallelerinde 9oeuklar Tiirk9e nara atti ve §arki soyledi.

IU9 §iiphesiz kimsenin de aksini ispatlayamayacagi bir ger9ek, Tiirk9e, Tiirk dili ve
edebiyati, Tiirk §iiri, Tiirk tarihi ve de Tiirk kiiltiirii ve medeniyeti asrrlar boyu sistematik olarak
ve miiessesevi bir §ekilde Makedonya topraklannda ya§atildi, canli tutuldu ve ilmi olarak
nesilden nesile aktanldi. 14. asrrdan 20. asira kadar bu 9ali§malar rahatlikla kendini canli tuttu.

Ancak Osmanli Devletinin sona ermesi, Tiirk hakimiyetinin ortadan kalkmasiyla Tiirk
kiiltiirii ve medeniyeti iizerindeki 9ali§malar da kendi nasibini aldi. Tabiatm geregi olarak Tiirk
hakimiyeti sona erince 1912 yilmda Tiirk kiiltiir ve medeniyet 9ali§malan miiessesevi olarak
degerini kaybetti ve ilk darbeyi bu miiesseseler yedi. Tiirk kiiltiirii ve medeniyetinin ilmi ve
miissesevi faaliyetleri tamamen sona ermesi gerekirken ve bu beklenirken tam aksi ger9ekle§ti.
Bu alanlardaki faaliyetler tamamen durmadi, belli ve bazi merkezlerde faaliyetine devam etti.
Sadece tabela degi§ikligi yapilarak farkli isimler altmdaki egitim ve ilim yuvalannda, M9
duraksamadan Tiirk kiiltiirii ve medeniyeti ilmi faaliyetlerine devam etti. £iinkii Tiirk hakimiyeti
sona erdi, ancak Tiirk niifusu hala kabankti, §ehirlerde belli merkezlerde Tiirkler niifus olarak
ondeydi. Birinci ve ikinci diinya sava§i esnasmda Tiirkler ne kadar go9 etmi§ ise de yine ikinci
diinya sava§mdan sonra Tiirklerin niilusu 90k gerilemedi, Slav milletlerinden sonra ikinci
siradaydi.

Tiirk halki fazla sayida oldugu i9in, milletin bekasimn bir gostergesi olarak, o halkin
kiiltiirii ve medeniyeti kendini ispat etmek zorundaydi, ancak unutulmamasi gereken bir husus da
o zamanki 9evreye ve milletlere bu alanlardaki 9ah§malar yabanci bir §ey degildi. (^iinkii bu
kiiltiir ve medeniyet asrrlar boyu devam eden bir olgunun ta kendisiydi.

Maalesef o zamamn hakim giicii de facto ve de jure olan Tiirk kiiltiirii ve medeniyeti Tiirk
hakimiyetinin sona ermesi ile miiessesevi ve orgiin egitim faliyetleri degerini kaybetti ve de bu
alanlardaki faaliyetlerini miiesseselere tam olarak ta§iyamadi. £iinkii bu kiiltiir ve medeniyet
hakimiyetini kaybeden gii9tii, kar§i 9ikilan kiiltiir ve medeniyetti, galip ve hakim gii9 tarafmdan
ortadan kaldmlmasi gereken bir olguydu. Galip ve hakim tarafm oncelikli faaliyetlerinin ba§mda
Tiirk kiiltiir ve medeniyetini ortadan kaldirmakti.

I§te boyle bir donemde bu 9e§it hadiseler ile dolu bir asrrda Tiirk kiiltiir ve medeniyetini
ya§atmak kolay degildi. Onu miiesseselere tekrar ta§imak ise W9 kolay degildi, zorluklann en
9etini ve de en zoru Tiirk kiiltiirii ve medeniyetini miiessesele§tirmekti. Ancak Makedonya’da
Tiirk niifusunun varliginm devam etmesi Tiirk kiiltiir ve medeniyet alanmda §ahsi ve de

Orhon Yazitlarimn Bulunu$undan 120 Yil Sonra Tiirldiik Bilimi ve 21. Yiizyil Iconulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 71-75

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

miiessesevi faaliyetlerin yapilmasma her zaman zemin hazirlami§tir. Bu alanlardaki gayretler
hi9bir zaman eksik kalmami§tir, degerini yitirmemi^tir 1 .

Bu makalemizde hi9bir zaman ku9iimsenmeyecek ve gozardi edemeyecegimiz Turk kiiltiir
ve medeniyet tarihinde yaptiklan katkilan altm harflerle yadetmemiz gereken §ahsi, bireysel ve
miiesseseler dispndaki faaliyetleri konu edinmiyoruz. Makedonya’da bu alamn pirleri kiymetli
hocalan Fettah Rauf u, Kemal Aru9’u, Arif Starova’yi, Necati Zekeriya’yi, Fahri Kaya’yi, Ilhami
Emin’i, Esad Bayram’i, Nusret Di§o Ulkii’yii, Aleksandar Stoyanovski’yi, Metodiya
Sokolovski’yi ve Aleksandar Matkovski v.s. gibileri kimse inkar edemez ve onlann Tiirkoloji,
Tiirkiyat, §arkiyat ve Osmanli ara§tirmalan tarihi alanmdaki katkilanm gozardi edemez. Bunlann
manevi ve ilmi §ahsiyetleri ayri ayn hirer miiessese olarak Makedonya’daki Tiirk-islam kiiltiirii
ve medeniyetinin abidevi §ahsiyetleridir. Her birinin ayn ayn incelenmesi ve kamuoyuna
tamtilmasi deger, Makedonya’daki 9agda§ Tiirkiyat ve §arkiyat ara§tirmalannm kutup
yildizlandir, asla ve asla ihmal edilmemesi gereken sembol isimlerdir.

Bu makalede Uskiip Az. Kiril ve Metodi Universitesi 9atisi altmda bulunan Filoloji
Fakultesi biinycsindc faaliyet yapan Turk Dili ve Edebiyati Kiirsiisii konu edilmi§tir. Tiirk kiilturii
ve medeniyetinin, Tiirk9enin, Tiirk dili ve edebiyatimn ve de Tiirkolojinin miiessesevi ve ilmi
faaliyetleri ele ahnmi§tir.

Uskiip Devlet Universitesinde faaliyet gosteren Tiirk Dili ve Edebiyati Boliimii 1976
yilinda Makedonya Cumhuriyeti icra Kurulu karanyla kuruldu. Kurulma sebebi Makedonya’da
Tiirk Dili ve Edebiyati kadrosu yeti§tirmek ve Tiirk9e egitim goren Ilkokul ve Lise okullanna
ogretmenlerin yeti§tirilmesidir. Makedonya Cumhuriyeti Icra Kurulu karanyla aym §ekilde Tiirk
Dili ve Edebiyati Boliimii kurucu heyeti kuruldu.

Kurucu kurul ve komisyon heyeti ii9 ki§iden olu§uyordu:

- Prof.Dr. Olivera Ya§ar-Nasteva 2 ,

- Prof.Dr. Metodiya Sokolovski,

- Prof.Dr. Arif Ago.

Bu ii9 degerli §ahsiyet kursiiniin ilk plan programmi, 9ali§ma §eklini ve kadro politikasmi
olu§turan tarihi §ahsiyetlerdir. Kurucu heyetin olu§turdugu Tiirk Dili ve Edebiyati Kiirsiisii plan
programi, 9ali§ma §ekli ve kadro politikasi Universite Senatosu ve Filoloji Fakiiltesi Dekanligi
Bilim Kurulu tarafmdan kabul edilince plan ve program yiiriirliige girerek ilk egitim ve ogrenim
yilma 1976/1977 ogrenim doneminde ba§landi.

Tiirk Dili ve Edebiyati Kursusiiniin ilkogretim kadrosu kurucu heyetin tarihi iiyeleri
Prof.Dr. Olivera Ya§ar-Nasteva, Prof.Dr. Metodiya Sokolovski ve Prof.Dr. Arif Ago 3 ba§ta olmak
iizere onlar tarafmdan kiirsiiye alinan, boliimiin ilk kadrolu iiyeleri olarak ve bu komisyon
tarafmdan atanan Prof.Dr. Hamdi Hasan ve Prof.Dr. Sebahat Mahmut ve de Tiirkiye’den gelen iki
okutman Abdiilkadir Hayber ve Ruhsar Ziibeyiroglu tarafmdan olu§mu§tur. Kiirsii ilk egitim ve
ogrenim faaliyetine bu ogretim kadrosu ile adim atti 4 . Daha sonra 1982 yilmdan itibaren Prof.Dr.
Van9o Boikov ve 1998 yilmdan sonra Prof.Dr. Miicahit Asimov da emekliligine kadar bu
kursiide gorev yapmi§tir.

Kiirsiiniin ilk ve kurucu ba§kam Prof.Dr. Olivera Ya§ar-Nasteva’dir. Kendisi MANU-
Makedonya Bilimler ve Sanatlar Akademisi Makedonya’nm ilk kadm iiyesidir. Makedonya’daki

1 Arif Ago (2007). Makedonya ZAMAN, Uskiip: ss. 34-35.

2 Numan Am?, (2006). “Makedonya Turk Kiilturii’nun Bilge Hammefendisi Akademik Olivera Ya§ar-
Nasteva”, HIKMET Dergisi, Gostivar, , yil 4, s. 8, ss. 61-77.

3 Kefayet Abdurrahman, (2005). “Hocamiz Arif Ago ile Reportaj” KOPRU Dergisi, Uskiip, yil 3, s. 7, s.
20-23.

4 50 Godini Monografija, (1996). Univerzitet Sv. Kiril i Metodij-Filolo§ki Fakultet, Skopje, s. 39.

Numan ARUQ 73

akademik hayatm tarihi §ahsiyetidir. Ayni zamanda Makedonya Turk kokenli ilk akademi iiyesi
ve ilk MANU -Makedonya Bilimler ve Sanatlar Akade mi si Turk kadim akademisyendir 5 .

Turk Dili ve Edebiyati Boliimii ilk dersler programmda okutulan bazi dersler §unlardir:
£agda§ Turk Dili
Turk Edebiyati
Edebiyat Teorilerine Giri§

Turk Dili Ogretimi Metodolojisi

Ozel Turk Dili Kursu

Turk Dili Tarihi

Turk Dili Diyalektolojisi

Osmanlica Dersi

Dunya Edebiyati

Avrupa Dili ve Edebiyati

Makedon Dili

Turk Dili Fonetigi

Turk Dili Morfolojisi

Turk Dili Sintaksi

Islam Medeniyeti

Turk Halk Edebiyati

£ocuk Edebiyati

Pedagoji

Psikoloji

Edebiyat Teorisi 6

Turk Dili ve Edebiyat bolumiiniin ilk asistanlan §unlardir:

Nizam Re§it,

Sena Arif,

Giilten Selim,

Hiilya Daut,

Fadil Hoca,

Oktay Ahmet,

Sevin Alii,

Mariya Leonti?

Nazim Ibrahim.

Turk Dili ve Edebiyat Bolumiiniin Tiirkiye’den gelip okutmanlik yapan degerli hocalan
<junlardir:

Ruhsar Ziibeyiroglu,

Abdiilkadir Hayber,

Mehmet Akay,

5 Milan Gurfinov, Olivera Ya§ar-Nasteva, (2000). 1922-2000, MANU- Makedonska Akademija na Naukite
i Umetnostite, Uskiip.

6 50 Godini Monografija, (1996). Univerzitet Sv. Kiril i Metodij-Filolo§ki Fakultet, Skopje, ss. 39-41

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Zeliha Giine§,

Emel Deniz,

Fikret Yikilmaz,

Q’igdcm Ulker,

Hayati Yavuzer,

Zeki Giirel,

§ecattin Tural’dir.

Uskiip Tiirk Dili ve Edebiyati Boliimiinii bugiin ayakta tutan kiymetli kadro §unlardir:
Prof.Dr. Hamdi Hasan
Dos.Dr. Sevin Alii,

Do9.Dr. Oktay Ahmet,

D09.D1-. Fadil Hoca,

Do9.Dr. Nazim Ibrahim,

M-r. Sena Arif.

Do9.Dr. Sevin Alii kiirsiiniin §u andaki boliim ba§kamdir.

Tiirkiye’den okutman olarak 9ali§anlar:

Yrd.D09.Dr. Said Okumu§.

Dr. Recai Ozcan.

Uskiip’teki Tiirk Dili ve Edebiyati Boliimii’niin bir kiirsii kadar onemli bir kiitiiphanesi
vardir. Bu kutiiphane boliimiin 90k onemli bir boliimii olarak 1991 yilmda kurularak, o giinden
beri kiitiiphane gorevlisi Dr. Fatma Hocin tarafmdan yonetilmektedir.

Bu kiirsiide ilk doktora ve master yapan akademik kadro §unlardrr: Arif Ago, Sevin Alii,
Oktay Ahmed, Fadil Hoca, Nazim Ibrahim, Aktan Ago, Mariya Leonty, Maida §abanova,
Mahmud (^clik.

Uskiip’teki Tiirk Dili ve Edebiyati Boliimii iki boliimden olu§maktadir. Bir boliimde
kurulu§ gayesine uygun olarak sadece ana dili Tiirk9e olanlar ogrenim gormektedirler ki bunlar
Makedonya’da ya§ayan Tiirkler ve Tiirkiye’den gelen talebelerdir. Diger boliim ise ana dili
TMape olmayanlarm egitim aldigi bir boliimdiir. Burada Makedonya’da ya§ayan biitiin diger
etnik topluluklann mensuplaridir.

Uskiip’teki Tiirk Dili ve Edebiyati Boliimii egitim ve ogretim faliyetlerini kredi transfer
sistemine gore yapmaktadir. Bu yil 40 ana dilinde ve 40 ana dili olmayan sirali talebelerin
yamnda 25 talebe de a9ik ogretim olarak boliime kaydim yaptrrmi§trr. Tiirkiye’den gelen talebeler
bu sayimn i9inde yeralmamaktadirlar. Onlara ayn kontenjan uygulanarak, onlar kabul imtihanma
girmeden direkt olarak kaydim yaptrrmaktadirlar. Bu boliimiin diplomasi Tiirkiye’deki biitiin
Tiirk Dili ve Edebiyati diplomalanna denktir.

Uskiip’teki Tiirk Dili ve Edebiyati Boliimii bugiin Tiirkiye di§mda Tiirk dilini, kiiltiiriinii,
edebiyatim, medeniyetini ve tarihini kurumsal olarak iiniversite 9atisi altmda ya§atan ve Tiirkiye
Tiirk9esi iizerine egitim yapan nadir boliimlerden biri olarak degeri paha bi9ilmez kiymetli ilim
ve bilimsel bir yuvadir. Bu merkezi var giiciimiizle ya§atip 9agimiza uygun ilmi faaliyetler
yapmasmi saglamaliyiz. Ozellikle Avrupa standartlanna ve kriterlerine cevap verebilecek hale
getirilmelidir.

Numan ARUQ 75

Kaynak^a

AGO, A. (2007). Makedonya Zaman: Uskiip.

ARUg, N. (2006). “Makedonya Turk Kultiiru’nun Bilge Hammefendisi Akademik Olivera
Ya§ar-Nasteva”, HlKMET Dergisi : Gostivar.

GURgiNOV, M. (2000). Olivera Ya§ar-Nasteva, 1922-2000, MANU- Makedonska Akademija
na Naukite i Umetnostite: Uskiip.

KEFAYET, A. (2005). “Hocamiz Arif Ago ile Reportaj” Koprii Dergisi : Uskiip.

50 Godini Monografija, (1996). Univerzitet Sv. Kiril i Metodij-Filolo§ki Fakultet, Skopje.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

ORHON - YENiSE Y YAZITLARININ AZERBAYCAN’DA
INCELENMESi TARiHiNDEN BAZI SAYFALAR

Ramiz ASKER

1893’te Vilhelm Thomsen’ in Orhon-Yenisey Yazitlarmi 9ozmesi o donemde ?agda§
anlamda hi9bir bilim kurumuna sahip olmayan Azerbaycan’da dogal olarak yanki bulmarm^tir.
1919’da Bakii’de ilk iiniversite kurulmasiyla ba§latilan bilimsel 9ali§malarsa Orhon-Yenisey
Yazitlanm kapsayacak diizeyde degildi. Fakat 1920’li yillarda Bakii Tiirkoloji alamnda biiyiik
kiiltiir hamlelerinin yapildigi, dil ve alfabe sorunlannm hararetle tarti§ildigi bir kent haline
gelmi§tir. 1924’te Prof.Dr. Bekir £obanzade iinlii ‘Tiirk-Tatar Lisaniyatma MedhaT adh eserinde
Orhon-Yenisey Yazitlan ve Divanii Lugati’t-Tiirk hakkmda ilk bilimsel bilgileri vermi§tir. Bekir
Cobanzade 1926’da Bakii’de diizenlenen l.Tiirkoloji Kurultaymda Turk dillerinde ‘ilmi
terminolojinin temelleri’ konusunda sundugu tebliginde ve 1929’da Ferhat Agazade ile birlikte
yazdigi ‘Turk Grameri’ kitabmda sik sik yazitlara ve Divan’a temas etmi§, kendi gorii§ ve
tezlerini bunlara dayandirmi§tir.

1930’lu yillarda Azerbaycan’da Tiirk9enin en eski kaynaklan olan Orhon-Yenisey
Yazitlan, Kitab-i Dede Korkut ve Divanu Lugati’t-Tiirk’e kar§i sonsuz bir ilgi uyanmi§ ve bu
listede hem lugat olu§u, hem de ansiklopedik deger ta§imasi dolayisiyla Divan oncelik
kazanmi§tir. Unlii dilci Halit Sait Hocayev 1935-1937 yillan arasmda Divanu Lugati’t-Tiirk’ii
Azerbaycan Tiirk9esine 9evirmi§, Divan verilerine ve malzemesine istinaden birka9 onemli kitap,
o siradan ‘Tiirk9enin Tarihi Grameri’, ‘Tiirkistan Tarihinin Kisa Icmali’ ve ‘Orhon Yazitlannm
§erhli Tetkiki’ adh eserlerini yazmi§tir. Fakat 12 Ekim 1937’de ‘Tiirk Milliyet9isi ve Koyu
Pantiirkist’ gibi sahte ithamlarla kur§una dizilmi§, adi ge9en eserlerine gizli polis te§kilati KGB
tarafmdan el konulmu? ve mahvedilmi§tir. Sovyetler Birligi’nde ya§ayan Tiirklerde milli bilinci
ve ulusal duygulan koriikler endi§esiyle Divanu Lugati’t-Tiirk 9evirisinin el altmdan gayri-resmi
yasaklanmasi, arkasmdan Kitab-i Dede Korkut’un eski Tiirk feodalite hayatim oven ve Sovyet
halklarmm karde§lik duygulanna ters dii§en (?!) bir eser olarak nitelendirilmesi ve resmen
yasaklanmasi Orhon-Yenisey Yazitlan lizerine de sessiz bir yasak perdesi 9ekmi§tir. Ge9en asrm
20’li yillarmdan 1936 yilma dek iiniversitelerin Edebiyat Fakiiltelerinde okutulan Tiirkoloji
dersleri de bu tarihten itibaren tiimiiyle kaldinlmi§, Bilimler Akademisi biinyesinde yapilan
tetkikler asgari diizeye indirilmi§tir.

Yalmz 1956’da Sovyet lideri Nikita Kru^cv, Yozef Stalin’in ki§iligine tapma ve
sonu9larmm ortadan kaldmlmasi i9in ba§lattigi politik harekat sonrasi sosyal bilimler, o siradan
Tiirkoloji devlet giidiimiinde kalmakla birlikte ideolojik a9idan kismi serbestlik kazanmi§tir. I§te
bu ortamda 1956 yilmdan itibaren ‘Kadim Tiirk Yazili Abideleri’ dersi yeniden iiniversite
programlarma almmi§, Rusya’da ve dogal olarak Azerbaycan’da Orhon-Yenisey Yazitlan
incelenmege ba§lanmi§tir.

Bu konuda Azerbaycan’da ‘Kadim Tiirk Runik Yazilar’ adli ilk kitabi Azerbaycan Devlet
Pedagojik Universitesi Ogretim Uyesi Abbaskulu Muhanemov yazmi§tir. Toplam 39 sayfa
hacminde olan bu kiupiik kitapta Orhon-Yenisey Yazitlan hakkmda genel bilgiler, bazi metinlerin
transkripsiyonu ve terciimeleri yer almi§tir.

Bunu gene Azerbaycan Devlet Pedagojik Universitesi Ogretim Uyesi Yunus
Memmedov’un ‘Orhon-Yenisey Abidelerinde Adlar’ adli iki ku9iik hacimli kitabi izlemi§tir.
Aslinda basilmi§ Doktora tezi durumundaki bu kitaplarda ilk defa olarak yazitlarm morfolojisi
adillar, yani isim, sifat, sayi ve zamirler bazmda incelenmi§tir. Kendi alamnda bir ilke imza atmi§
olan bu titiz ara§tirma uzmanlarca yiiksek degerlendirilmi§tir.

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara.pirmalan Sempozyumu, 2010, 77-82

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

1970’li yillarda Abbaskulu Muharremov’un, ogrencisi Alisa §iikiirlii ile birlikte yazmi§
oldugu ‘Kadim Tiirk Yazili Abidelerinin Dili’ kitabi basilmi§ ve programa uygun yazilan
kapsamli ilk ders kitabi olarak yirmi yildan fazla bir sure zarfmda ogrencilerin ihtiyacim
kar§ilami§tir. Daha sonra Prof.Dr. Alisa §iikiirlii’niin ‘Kadim Turk Yazili Abidelerinin Dili’
kitabmm 9ikmasiyla bu alanda 9ah§malar ivme kazanmi§tir.

1980’li yillarda Azerbaycan’da Orhon-Yenisey Yazitlan konusunda en fazla kitap ve
makale yazan ki§i olarak Baku Devlet Universitesi Ogretim Uyesi Ebiilfez Recebli’yi (Sovyet
doneminde soyadi Recebov olarak ge9er) gormekteyiz. O, bu alanda pe§pe§e 20’ den fazla kitap
ve onlarca makale kaleme almi§tir. ‘Orhon-Yenisey Abide leri Dilinde Fiilin Mana Nevleri’ adli
ilk kitabmdan sonra Ebiilfez Recebli ‘Orhon-Yenisey Abideleri Dilinde Fiilin Tarzlan’ kitabiyla
fiil bahsini iyice incelemi§tir. Ardmdan Yunus Memmedov’la birlikte yazdigi ‘Orhon-Yenisey
Abideleri’ kitabim 1993’te piyasaya sunmu§tur.

Daha sonraki donemde Ebiilfez Recebli Orhon-Yenisey Yazitlanm enine boyuna
ara§tirmaya devam etmi§, arka arkaya 4 degerli kitap bastirmi§tir. Bunlar ‘Goktiirk Dilinin
Sentaksi’, ‘Goktiirk Dilinin Morfolojisi’, ‘Goktiirk Dilinin Fonetigi’ ve ‘Goktiirk Dilinin
Leksikasi’ kitaplandir. Adlanndan da goriilecegi iizere Orhon-Yenisey Yazitlan bu kitaplarda
gramer bakimmdan yiizde yiiz ele almmi§tir. Fakat Ebiilfez Recebli ‘Kadim Tiirk Yazisi
Abidelerinin Dili’ adli kitabimn 1. ve 2. cildinde Orhon-Yenisey Yazitlannm yamsira Dogu
Tiirkistan, Orta Asya ve Uygur abidelerini fonetik, morfoloji, sentaks ve leksika yoniinden bir
arada gozden ge9irmi§, onlann tarihi-siyasi tasnifini ve tetkiki tarihini ba§ka bir boyutta
incelemi§tir. Yazar, 2010’da bastirdigi ‘Kadim Tiirk Yazisi Abidelerinin Dili’ adli 4 ciltlik
kitabmda da aym 9izgiyi izlemi§, 1. ciltte Orhon ve Turfan, 2. ciltte Yenisey, Talas ve Altay, 3.
ciltte nazim ve nesirle yazilmi§ Mani ve Burhan abidelerini, 4. ciltte Uygur, Islam, Hiristiyan
yazitlarmi ve hukuk vesikalanm i§lemi§tir. Bunlann di§mda Prof.Dr. Ebiilfez Recebli ‘Uygurlar’
‘Ulu Tiirkler’, ‘Kadim Tiirk9e-Azerbaycanca Lugat’ adli daha 3 kitap yazmi§tir. Ge9en yil
Ebiilfez Recebli 1967’de yazdigi Doktora ve 1978’de savundugu profesorliik tezlerini (bu iki eser
Rus9a yazilmi§trr) bazi eklemelerle Rus9a kitap halinde bastirmi§tir.

1990’h yillarda Nah9ivan Devlet Universitesi hocalanndan Ebiilfez Kuliyev Orhon-
Yenisey yazitlarmi ba§ka bir a9idan incelemeye ba§lami§tir. Bu alanda onun 10 kitabi ve 90k
sayida makalesi basilmi§tir. Prof.Dr. Ebiilfez Kuliyev genel olarak Orhon-Yenisey Yazitlannm
sentaksini, fiillerini, leksik-semantik sistemini, onomastigini, toponim ve etnonimlerini
ara§tirmi§tir. Ilki 1992’de 9ikan bu degerli kitaplardan ‘Kadim Tiirk Abidelerinin Sentaksi’ admi
ta§imaktadir. Daha sonra yazarm arka arkaya ‘Eski Tiirk Yazili Abideleri Miintehabati’, ‘Kadim
Tiirk Yazili Abidelerinin Sozliigii’, ‘Kadim Tiirk Yazili Abidelerine Ait Materiyaller’, ‘Orhon-
Yenisey Abidelerinde Fiilin Tesriflenmeyen Formalan’, ‘Eski Tiirk Onomastik Sozliigii’
kitaplan, ‘Kadim Tiirk Onomastikasmm Leksik-Semantik Sistemi’ adli eserinin 1. ve 2. ciltleri,
‘Kadim Tiirk Onomastikasi’ basilarak bu alandaki bo§lugu onemli ol9iide doldurmu§tur. Son
olarak yazarm ‘Orhon-Yenisey Abidelerinde Toponim ve Etnonimler’ adli 90k degerli eserini
kaydetmemiz lazim. Ebiilfez Kuliyev’ in geni§ bir alanda yaptigi kapsamli ara§tirmalan
siirmektedir. Hocamizdan bizzat aldigimiz bilgilere gore oniimiizdeki aylarda daha iki kitabi
yayinlanacaktrr.

2000 Ti yillarda Gence Devlet Universitesinde Yadigar Aliyev bazi onemli kitaplara imza
atmi§tir. Gen9 ara§tirmaci ‘Kadim Tiirk (Runik) Yazili Abidelerinin Dili’ adli ilk kitabmda
Orhon-Yenisey yazitlanm genel olarak incelemi§, ‘Kadim Tiirk (Runik) Yazili Abidelerinden
Orta Asirlar Tiirk Yazili Abidelerine Gc9i$: Edebi Dil Normlarmm inki§afi’ adli kitabmda artik
Eski Tiirk9enin ayn§ma donemini ele almi§tir. Yazann, ‘Orhon-Yenisey Abideleri ve Orta Asirlar
Tiirk Edebi Dili - Tiirki’ kitabi bilim 9evrelerinde biiyiik tarti§maya neden olmu§tur. Yadigar
Aliyev 2008’de ‘Kadim Tiirk Elifbasi: Tarihi, Men§eyi, Te§ekkiilii’ ve ‘Kadim Tiirk (Runik)
Yazili Abideleri’ kitaplanm yaymlami§tir.

Ramiz ASKER

Bunlann di§mda Baku Devlet Universitesi Turkoloji Kiirsiisii Hocalanndan Do?.Dr.
Kizilgul Abdullayeva’nm ‘Kadim Turk Yazili Abideleri’, ‘Kill Tigin Abidesi’ ve Do?. Dr.
Giilhamm Veliyeva’nm ‘Kadim Turk Dili’ ve adli monografileri yaymlanmi§tir. Bu eserler Baku
Devlet Universitesi’nde ders kitaplan olarak okutulmaktadir.

Birka? ay once sempozyuma tez ozetimizi gonderirken son 50 yilda yazitlar konusunda
Azerbaycan’da bir profesorluk, iki doktora tezi savunuldugunu yazmi§ oldugumuzu hatirlatarak
§imdi huzurlanmzda bu rakamlan duzeltiyorum. Bizim §ahsen tamdigimiz ya§li ku§ak di§mda
daha bir?ok gen? arkada§imiz bu alanda degerli ara§trrmalar yapmi§lardrr. Son verilere gore,
bugiine degin Azerbaycan’da Orhon-Yenisey yazitlan iizerine ii? profesorluk, yedi doktora tezi
savunulmu§, 90k sayida makale yazilmi§tir. Tez yapan ki§iler ve tez konulan §unlar:

1. Ebulfez Recebli. Yazik Orhono-Yeniseyskih Pamyatnikov Drevnetyurkskoy Pismennosti.
Morfologiya (Kadim Tiirk Yazisi Orhon-Yenisey Abidelerinin Dili. Morfoloji). Dr. tezi, 1967.

2. Ebulfez Recebli. Qlaqoloobrazovaniye v Yazike Orhono-Yeniseyskih Pamyatnikov (Orhon-
Yenisey Yazitlannm Dilinde Fiil Yapimi). Prof, tezi, 1978.

3. Ebulfez Guliyev. Orhon-Yenisey Abidelerinin Dilinde Fiilin Tesriflenmeyen Formalan. Dr.
tezi, 1979.

4. Ebulfez Guliyev. Kadim Turk Yazili Abidelerinin Dilinde Onomastik Sistem. Prof, tezi, 2003.

5. Yunus Memmedov. Orhon-Yenisey Abidelerinde Adlar. Dr. tezi, 1977.

6. Yadigar Aliyev. Kadim Tiirk (Runik) Yazili Abidelerinin Dili Diyalektfevki (Edebi) Olaydir.
Dr. tezi, 1999.

7. Yadigar Aliyev. Kadim Tiirk Edebi Dilinden Orta Asirlar Turk Edebi Diline (Tiirki) Gc?i§.
Prof, tezi, 2007. (Bu tez Azerbaycan Ali Atestasyon Komisyonunca yeniba§tan i§lenmesi
tavsiyesiyle iade edilmi§tir. §u anda yazar gerekli tashihleri yaparak savunma a§amasma
gelmi§tir).

8. Vefa Yunusova. Orhon-Yenisey Abidelerinde §ahis Adlan. Dr. tezi, 1999.

9. Sevin? Kuliyeva. Orhon-Yenisey Abidelerinde Toponimler. Dr. tezi, 2003.

10. Ak§in Memmedov. Orhon-Yenisey Abideleri ve Azerbaycan Dili. Dr. tezi, 2004.

Azerbaycan’da ger9ekle§tirilen bilimsel tetkiklerin iki onemli ozelligi vardir. Bunlardan
birincisi yapilan ara§tirmalarm ruh, muhteva ve yontem bi9imiyle iinlii Rus Turkoloji ekoluna
yakinligi ve baghligi, Rus bilginlerine ozgii ciddiyet ve titizliktir. Maalesef bu husus Turkiye’de
iyi bilinmemekte ve sanmm hi? mi hi? bilinmemektedir. Hatta ?e§itli iilkelerde ve dillerde
yapilmi§ yabanci kaynaklan birinci elden titzlikle gozden ge?iren, tetkik eden ve bilimsel devreye
sokan Prof.Dr. Talat Tekin gibi bir iinlii bilginin ara§tirmalarmda Azeri yazarlann eserlerine atifta
bulunulmamasi bunun kamtidir.

Azerbaycan’da Orhon-Yenisey Yazitlan konusunda yapilan tetkiklere ili§kin ikinci ozellik
kimi arkada§lann Ruslar di§mda yabanci ara§tirmacilarm eserlerini dikkate almamalan ve ?ogu
kez Ruslan korii koriine taklit etmeleridir. Bazi killer bu konuda o kadar ileri gidiyorlar ki, Bilge
Kagan’m admi Rus?a imlaya ozenerek Bilqe Kaqan diye yaziyorlar.

Azerbaycan’da Orhon-Yenisey Yazitlan konusunda ders programlan da tertip edilmi§tir.
Bunlardan en kapsamlisi Prof.Dr. Tevfik Haciyev’in ba§kanhgi altmda Baku Devlet Universitesi
Turkoloji Kiirsiisu hoealannea hazrrlanan bakalavr (lisans) programidir. Bunun di§mda Yadigar
Aliyev iki adet mastir programi hazirlami§tir.

§u anda Azerbaycan’m dort bilim ve egitim kurumunda, daha dogrusu Baku, Nahpivan ve
Gence Devlet Universitelerinde: aynca Azerbaycan Milli Bilimler Akademisinin Nesimi Dilcilik

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Enstitiisunde Orhon-Yenisey yazitlan aktif bi?imde incelenmektedir. Azerbaycan’daki 34
iiniversiteden yakla§ik 20’sinde Filologiya ve ya Azerbaycan Dili ve Edebiyati Fakiiltesi /
Boliimu bulunmakta, bunlardan yalmzca ikismde Tiirkoloji kursiisu faaliyet gostermektedir.
Bunlar Baku Devlet Universitesi ve Baku Slav Universitesidir. Bu iki kursiide 30 civannda
uzman, o siradan 5 Prof.Dr., 20 Dop.Dr. 9ah§maktadrr. Eski Turk Yazitlan iizerine dersler mevcut
miifredata uygun olarak tiim Filologiya Fakiiltelerinde, hatta Baku Devlet Universitesinin Tarih
Fakultesinde ders programma almmakta ve okutulmaktadir. Eski Turk yazitlan konusunda
doktora ve profesorliik tezleri Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Nesimi Dilcilik
Enstitiisii’nde bulunan Ilmi §urada 10.02.06 Tiirk Dilleri endeksi altmda savunulmaktadir. Ali
Attestasyon Komisyonunca ara sira bir defaya mahsus olmak iizere ozel tez savunma §uralan da
olu§turulmaktadir.

Ramiz ASKER

Kaynak^a

Abdullayeva. K. (2002). Kadim Turk Yazili Abideleri. Baku: I.

Abdullayeva. K. (2006). Kadim Turk Yazili Abideleri. Baku: II.

Abdullayeva. K. (2007). Kill Tigin Abidesi. Baku.

Aliyev. Y. (2002). Kadim Turk (Runik) Yazili Abidelerinin Dili. Magistrler i?in Ders Programi.
Baku: 8 s.

Aliyev. Y. (2002). Kadim Turk (Runik) Yazili Abidelerinin Dili. Magistrler i?in Metodik
Gostcrifj (Talimat). Baku: 17 s.

Aliyev. Y. (2004). Kadim Turk (Runik) Yazili Abidelerinin Dili. Baku: Nurlan, 182 s.

Aliyev. Y. (2004). Kadim Turk (Runik) Yazili Abidelerinden Orta Asirlar Turk Yazili
Abidelerine Ge<;i§: Edebi Dil Normlarmm Inki^afi.. Baku: Nurlan, 190 s.

Aliyev. Y. (2005). Orhon-Yenisey Abideleri ve Orta Asirlar Turk Edebi Dili - Tiirki. Baku:
Nurlan, 173 s.

Aliyev. Y. (2008). Kadim Turk Elifbasi: Tarihi, Men§eyi, Te§ekkiilii. Baku: ADPU ne§ri, 234 s.
Aliyev. Y. (2008). Kadim Turk (Runik) Yazili Abideleri. Baku: ADPU ne§ri, 120 s.

£obanzade. B. (2006). Tiirk-Tatar Lisaniyatma Medhal. Baku: Azpoligraf, 180 s.

Cobanzade. B. (1929). Ferhat Agazade. Tiirk Grameri. Bakii: 201 s.

Guliyev. E. (1992). Kadim Turk Abidelerinin Sentaksi. Bakii: 92 s.

Guliyev. E. (1993). Eski Turk Yazili Abideleri Miintehabati. Bakii: 320 s.

Guliyev. E. (1994). Kadim Tiirk Yazili Abidelerinin Sozliigii. Bakii : 190 s.

Guliyev. E. (1996). Kadim Tiirk Yazili Abidelerine Ait Materiyaller. Bakii : 96 s.

Guliyev. E. (1997). Orhon-Yenisey Abidelerinde Fiilin Tesriflenmeyen Formalari. Bakii: 142 s.
Guliyev. E. (1999). Eski Tiirk Onomastik Sozliigii. Bakii: 128 s.

Guliyev. E. (2001). Kadim Tiirk Onomastikasmm Leksik-Semantik Sistemi. Bakii: I. cilt, Elm,
130 s.

Guliyev. E. (2001). Kadim Tiirk Onomastikasimn Leksik-Semantik Sistemi. Bakii: II cilt, Elm, II
cilt, 208 s.

Guliyev. E. (2006). Orhon-Yenisey Abidelerinde Toponim ve Etnonimler: Bakii, 130 s.

Guliyev. E. (2007). Kadim Tiirk Onomastikasi. Bakii : 186 s.

Meherremov. A. (1967). Kadim Tiirk Runik Yazilar. Bakii: API ne§ri, 39 s.

Memmedov. Y. (1979). Orhon-Yenisey Abidelerinde Adlar. Bakii:! cilt, 114 s.

Memmedov. Y. (1981). Orhon-Yenisey Abidelerinde Adlar. Bakii: II cilt,l 1 1 s.

Recebli. E. (1982). Orhon-Yenisey Abideleri Dilinde Fiilin Mana Nevleri. Bakii: BDU ne§ri, 80 s.
Recebli. E. (1988). Orhon-Yenisey Abideleri Dilinde Fiilin Tarzlan. Bakii: BDU ne§ri, 79 s.
Recebli E., Memmedov. Y. (1993). Orhon-Yenisey Abideleri. Bakii: Yazici, 400 s.

Recebli. E. (1996). Uygurlar. Bakii: Azcrnc^r, 84 s.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Recebli. E. (2001). Kadim TMape-Azerbaycanca Lugat. Baku: 192 s.

Recebli. E. (2002). Goktiirk Dilinin Sentaksi. Baku: Nurlan, 633 s.

Recebli. E. (2003). Goktiirk Dilinin Morfolojisi. Baku: BDU ne§ri, 475 s.

Recebli. E. (2003). Ulu Tiirkler. Baku: Nurlan., 319 s.

Recebli. E. (2004). Goktiirk Dilinin Fonetigi. Bakii: Nurlan, 418 s.

Recebli. E. (2004). Goktiirk Dilinin Leksikasi. Bakii: Nurlan, 427 s.

Recebli. E. (2006). Kadim Tiirk Yazisi Abidelerinin Dili. Bakii: Nurlan, I cilt, 648 s.

Recebli. E. (2006). Kadim Tiirk Yazisi Abidelerinin Dili. Bakii: Nurlan, II cilt, 480 s.

Recebli. E. (2009). Yazik Orhono-Yeniseyskih Pamyatnikov Drevnetyurkskoy Pismennosti.
Morfologiya (Kadim Tiirk Yazisi Orhon-Yenisey Abidelerinin Dili. Morfoloji). Bakii:
Nurlan.

Recebli. E. (2010). Kadim Tiirk Yazisi Abideleri. BakikNurlan, I cilt, 568 s.

Recebli. E. (2010). Kadim Tiirk Yazisi Abideleri. Bakii: Nurlan, II cilt, 464 s.

Recebli. E. (2010). Kadim Tiirk Yazisi Abideleri. Bakii: Elm ve Tahsil, III cilt, 664 s.

Recebli. E. (2010). Kadim Tiirk Yazisi Abideleri. Bakii: Elm ve Tahsil, IV cilt, 500 s.

Recebli. E. Qlaqoloobrazovaniye v Yazike Orhono-Yeniseyskih Pamyatnikov (Orhon-Yenisey
Yazitlannm Dilinde Fiil). Bakii: Nurlan, 340 s.

§amil A. Said H. (2007). Omriinii Tiirk Kiiltiiriine Adayan Adam / Yom, sayi 6, s. 60-74;
A.Tahirzade. Hocayev H. S. (1988). / ST, No. 3, ss. 96-97.

§iikurlii. A. (1993). Kadim Tiirk Yazili Abidelerinin Dili. Bakii: Maarif, s. 3, 336.

§iikurov A.C., Muharremov. A.M. (1976). Kadim Tiirk Yazili Abidelerinin Dili. Bakii: 200 s.
Tiirkologiya Kafedrasimn Bakalavr Pillesi lyin Fen Programlari. (2008): Bakii, 144 s.

Veliyeva. G. (2005). Kadim Tiirk Dili: Bakii, 102 s.

Veliyeva. G. (2008). Kadim Tiirk Dili: Bakii, 112 s.

KUR’AN TERCUMESI, KISASU’L-ENBtYA VE NEHCU’L-FERADiS’i
ORTAYA giKARAN KAYNAKLAR

AysuATA

Diizenlenen sempozyumun adi, “Orhun Yazitlannm bulunu§undan 120 yil sonra Tiirkliik
Bilimi ve 21. Yiizyil”. Kisaca soyleyecek olursak sunulan bildirilerin konulan, bu ba§ligi
kapsamali. Ba§ka a 9 idan bakacak olursak da bu ba§ligm Turk kiiltiir tarihinin tek bir ifade ile
kapsamimn a 9 iklandigmi kolayca gorebiliriz. Orhon yazitlan dikileliden bugiine yakla§ik 1300 yil
ge 9 ti. Bu zaman dilimini tam ortadan ikiye ayirdigimizda, son yansmda, Anadolu’da yerle§ik
olarak ya§adigimizi soyleyebiliriz. Ilk yanyi Orhun Irmagi’nm kenannda ba§latiyoruz. i§te Orhun
irmaginin yam ba§mda ya§anan hayatlar, zaman i 9 erisinde bu rrmagi ve pek 90 k irmagi a§arak
Anadolu’ya kadar geliyorlar. Bu seriiven i 9 erisinde her rrmak a§ihrken birtakim ta§lara basarak
kar§i tarafa ge 9 iyoruz. Bu ta§lann kimi kez biiyiikliikleri, kimi kez renkleri, ki mi kez de
mesafeleri farkli oluyor. Ilk ta§ Orhun Irmagi’nm yam ba§mdaki Orhun amtlan, Anadolu’daki
son ta§ ise birka 9 Tiirk 9 e beyiti ile Mevlana ve onun oglu Veled Qdcbi.

Bildirimizin ba§ligmda yer alan eserler yazilana kadar kiiltur tarihimizin temelini olusjturan
bu ta§larm sayisimn azligi ise, burada bulunan herkesin bilgisi dahilindedir. Bizler Tiirkoloji
egitiminde gorev alan ki§iler olarak 90 k iyi biliyoruz ki yeti§tirdigimiz her ogrenci bu ta§larm
yani kaynak eserlerin birbirleri ile olan baglantismi ve anlamlarmi kolayca a 9 iklayabilirler. Ama
kiiltur tarihimiz i 9 indeki yerlerini ve anlamlanm a 9 iklayamazlar. Bu ta§lar, yalmzca bu
baglantimn a 9 iklanmasmm otesinde de birtakim gorevler iistlenmi§tir. O da Tiirk kiiltiir tarihinin
hatta genel Tiirk tarihinin yazilmasmda temel kaynaklan olu§turmalandir. Gerek kiiltiir tarihi,
gerekse genel Tiirk tarihi elbette ki yalmzca bu kaynaklarla yazilamaz. Bunlarla aym donemde
veya oncesindeki zamanlarda yazilmi§ kom§u iilkelerdeki eserler ve birlikte oldugumuz
kiiltiirlerin olu§turdugu eserler daha dogrusu kaynaklar da bu konuda onemlidir.

Orhun yazitlan ve oncesi donemi, yakm zamanlara kadar takip edecegimiz,
kar§ila§tiracagimiz herhangi bir Tiirk 9 e yayimn olmadigmi hepimiz biliyoruz. Son 10 yil
i 9 erisinde Tarih Kurumunun ba§latmi§ oldugu ^in tarihine dair 9 ah§malar amtlann bulunu§undan
neredeyse 1 10 yil sonraya ait.

Eski Uygurca donemi ile ilgili 9 ali§malann da farkli olmadigmi soyleyebiliriz. Hemen
ardmdan Tiirkler yeni bir din ve yeni bir kiiltiirel 9 evre ile i 9 i 9 e ya§amaya ba§lar: Islamiyetle
birlikte Arap ve Farslar. Bu kiiltiirel 9 evrenin dilinde ve inancmda 90 k onemli eserler ortaya
koymamiza ragmen aym donemleri kapsayan o 9 evredeki geli§meleri dilimize fazlaca
aktaramami§iz.

Bu bildiride akademik ya§antima ba§ladigim andan itibaren ortaya koydugum yaymlarla
Islam kiiltiir tarihi arasmda bag kurulmaya 9 ali§ilacaktir.

Kisasu’l-Enbiya, bilindigi iizere 1310 yilinda Nasiriiddin bin Burhaniiddin Rabguzi
tarafmdan yazilip Islamiyeti somadan kabul etmi§ aslen Mogol prensi Tok Buga’ya sunulmu§tur.
Bu eser admdan da anla§ilacagi iizere peygamberler tarihidir. Islam dininin dogruladigi
peygamberlerin kissalan ve Kur’an-i Kerim’de yer alan bazi kissalar yamnda Hz. Muhammed’in
ehl-i beyti, girdigi sava§lar yani gazveler, dort halife donemleri konu cdilmisjtir. Giri§
boliimiinden soma yaratili§m anlatildigi, soma da ilk insan ve ilk peygamber olarak
degerlendirilen Hz. Adem’in konu edildigi 249 varaklik eserde, Hz. Muhammed’le ilgili boliim
181. varaktan itibaren ba§lamaktadir. Yani eserin yakla§ik dortte birlik kismi Hz. Muhammed ve
Islamiyete aynlmi§tir. Rabguzi, ele aldigi konuyu islamiyetle bagda§tirmak i 9 in sik sik
Kur’an’dan par 9 alar verdigi gibi kendinden onceki islam alimlerinin konu hakkmda

Orhon Yazitlannm Bulunu§undan 120 Yil Sonra Tiirkluk Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010 83-88

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

soylediklerini veya yazdiklanm da “rivayetin9e”, “rivayet kilur” ve . . aytur raziya’llahu c anhu”
§eklinde aktarmi§tir.

Nehcii ’ 1 -Feradis ise Kerderli Mahmud bin Ali tarafindan 1358 yilmda yazildigi samlan,
siyer-i nebi tiiriinde yazilmi§ mensur bir eserdir. Bilindigi iizere eser, dort bab ve her bab da onar
fasldan olu§ur. Eserde her fasl bir hadisle ba§lami§, arkasmdan bunun Tiirk9eye terciimesi
yapilmi§ ve sonra da tanmmi§ Islam alimlerinin konuyla ilgili gorii§lerine ve aktardiklan
hikayelere ge9ilmi§tir.

Karahanli Turkgesi ilk Kur’an Tcrcihncsi adi ile 2004 ’te yayimladigim ve bugiine kadar bu
iddiama olumlu veya olumsuz herhangi bir soz veya yazi yazilmami§ olan bu 9ali§mam yani
Ry lands niishasi Kur’an terciimesi de bu bildiri kapsammdadir.

Yukanda adlan sayilan bu eserlerden KE ve NF’te ge9en alim ki§i isimlerinden bazilan ve
bu isimlerin Islam tarihi a9ismdan degerlendirilmesi bildirinin konusunu olusjturmaktadir.

A§agida verecegim isimlerin ge9tigi Kamusu’l-A c lam ve Koyfii ’z-Zunun gibi eserler
di§mda iki eserden bahsetmek istiyorum. Bu konuda ilk olarak okudugum kitap, Ramazan
§e§en’in Miisliimanlarda Tarih-Cografya Yaziciligi adli 9ali§madir. Yillar oncesi kitabi
okudugumda kitapta ge9en isimlerden bazilan tamdik gelmi§ti. §e§en’in kitabimn onsoziinde
bahsettigi gibi soz konusu 9ali§ma alamnda yazilmi§ ilk eser degildi. Tiirkiye Cumhuriyeti’nin
kuruldugu yil Islamda Tarih ve Muverrihler adi ile basilan §emseddin Giinaltay’m eseri, bildigim
kadanyla bu konuda Turkiye’de hazirlanmi§ ilk 9ab§madrr. Bu 9ali§ma, 1991 yilmda yeni
harflere 9evrilerek Islam Tarihinin Kaynaklan: Tarih ve Muverrihler adi ile yayimlanmi§tir. Bu
arada §emseddin Giinaltay ismi daha onceki bir 9ali§mamda da gc9mi§ti. Onu burada kisaca
anlatmak ve Giinaltay’i anmak isterim. 2006 yilmda DTCF Turk Dili ve Edebiyati Boliimu yayim
olarak 9ikan DTCF’de Turkoloji’nin Oykiisu adli kitabm “Kurulu§ Oykiisii” adli ilk makalesinde
§u §ekilde ge9tigini sizlerle payla§mak isterim. DTCF’nin a9ili§i o zamanki Ulus gazetesinde
“Dil, Tarih, Cografya Fakiiltesi bugiin torenle a9iliyor” ba§ligi ile duyurulur. Ba§ligm altmda
Atatiirk’iin buyrugu ile fakiilteye profesor olarak atananlann vesikalik fotograflan verilir. Yedi
vesikalik fotografm altmda ise kisaca bunlann kimlere ait olduklan yazilidir: “Reislerimiz
fakiiltenin profesorlerinden Sivas mebusu B. §emseddin GiinaltayT, fakiilte dekam Konya
mebusu B. Muzaffer Goker’i ... gostermektedir.” Yani §emseddin Giinaltay, Eski Tiirk Tarihi ve
Orta Asya Tarihi derslerini veren DTCF’nin ilk profesorleri arasmdadrr. Bu arada Giinaltay’m
pek 90k 9ali§masmm yam sira Tiirk Tarih Kurumu tarafindan yayimlanan tamamlanmami§ bir
Iran tarihinin de oldugunu hatirlatmak isterim.

Bu anekdottan sonra konumuza ge9elim. Ilk once dini konuda yazilan KE ve NF’te ge9en
bu isimlerin yukanda adlanm verdigimiz kitaplarda tarih ilmini ba§l atari lar olarak ge9mesi beni
epey dii^iindiirdii. Bunun altmda yatan sebep, “dini nitelikte bir eser 9ali§iyor isem bunu ancak
i9inde yer aldigi kiiltiir 9evresinde degerlendirebilirim” sonucuna ge9 ula§mi§ olmamdi.
Ba§langi9ta soyledigim gibi eski yazm tarihimizde bulunan bir eseri, aym kiiltiir 9evresi i9inde
yer alan diger milletlerin ortaya koyduklan eserlerle kar§ila§tirmah tarzda anlamadan bunlardan
yalmz biri hakkmda bir §eyler soylemenin imkam olmadigi burada ortaya 9ikiyor.

KE ve NF’te tespit etigimiz bu isimler, a§agida yapacagimiz a9iklamalarla birlikte her iki
eserde de Islam tarih9ileri, daha dogrusu ilk Islam tarih9ileri arasmda ge9iyor. Bunlardan kalan
eserler, bugiiniin bilimsel anlayi§ma gore metodik hirer tarih kitabi sayilmasa da modem
metotlara gore tarihi ara§tirmalarda bulunacaklar i9in kiymetli bir hazinedir. §imdi bu isimler
hakkmda ilk once KE ve NF ardmdan Giinaltay ve §e§en’in kitaplannda ge9en bilgiyi kisaca
§oyle aktarabilirim:

Burada bahsedecegimiz hem KE hem NF’de yer alan isimlerden ilki, f Abdu’llah bin
Abbas. Bu isim, KE’nm yaratili§ bahsinde, Kur’an’m 15 / 27 . ayeti tamk gosterilerek Allah’m

Aysu ATA

ate§ten ilk olarak yarattigi, eserde “yeryiizi halki” §eklinde tammlanan cinlerin ka9 yil yeryiiziinii
rniilk tuttuklan konusunda, “ c Abdu ’llah bin c Abbas rivayetirupe on sekiz ming yil miilk tutdilar”
ifadesiyle ge9mektedir. KE’da bu ismin ge9tigi yerleri sayisal olarak verecek olur isek 15 kez Hz.
Muhammed’den onceki kissalarda, 13 kez de Hz. Muhammed’le ilgili kissalarda ge9tigi
goriilecektir. NF’de ise “zekatmng taki sadakamng fazayilining beyam” konusu Abdu’llah bin
' Abbas’ m ba§mdan ge9en bir olayla da peki§tirilmeye 9ali§ilir: Abdu ’llah bin ' Abbas bir
hizmetkan ile yola 9ikar. Sahrada bir Arap’m evine misafir olurlar. O Arap’m ogullanm siitiiyle
besledigi bir tanecik koyunu vardir. Arap, kansma Peygamber’in amcasimn oglunun misafirleri
olacagmi ve bu koyunu kesmeleri gerektigini soyler. Kadm buna “oglanlanm a9tiktan olecekler
mi” diyerek kar§i 9ikar. Fakat kocasi bu soze aiding etmeden o koyunu keser. Hep birlikte yemek
yenildikten sonra Abdu ’Ilah bin Abbas, hizmetkanna yamndaki nakdi, 500 kizil altim
tamamiyla ev sahibine vermesini soyler. Hizmetkann “bu bizke bir koy boguzladi, munga ekki
koy bahasi bersek yetmez rnii” demesine kar§ilik, Abdu ’llah bin Abbas “ol miskin dervi§liki,
' acizliki birle miilkinde banni bizke tasarruf kildi” diye kar§ilik verir. NF’teki bu kisa anlatidan
Abdu ’llah bin Abbas’ m kimligi de ortaya 9ikar.

Abdu’llah bin Abbas (61. 697), NF’te de soylendigi gibi Peygamber’in amcasmm
ogludur. Tefsir ve hadisle ugra§an din alimlerinin ortaya gikardigi Medine tarih ekoliine
mensup ilk tarih 9 i olarak kabul edilen Abdu’llah bin Abbas, Kur’an, hadis, fikih
(hukuk), §iir, ahbar (tarihi nakiller) konularinda zamanmm en yetkin ki§ilerindendi.

'Urvet bin ez-Ziibeyr ve Vehb bin Miinebbih’in hocasi olan Abdu’llah bin Abbas’ m
kitabi yoktur, fakat sayfalar halinde yazdi defterler birakmi§trr.

Her iki eserde ge9en isimlerden bir digeri Ka c bii ’1-A hbaf dir. KE’da daha 90k Musa
Peygamber kissastnda ve ilk kez de Nemrud kissastnda, Nemrud-t la'inin dort yiiz yil miilk
tuttugu konusunda “Ka c bii ’1-Ahbar rivayctin9c” diyerek tanik gosterilmektedir. NF’te ise Hz.
'Osman razhu’ nun faziletleri anlatilirken Ka c bii 1-Ahbar isminin ge9tigi yer, onun kim oldugunu
gostermesi baktmmdan onemlidir: Bir giin Ebu Zer Gafari, Hz. 'Osman katina girdi. Hz.
'Osman’m yantnda Ka c bii 1-Ahbar vardi. Ebu Zer, “ya emire’l-muminin her yil zekatim veren
zenginlere, kendilerine kom§u olan dervi§ ve miskinleri koruyup kollamalannt buyur” dedi.
Ka c bii ’1-Ahbar sozii aldt ve “Ey Ebu Zer, zenginler i9in her yil zekat vermek farzdtr, zekattan
gayn vermek farz degildir, isterlerse verirler, istemezlerse vermezler.” dediginde Ebu Zer
ofkelendi ve “ey Yahud oglu, sen bana Osman katmda nastl cevap verirsin” diyerek elindeki asa
ile Ka ' bii 1-A hbaf a vurdu. Hz. Osman bu duruma “Ka c bii 1-Ahbafm bu kadarctk soziine §eriatta
sovmek ya da vurmak ho§ degil” diyerek cevap verdi.

Ka c bii ’1-Ahbar (61. 652), sonradan Musluman olan Yahudi din alimdir. Kendisinden
Israiliyata ve eski Arap tarihine dair pek 90k rivayet aktanlmi§tir. Verdigi bilgiler
tarihten 90k hurafe ve menkibeye dayali bilgilerdir. Yer ve zaman unsurundan
mahrumdur.

KE ve NF’te yer alan isimlerden digeri Vehb bin Miinebbih’ tir. KE’da, Kur’an-t
Kerim’deki ktssalann en uzunu ve en faydalt olmast sebebiyle “ahsenii’l-kasas” olarak
adlandrrildigi soylenilen Yusuf Peygamber kissastnda ilk olarak bu isim ge9mektedir. Yusuf un
kuyudan 9ikanhp kole olarak satilmasi olaymda, Yusuf Peygamberin bahasi, “rivayetde kelmi§
Vehb bin Miinebbih razhd’ denilerek verilmi§. NF’te ise bu isim, gece-giindiiz ibadet etmenin
faziletleri fashnda ge9mektedir. Otuz yilim geceleri yanim yere koymadan ibadetle ge9iren Vehb
bin Miihebbih, bu konuda §unu soyler: “§eytam gormek yastik gormekten daha sevimlidir.”

Vehb bin Miinebbih (61. 732) Musluman olmadan once Yahudi veya Iran asilli oldugunu
iddia edenler olmu§tur. Peygamberler tarihine dair Kitabiil-mubtela ve kisasii’l-enbiya.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Yemen tarihine dair Kitabii’l-muluku’l-mutewece min Himyer ve ahbarihim adli
eserleri vardir. Kur’an ve hadiste yer aldigi igin islam tarihgileri israiliyata dair
9ali§malara onem vermi§lerdb. islam tarda; ileri Kur’an ve hadiste verilen bilgileri
israiliyat ve Tevrat’tan aldiklari bilgilerle tamamlami§lardir. Taberi ve Mesudi gibi
buyiik tarda; iler Peygamberler tarihi ve eski Yemen tarihi konularinda Vehb bin
Munebbih’ten faydalanmi§lardir.

Sadece KE’da ge9en bir ba§ka isim ise Muhammed bin ishak. Hz. Muhammed’e
peygamberligin gelmesi aktanlirken Muhammed bin khaki m rivayeti de §oyle aktanlir: Bir giin
Cebrail Resul ‘as 1 a goriinur ve ‘ey Muhammed miijdeler olsun, yiicc Allah sana diger
peygamberlere vermedigi on ihsan bagi§ladi. ilk olarak hangi yerde Tannnm adi amlacak olsa
senin adm da ge9ecektir. ikincisi iimmetini diger biitiin iimmetlerden daha iyi kildi, u9iincusu
yeryuzunii sana mescit yapti ve temiz kildi . .

Muhammed bin Ishak (705-767), Medine’de dogdu, zamanmm buyuk hadisgilerinden ve
tarihgilerinden okudu. Topladigi hadis ve siyere ait malzemeyle Siretii’n-nebeviyye adli
kitabim yazdi. Bu eseri once Halife Ebu Cafer el-Mansur’a, sonra eklemeli nushasmi
Halife Mehdi’ye takdim etti. ibn ishak 1 m zamammiza kadar ula§an ve Turkgeye gevirisi
yapilan ((^evirenler: Ne§et £agatay ve izzet Hasan, Ankara Universitesi Yayinlan, 1971)
bu eserin bir ozelligi kaynaklarm 9e§itliligidir. ibn ishak, yalmz Peygamber’in degil
peygamberlik muessesesinin de tarihini vermi§tir. Eserin ilk bolumunde yaratili§tan
itibaren islam oncesi peygamberler tarihinden bahsetmi^tir.

Yine sadece KE’da ge9en isimlerden bir digeri imam Kelbi’< dir. KE’nm giri§inde yaratili§m
anlatildigi boliimde ve Suleyman Peygamber kissasmda iki rivayetine yer verilmi§tir.

El-Kelbi (61. 763), Araplarm soylari ve islam’dan onceki dini ve toplumsal hayatlari
bakimindan en fazla bilgi verenlerin ba§mda gelir. Kelbi, Arap soylarina dab bir eserle
cahiliye Araplarmin putlari hakkmda bb kitap yazmi§tir.

§imdi de sadece NF’te yer alan c Urve bin Ziibeyfm ge9tigi yere bakalim. Eserde, Ebu
Bekr razhu 1 nun anlatildigi faslda, Kur’an-i Kerim’in 92 / 5 - 7 . ayetlerinin Ebu Bekr hakkmda nazil
oldugu c Urve bin Ziibeyr tarafindan soylenmektedir. Bu ayetlerin anlami §u §ekilde
aktanlmaktadir: “O kimse ki malim Hak nzasi i9in verirse, yani zekati ve daha fazlasiyla
sadakasmi verirse, Hak ta’aladan korkarsa ve buyrulam yapar yasak edilenden sakimrsa, Hak
ta’alanm vaad ettigi sevaba ve cennete inamrsa ona taat ve ibadet kilmayi kolay ederiz ve her
i§inde yardimci oluruz.”

r Urvet bin el-Ziibeyr, 644’te dogup 713 yilinda olmu§tur. Annesi Hz. Ebu Bekr’in kizi
Esma’dir. Megazi ilminin ve islam tarih9iliginin babasi sayilrr. Eseri gunumuze kadar
ula§masa da Taberi ba§ta olmak uzere daha sonraki tarih9iler ondan nakiller
yapmi§lardir.

Vakidi ismi de NF’te ge9en isimlerdendir. “Na-hak kan tokmekning afati” konulu fasl
anlatilirken “Ne zaman ki Kabil Habil’i oldurdti, teni ctimle karardi. Bu diinyadaki Hindular ve
Habe§iler onun neslinden gelb.” aktanmi Vakidi ’ nin sozleri ile yapilir. Ayrica bu isim bir yerde
daha ge9mektedb. O da eserin sonunda, temmet bolumunde, eseri yazarken faydalamlan kitaplar
ve yazarlan sayilrrken Megazi k i tab l n l n ardmdan Vakidi ’nin ismi gelmektedir.

Vakidi, 747 yilinda Medine’de dogup 823 yilmda Bagdat’ta oldu. Bagdat’a geldikten
sonra Abbasilerin veziri Yahya el-Bermeki ve Halife Me’mun, Vakidi’ bin erdemini ve

Aysu ATA

zekasmi takdir etmekte gecikmedi, ihsana bogdugu gibi kadiliga da tayin etti. Fiituhu
§am adli eserinden ba§ka Hz. Muhammed’in vefatmi izleyen yillarda Araplarm dinden
donii§iiyle ilgili Kitabu ’r-Ridde adiyla bir kitap daha yazdigi soylenir.

§imdi de konuyla ilgili asiklamalanmiza ge9elim: Islamiyet oncesi, Miisliiman diinyamn
kom§ulan olan Bizans ve £in tarihine dair yazili vesikalar ile bir dereceye kadar Ibranilerin ve
iranlilarm yazili bir tarihi vardi.

Islam tarih9iligi birdenbire meydana gelmi§ bir mucize degildir. Ustelik Araplarda tarih
dii§iincesinin ortaya 9iki§mda Islamiyete kadar bazi etkenler de biiyiik rol oynami§trr. 328
yilmdan itibaren Arap9a yazilmi§ yazitlann olu§u, Cahiliye Devrinde Araplar arasmda meydana
gelen onemli sava§lardan bahseden sozlii edebiyatlannm bulunmasi, Arap kabileleri ve kabiledeki
ailelerin soy kiitiiklerinin tutulmasi, Cahiliye Devri Arap §airlerinin §iirlerinde sosyal hayatm
i§lenmesi ve onemli olaylardan bahsedilmi§ olmasi, Arabistan’daki kabilelerle ili§kileri olan
toplumlarm yazili tarihlerinin Araplar tarafmdan bilinmesi bu etkenler arasmda sayilabilir.

Gerek Giinaltay gerekse §e§en’in soyledigine gore, tarih ilmi dogrudan dogruya Islam
medeniyetinin iiriinii olup Islam tarih yazarligi Peygamber’in hayatmdan ve sava§lanndan
bahseden siret ve megazi ile yani KE ve NF’te i§lenen konu ile ba§lami§tir. Daha Emeviler
zamamnda Peygamberlik donemine ait olaylar, menkibeler mukaddes amlar §eklinde
korunmu§tur. Kur’an ayetlerinin tefsiri ve hadislerin a9iklanmasi, bunlarm ini§ ve soyleni§
nedenlerinin bilinmesini gerektirdiginden, Peygamberlik donemi hakkmda anlatilan menkibe ve
olaylarm 90k erken bir zamanda toplamp kayit altma alma zorunlulugu dogmu§, bu §ekilde ilk
kez siret ve megazi kitaplan meydana gctiri lmi^tir. Yani tarihi malzemeyi belli bir kronoloji ve
mekana oturtarak bugiinkii tarih9iligin temelleri atilmi§trr.

Islam tarihinde “tarih” adim alan ilk kitap, Avane binii’l-Hakem (61. 765)’in Kitabu’t-
tarih’ idir. Ancak IX. yiizyilda tarih kelimesi yaygm hale gelmi§ ve bir ilmin adi olmusjtur. Tarih
ilmini Miisliimanlann meydana getirdigi ilimler arasmda gosteren ilk yazarlar, X. yy.da
ya§ami§lardir.

Islam dini ile birlikte kurulan devletle biiyiik bir sosyal olay ba§lami§tir. Yabanci
takvimlerin bilinmesine ragmen hicri takvimin kabulii bunu gosterir. Araplar arasmda hicri
takvimden once daimi ve diizenli bir tarih yani takvim yoktu. Hicri tarihlendirmeye kadar Islam
diinyasmda Adem peygamberin yaratili§i ile ba§layan hilkat takvimi, Nuh tufanim ba§langi9
sayan tufan takvimi, Babil hiikiimdan Nabikadanassor’un tahta 9iki§ yilmi (MO 747) esas alan
Buhtunnasr takvimi, MO 324 yili ile ba§layan Iskender takvimi, MO 311 yili ile ba§layan
Selevkiler (Yunan) takvimi ve Sasanilerin son hiikiimdan III. Yezdgerd’in tahta 9iki§ yilmi (632)
esas alan Yezdgerd takvimi ile Tiirkler ve £inliler tarafmdan da kullamlan on iki hayvanli takvim
kullamhm§tir. Hicri takvimin kabulii ile olaylar zamanlanmaya ba§lanmi§tir. Bu, devlet
miiesseselerinin yerle§meye ba§ladigi Hz. Omer’in hilafeti zamamnda (17/638) yazilan evraka
tarih koymak ihtiyacmdan dogmu§tur. Bu takvimin kabulii konusundaki rivayetler muhtelif
olmakla birlikte kesin olan hicretin Islam dini ve devleti bakimmdan ta§idigi onem ve tarihin
kesin olarak bilinmesi dolayisiyla hicret olayi tarih ba§langici olarak kabul edilmi§tir.

tslarmn altm 9agmi ya§amaya ba§ladigi Emevilerin sonu ile Abbasilerin ilk zamanlanndaki
terciime faaliyetleri arasmda, Beytiil-hikme’de tarihin yeri yoktur. Sadece Iran §ehnamesi’ne dair
Hiidayname terciime edilmi§tir. Bu da daha ziyade edebi bir eserdir. Yine kaynaklar, Yunan ve
Helenizm medeniyetlerinden tarihle ilgili eserlerin terciime edildigini bilmedigimizi soyliiyor.
Yunan ilimleriyle ugra§an Islam filozoflan ilimleri tasnif ederken tarih ilminden bahsetmemi§ler,
eserlerinde bu ilme yer vermemi§lerdir.

Kur’an-i Kerim’de diger peygamberlerin kissalanna ili§kin ayetlerin bulunmasi ise zorunlu
olarak peygamberler tarihi hakkmdaki ara§tirmalari dogurmu§ yani “kisasii’l-enbiya” tiirii

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

eserlerin yazilmasma sebep olmu§tur. Kur’an ve hadislerin tefsiri yolundaki gayretler, Arap
diliyle incelemeleri gerektirmi§, bu incelemelerde cahiliye donemi §iirleriyle, kabileler arasmda
yaygin olan sozlerin toplanmasi yani dil alamnda yapilan incelemelerle sonu9lanmi§tir. Tarih
ilmi, dini ve filoloji ilimleriyle beraber dogmu§ ve geli§mi§tir.

Hz. Ebu Bekr ve Osman zamanlannda Kur’an’m toplamp mushaf haline getirilmesi de bir
tiir tarih 9ali§masi olarak kabul edilir.

Islam dunyasinda, Anadolu’da Turiope tarih yazimi, once XIV. yy.da Arap9a ve Fars9adan
terciime, sonra telif edilen yeni eserlerie ba§lami§tir. XV. yy.da A§ikpa§azade, Ahmedi (61. 1413)
ve Ne§ri ile geli§en bu tarih9ilik XVI. yy.da Ibn Kemal (61. 1534) ile buyiik eserier vermeye
ba§layacaktir. Fakat Turklerin Islamiyeti resmen kabul etmelerinin ardmdan Sul-tegin gibi Turk
asilli fakat Arap9a yazan alimler de vardir. Gunaltay, Ebu Bekr Muhammed bin Yahya el-Sulfyi
anlattigi yazisina “Hicri dorduncu (M. IX) yuzyilda Islam kulturii 69 onemli §ahsiyet tarafmdan
temsil ediliyordu” diyerek ba§lami§tir. Soylu bir aileye mensup el-Suli, IX. yy.m ikinci yansmda
Bagdat’ta dogmu§ ve 946’da Basra’da 61mu§tur. Edebiyat, tarih ve ozellikle satran9 konulannda
ustad olan Sul-tegin, satrap oyunundaki ustaligmdan dolayi bu konuda bir kitap yaznu§ ve
oyunun mucidi samlmi§tir. Suli, Abbasiler doneminin edebiyat ve tarihini i§leyen eserier
yazmi§tir.

Sonu9 olarak, bildirimi bir dilekle bitirmek istiyorum. VII. yy.da ba§layan Islamiyetle
birlikte verilen zenginle§en yazin tarihimizde verilen her eser, kulturiimuzun temel ta§landrr.
Benim dilegim bundan sonra eski Turk diliyle yazilmi§ eserlerin 9evriyazilannm yapilip
birakilmamasi. Biraz da o eserin i9erigiyle ilgili kulturel baglarm kurulmasi.

YENiSEY YAZITLARIYLA iLGiLi GENEL SORUNLAR UZERlNE NOTLAR

ErhanAYDIN

Giri§

Genel anlamda Yenisey Yazitlari olarak bilinen ve bugiin toplam sayisi 180 civannda olan
yazitlar Orhon bolgesindeki kaganlik yazitlanndan 90k daha once ke§fedildikleri halde onlar
kadar iizerinde gali^ma yapilmanu§tir. Bunun en onemli nedenlerinden bin, Mogolistan
bozkirlarmda bulunan ve ozellikle II. Kok Turk kaganlari veya ileri gelenleri adma dikilen
yazitlarm satir sayisi bakimmdan 90k daha hacimli olmasidir. Mogolistan bozkirlannda bulunan
bu kaganlik yazitlan ile yazit 9evresindeki diger tarihi eserlerin yapilmasma, donemin (^in
hiikiimdarlannm bir iyi niyet gosterisi olarak katkida bulundugu dii§iiniildiigiinde Yenisey
Yazitlanmn 90k daha miitevazi kalacagim soylemek gerekir.

Adim Yenisey irmagmdan alan Yenisey Yazitlanmn ilki 18. yiizyilm ilk 9eyreginde
Philipp T. von Strahlenberg ile Daniel G. Messerschmidt’in Giiney Sibirya bolgesindeki
9ali§malan sirasinda ele ge9mi§tir. 1721 yilinda Uybat lrmagimn sol kiyismda, irmaktan 1 km.
uzakta bulunan bu ilk yazit daha sonra E 32 olarak numaralandinlmi§ ve yazita Uybat III adi
verilmi§tir. Yazit 1886 yilinda P. E. Kuznetsov-Krasnoyarskiy ve D. A. Klementz tarafmdan
Minusinsk Miizesi’ne ta§mmi§ ve 8 numara ile miizenin envanterine kaydedilmi§tir (Temir, 1991,
ss. 38-40), (Vasilyev, 1983, s. 26).

1889 yilinda Rus Cografya Kurumu tarafmdan Karakurum ve Karabalgasun harabelerini
incelemek iizere bolgeye gonderilen N. M. Yadrintsev’in Orhon rrmagi kiyismda, Ko§o-£aydam
golii yakmlarmda iki biiyiik ta§ bulmasi dikkatleri Yenisey havzasmdan ahp Mogolistan’ a
9ekmi§ti. Kol Tigin ve Bilge Kagan Yazitlan ile Tonyukuk I ve II Yazitlan’mn bulundugu
tarihten bugiinlere kadar Yenisey Yazitlan, ara§tirmacilar i9in hep ikinci planda kalmi§tir. Bunun
en onemli nedeni Mogolistan’daki 4 biiyiik yazitm satir sayilanmn 90k olu§unun yam sira 90k
sayida tarih, kultiir ve giindelik hayata dair sozciik, deyim ve atasozlerini de i9ermesi olmalidir.

A§agida, Yenisey Yazitlanyla ilgili 9ali§malanmiz esnasmda gozlemledigimiz sorunlar
iizerinde durulacak ve 9e§itli 96ziim onerileri getirilecektir.

1. Yenisey Yazitlanmn Adlandinlmasi ve Numaralandirilmasi ile Ilgili Sorunlar:

Yenisey Yazitlanyla ilgili en onemli sorun, bir ara§tirmacinm kullandigi adlandirma ile
kisaltmalarm ba§ka ara§tirmacilarca kullamlmamasmdan ileri gelmektedir. Yazit sayisi 90k
olunca bu tiir kan§ikhklann olmasi ka9imlmazdir. Hele 90k sayidaki Yenisey Yaziti’nm az satirli
olu§u ve ciimlelerin birbirine a§m benzemesi yazitlann birbirine kan§masma neden olmaktadir.

Yenisey Yazitlan, derli toplu ve bilimsel olarak ilk kez W. Radloff un 1895 baski tarihini
ta§iyan Die alttiirkischen Inschriften der Mongolei adli eserinde yayimlanmi§ olup burada
incelenen yazit sayisi 40’trr. Radloff ile Thomsen arasmdaki biiyiik kaganlik yazitlanm okuma ve
anlamlandirma yan§mm golgesinde kalan Yenisey yazitlan, Radloff tarafmdan 2 boliimde
incelenmi§, 1. boliime Yenisey Yazitlan, 2. boliime ise Giiney Sibirya Yazitlan denmi§tir.
Radloff, yazitlan bulunduklan yerlere gore adlandirmi§ ve 9e§itli kisaltmalar kullanmi§tir.

Radlofftan sonra Hiiseyin Namik Orkun da Radloffun kullandigi adlandirma ve
kisaltmalan kullanmi§tir. 1952 yilinda S. Ye. Malov Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov, teksti i
perevodi (Moskova-Leningrad) adli 9ali§masmda 51 Yenisey Yaziti’m, Uyuk-Tarlak’a 1 numara
vermek suretiyle, numaralandirmi§tir. Malov’un bu numaralandirma i§inde Radloffun verdigi
sirayi izledigini soylemek gerekir. Malov’un 51 yaziti numaralandirmasmm ardmdan Radloffun
ve Orkun’un izledigi kafa kan§tmci kisaltmalardan kurtulmak miimkiin olabi Imi^tir. Artik Rus ve

Orhon Yazitlanmn Bulunu.pindan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara.pirmalan Sempozyumu, 2010, 89-95

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Avrupa kaynaklannm kullandiklan E kisaltmasi ile Tiirkiye’de kimi ara§tirmacilarca kullamlan
Ye veya Y kisaltmasimn ardmdaki numara sayesinde hangi yazittan soz edildigi kolaylikla
anlasplmaktadir.

1969 yilmda yayimlanan Drevnetyurkskiy Slovar’m yazarlan sozliikte kullandiklan 85
Yenisey Yaziti’nm adlan ile kisa kunye bilgilerini vermi§lerdir (DTS XXII-XXVI).

Yenisey Yazitlannm kunyelerini vennek ve bulunduklan yerleri bildirmek gayesiyle
hazirlanmi§ bir onemli gali^ma da A. M. §9crbak’a aittir. “Yeniseyskiye runigcskiye nadpisi k
istorii otkntiya i izu9eniya” ( Tyurkologigeskiy Sbornik 1970, Moskova, 1970, ss. 111-134) admi
ta§iyan makalenin giri§ bolumiinde Yenisey Yazitlan’nin estampaj kopyalanm alan, miizeye
ta§imaya yardim eden ki§ilerin adlan ve eserleri amlmi§, makalenin ilerleyen boliimlerinde ise o
zamana kadar bilinen yazitlann numaralan ve bulunduklan yerler yazilmi§tir. Yazitlar miizelere
gore simflandinlmi§ olup listeye gore Tuva Miizesinde 18, Minusinsk Miizesinde 30, Leningrad
Antropoloji ve Etnografya Miizesinde 5, Helsinki Ulusal Miizesinde 1 yazit bulunmakta olup
dikildigi veya tesis edildigi yerde bulunanlarm sayisi ise 18 ’dir. Elbette bu veriler makalenin
yayimlandigi 1970 yili oncesine aittir. §9erbak para, ayna ve metal par9asi gibi e§yalar iizerinde
yazi bulunan eserleri ise aynca simflandirmi§tir.

D. D. Vasilyev, Sovyetskaya Tyurkologiya dergisinin 1976/1 sayismda yayimladigi
“Pamyatniki Tyurkskoy runi9eskoy pismennosti Aziatskogo areala” (ss. 71-81) adli makalesinin
ikinci boliimunde 122 Yenisey Yaziti’nm adlanm ve bunlann bir kismi ile ilgili envanter
kayitlanm vermi§, bir kismi iizerinde yapilan ilk 9ali§malardan soz etmi§tir.

Vasilyev’in 1983 yilmda yayimladigi Korpus Tyurkskih runigeskih pamyatnikov basseyna
Yeniseya (Leningrad: Akademiya Nauk SSSR) adli 9ali§masmm birinci bolumiinde Uyuk-Tarlak
(El) yazitmdan ba§lamak iizere toplam 145 yazitm envanter bilgileri, yazit iizerinde 9ali§anlar
vs. verildikten sonra yazitm harf 9evrimli metni, ikinci boliimde 145 yazitm metin goriintiileri,
iipiincii boliimde ise yazitlara ait fotograflara yer verilmi§tir. Bu yillardan sonra bir9ok yeni
yazitm bulundugu bilinmekte ise de bunlann bilim diinyasma duyurulmasi ve diger
ara§tirmacilann da inceleyebilmesi ipin olanak tanmmasi konusu 90k yava§ ilerlemektedir. 1983
yili itibanyla Vasilyev’in verdigi son yazitm numarasi 145, adi ise Mugur-Sargol ffl’tiir.

Tiirk Diinyasi Tarih dergisi, 88. sayismda (Nisan, 1994) Yenisey Yazitlannm 145 tanesinin
admi, L. R. Kizlasov’un “Hakaslann Hiikiimdarlik Unvam, “Ajo” ve Yenisey Runik Yazilan’mn
Kullam§tan Kaldmlmasmm Zamam Hakkmda” (ss. 49-51) ba§likli makalesinin sonunda liste
halinde vermi§tir (s. 51).

2002 yilmda Yeni Tiirkiye Yaymlan tarafmdan 9ikanlan Turkler adli 9ali§maya “Eski
Tiirklerde Dil ve Edebiyat” (c.2, ss. 481-501) ba§likli makale ile katilan Sema Barut9u Ozonder,
“Asya Alam Tiirk Runik Harfli Yazitlann Bolgelere Gore Dagilimi” ba§likli ana boliimiin
“Giineydogu Sibirya’da” ba§likli alt boliimiinde, Vasilyev’in verdigi 145 yazitm ardmdan 9 adet
yazit daha eklemi§tir. Barut9u Ozonder, Giiney Yenisey Yazitlan olarak nitelendirilip diger
Yenisey Yazitlan’ndan farkli harflere ve §ekillere sahip oldugu soylenen ve genellikle Yu, SE
veya GY olarak kisaltilan yazitlann da 18 tanesinin admi vermi§tir.

Son olarak Osman F. Sertkaya’nm Dil Aragtirmalan dergisinin 2. sayismda (Bahar 2008, s.
7-34) 9ikan ve “Goktiirk (Runik) Harfli Yazitlann Envanter, Alfabe ve Bibliyografya Problemleri
Uzerine” admi ta§iyan makalesinde, Vasilyev’in verdigi 145 yazit liste halinde srralandiktan
sonra Eerbek I (E 147), Eerbek II (E 149), §an’9i III (E 152) yazitlannm Kormu§in’in 1997
yilmda yayimladigi Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, teksti i issledovaniya adli eserinde
bulundugunu ancak 146 numarali yazittan itibaren bir liste yapilmadigim belirtmi§tir (2008, s.
13). Sertkaya, makalesinde, 2007 yilmda Ankara’da yapilan 38. ICANAS (International Congress

ErhanAYDIN

of Asian and North African Studies) kongresinin panel oturumlannda Vasilyev’in, son
buluntularla Yenisey Yazitlarimn 184’e piktigim soyledigini belirtmi§tir (200, s. 14).

Yenisey Yazitlannm sayisimn her ge9en giin arttigi gorulmektedir. Guney Yenisey olarak
adlandrrilan ve alfabedeki bazi §ekillerin Yenisey’dekinden farkli olduguna dair oneri ve iddialar
sonucunda elde edilen 18 adet Guney Yenisey Yaziti’nm bir bolumu onceden numaralandmlmi§
Yenisey Yazitlanndan oldugu ipin bunlan toplam rakamdan dii§mek gerekmektedir. A§agida elde
ettigimiz verilere gore Vasilyev’in verdigi 145 yazittan sonra bulunan ve numaralandmlan
yazitlar §unlardir:

E 146

E 147

Eerbek I

E 148

E 149

Eerbek II

E 150

E 151

E 152

§an’9i III

E 153

Ala§ I

E 154

Ala§ II

Adlan bilinen ama numaralandmlmayan yazitlar da §unlardrr:

Lisi9’ya I
Lisi9’ya II
Kok Haya

Kunya Dagi Kaya Yaziti
Beyskoye Koyunden Giimu§ Kama
Kni§i Koyunden Bronz Ayna Stan
Bronz Para-Kamenka Koyii
Bronz Para-Krasnoyarsk
Devlet Ermitajmdan Giimu§ Kap
Adrianov Koleksiyonundan Bir Yazit

2. Yenisey Yazitlannm Envanter Bilgileri ile ilgili Sorunlar:

Yenisey Yazitlanyla ilgili bir diger sorun da yazitm nerede olduguna dair 9eli§kili bilgilerin
verilmi§ olmasidrr. Bu sorunu ortaya koymaya yonelik olarak tespit ettigimiz birka9 omek
a§agida bulunmaktadir:

* £aa-Hol III (E 15) yaziti §9erbak’a gore dikildigi yerde (1970, s. 113), Sertkaya’ya gore
Tuva Miizesinde (2008: 9), Bazilhan’a goreyse nerede oldugu bilinmemektedir:

Bazilhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=l&tid=2&oid=107&lang=k

* Caa-Hol VII (E 19) yaziti §9erbak (1970, s. 112), Vasilyev (1983, s. 22), Kormu§in
(2008, s. 110) ve N. Bazilhan’a gore Minusinsk Miizesinde, envanter numarasi ise 35’tir.
Sertkaya’ya goreyse Tuva Muzesindedir (2008, s. 9).

Bazilhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=l&tid=2&oid=l 1 l&lang=k.

* Uybat IV (E 33) yaziti §9crbak’a gore yerinde (1970, s. 113), Sertkaya (2008, s. 9) ve
Vasilyev’e (1983, s. 26) gore Minusinsk Muzesindedir. Bazilhan’a goreyse nerede oldugu
bilinmemektedir:

http://irq.kaznpu.kz/?mod=l&tid=2&oid=280&lang=k.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

* Tuba II (E 36) yaziti §9erbak’a gore yerinde (1970, s. 113), Sertkaya (2008, s. 9) ve
Vasilyev’e (1983, s. 28) gore Minusinsk Muzesindedir. Bazilhan’a goreyse nerede oldugu
bilinmemektedir:

http://irq.kaznpu.kz/?mod=l&tid=2&oid=283&lang=k.

* Ta§eba (E 40) yaziti §9erbak’a gore Minusinsk Muzesindedir (1970, s. 112). Vasilyev ise
Adrianov’un verdigi bilgiden hareket ederek Minusinsk Muzesinde 43 envanter numarasiyla
saklandigmi bildirmi§ ancak 1973-1975 yillan arasmda muzeye yaptigi gezide yazita
rastlamadigmi belirtmi§tir (1983, s. 29). Sertkaya’ya goreyse kayip veya Minusinsk Muzesindedir
(2008, s. 9). Bazilhan da Vasilyev’in, Minusinsk Muzesinde bulunmadigma dair verdigi bilgiyi
aktarmi§tir:

http://irq.kaznpu.kz/?mod= 1 &tid=2&oid= 1 1 8&lang=k.

* Ottuk-Da§ III (E 54) yaziti §9erbak (1970, s. 112), Vasilyev (1983, s. 16), Kormu§in
(2008, s. 145) ve Bazilhan’a gore gore Tuva Muzesinde, Sertkaya (2008, s. 10)’ya gore
Minusinsk Muzesindedir.

Bazilhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=l&tid=2&oid=95&lang=k.

* Malinovka (E 56) yaziti §9crbak (1970, s. 113)’a gore Minusinsk Muzesindedir.
Vasilyev’in verdigi bilgiye gore yazit 1948 yilmda Rigdilon tarafmdan ikinci kez bulunmu§ ve
Minusinsk Miizesine ta§inmi§ ancak daha sonra kaybolmu§tur (1983, s. 15). Sertkaya’ya gore ise
kayip veya Minusinsk Muzesindedir (2008, s. 10).

* Kara-Bulun III (E 67) yaziti §9erbak (1970, s. 113)’a gore yerinde, Vasilyev’e gore Tuva
Muzesinde (1983, s. 35), Sertkaya (2008, s. 10) ve Bazilhan’a goreyse nerede oldugu
bilinmemektedir:

Bazilhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod= 1 &tid=2&oid=289&lang=k.

* Podkuninskaya (E 71) yaziti §9erbak (1970, s. 113) ve Erdal (2002, s. 59)’a gore St.-
Petersburg Antropoloji ve Etnografya Muzesinde, Sertkaya’ya goreyse kayip veya St. -Petersburg
Antropoloji ve Etnografya Muzesindedir (2008, s. 10). Bazilhan’m verdigi bilgiye gore envanter
no. : 2564-1. http://irq.kaznpu.kz/?mod=l&tid=2&oid=290&lang=k.

* iyme I (E 73) yaziti §9erbak (1970, s. 113)’a gore yerindedir. Yerel ahalinin verdigi
bilgiye gore 1971-1972 yillarmda yoreye gelen ke§if heyetinin iinlii bir iiyesi tarafmdan alip
goturulmufjtur (Vasilyev, 1983, s. 36). Sertkaya (2008, s. 10) ve Bazilhan’a gore nerede oldugu
bilinmemektedir. Kormu§in ise Tuva Muzesinde oldugunu belirtmi§tir (2008, s. 155).

Bazilhan: http://irq.kaznpu.kz/?mod=l&tid=2&oid=292&lang=k.

Yukanda verilen birka9 omekte de goriildiigu gibi bazi yazitlarm bugiin nerede oldugu
bilinmemekte veya 9eli§kili bilgilerle kar§ila§ilmaktadir. Bunu onlemek i9in oncelikle Minusinsk,
Tuva, Abakan ve Krasnoyarsk kentlerinde bulunan miizelerdeki yazitlarm tek tek envanter
bilgileri 9ikarilmalidir.

3. Yenisey Yazitlarinin Yayimlari ile ilgili Sorunlar:

V. Thomsen, olumunden onceki doneme kadar ele ge9en yazitlann tiimunii asistam Kurt
Wulff ile birlikte yayimlama dii§uncesinde idi. Ancak Thomsen’in 1927’de, Wulffun ise 1939’da
oliimii, 9ali§manm tamamlanmasma engel olmu§tu. Hem Thom s en’in hem de Wulffun okuma ve
anlamlandirma denemeleriyle ozellikle kimi yazitlann sorunlu yerlerindeki harf te§hislerini i9eren
materyal P. Aalto tarafmdan yayimlanmi§ti. Bk. Aalto 1976, 1981 ve 1991.

ErhanAYDIN

Yenisey Yazitlannm onemli ?ali§malanndan sayilan D. D. Vasilyev’in Korpus’unda bazi
yazit metinleri bulunmamaktadir. Omegin: Haya-Uju (E 24) (Radloff: Kempik-Kaya-ba^i), Ta§
Agir§ak I (E 87) (Kamennoye Pryaslitse I), Mugur-Sargol III (E 145). Ustelik Vasilyev, yazit
metnini yalmzca harf 9evrimi (transliterasyon) ile vermi§tir. Yazi 9evrimi (Transkripsiyon) ve
9eviri olmadigi i9in Turk dili ara§tirmacilarmm di§mdakilerin eserden yararlanmasi olduk9a
zordur.

Yenisey yazitlanm numara srrasma gore degil de yazitm bulundugu bolgeye gore siralayan
I. V. Kormu§in’in yayimladigi Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, teksti i issledovaniya (Moskova,
1997) adli 9ali§masinm ilk ve geni§letilmi§ 2. baskismda (2008), bir9ok yazitm bulunmadigi
soylenebilir.

4. Giiney Yenisey Yazitlan ile tlgili Sorunlar:

1977 yilmda V. F. Kapel’ko Hakasya’da bulunan Ozemaya II (GY 10) yaziti ile Edegey I
(GY 11) ve daha sonra Edegey II (GY 12), Edegey III (GY 13) ve Cingc (GY 14) Yazitlarmdaki
kimi harflerin diger Yenisey Yazitlarmdaki harflerden farkli oldugu sonucuna varmi§ti (Sertkaya,
2008, s. 13). Bunun iizerine onceki Yenisey Yazitlan tekrar gozden ge9irildi ve bazilan oradan
9ikanlip farkli alfabe iddiasiyla Giiney Yenisey Yazitlan boliimiine aktanldi. Giiney Yenisey
Yazitlan’mn farkli bir alfabe ile yazildigi dii§iincesinin en hararetli savunucusu t. L.
Kizlasov’dur. Ozellikle 1994 yilmda yayimlanan Runigeskiye pis’mennosti Yevraziyskih stepey
(Moskova, 1994, Rossiyskaya Akademiya Nauk, Institut Arheologii) adli onemli eserinde hem
Avrasya boyunca kullamldigi bilinen Kok Tiirk harflerinin izini siirmii§ hem de Yenisey Yazitlan
ve Giiney Yenisey Yazitlanndaki kimi sorunlu yerler iizerinde durmu§tur. Bu 9ali§manm di§mda
bir onemli 9ali§ma da L. R. Kizlasov ile I. L. Kizlasov’un beraber hazirladiklan ve Muvaffak
Duranli’nm 9evirisi ile Tiirkiye’de de yayimlanan “Sayan-Altay Tiirklerinin Yeni Runik Yazisi”
(Turk Dili Aragtirmalari Yilligi-Belleten 1990, Ankara, 1994, s. 85-136) adim ta§imaktadir. I. L.
Kizlasov, 1994 yilmda yayimladigi Runigeskiye pis’mennosti Yevraziyskih stepey adli kitabmda
18 Giiney Yenisey Yaziti ’nm envanter bilgileri ile metne ait §emalan vermi§ti. t. L. Kizlasov’un
verdigi 18 yazit (1994, ss. 289-318), diger Yenisey Yazitlanyla kar§ila§tmldigmda ortaya §u
§ekilde bir tablo 9ikmaktadir:

* Sulek III (GY 1) Yaziti, Kara-Yiis I (E 39) Yaziti’nm 2. satmdir.

* Sulek IV (GY 2) Yaziti, Kara-Yiis I (E 39) Yaziti’nm 3. satmdir.

* Sulek V (GY 3) Yaziti, Kara-Yiis I (E 39) Yaziti’nm 4. satmdir.

* Sulek VI (GY 4) Yaziti, Kara-Yiis I (E 39) Yaziti’nm 6. satmdir.

* Minusinsk Miizesindeki Agir§ak (GY 5) yaziti, Ta§ Agir§ak I (E 87) Yazitidir.

* Uybat Giimii§ Kap (GY 6) Yaziti, Uybat VII (E 83) Yazitidir.

* Sargol (GY 7) Yaziti, 1982 yilmda M. A. Devlet tarafmdan Ortaa-Sargol ve Mugur-
Sargol civannda bulunmu§tur. Yazitta 17 harf bulunmakta olup satir uzunlugu 14 cm.’dir. Bu
yazit oncekiler gibi eski Yenisey Yazitlan’ndan olmayip yeni bulunanlardandir.

* Aymirlig I (GY 8) Yaziti, Aymirlig Kurgamndan Yay Kilifi I (E 141) Yazitidir.

* Aymirlig II (GY 9) Yaziti, Aymirlig Kurgamndan Yay Kilifi II (E 142) Yazitidir.

* Ozernaya II (GY 10) Yaziti da yeni yazitlardan olup 1977 yilmda V. F. Kapel’ko
tarafmdan Hakasya’da Ozemaya dagimn incelenmesi sirasmda bulunmu§tur.

* Edegey I (GY 11) yaziti 1977 yilmda V. F. Kapel’ko tarafmdan Yenisey’ in sol
kiyismdaki Turan dagimn i9 etegindeki Tagar kurganlanndan birinin ko§eli giineydogu ta§mda
bulunmu§tur. Bu yazita Turan III yaziti da denmektedir.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

* Edegey II (GY 12) Yaziti da yeni bulunmu§ yazitlardan bin olup Edegey II Steli’nin
dogu kenanna kazmmi§ toplam 1 1 harften olu§maktadir.

* Edegey III (GY 13) Yaziti 1978 yilmda L. R. Kizlasov tarafindan bulunmu§tur. Harfler,
Edegey amt yapisi merkezinde duran dar bir stelin kuzeydogu tarafindadir.

* Cringe (GY 14) Yaziti da Edegey I, II, III gibi yeni yazitlardan olup 1985 yilinda N. V.
Leontiy ev tarafindan Yenisey’in Cringe umagma akan sag kolunun sol kiyismda bulunmu§tur.

* Edegey IV (GY 15) Yaziti 1987 yilmda I. L. Kizlasov tarafindan bulunmu§tur. Harfler
levhamn uzun ekseninin ko§esi altmdadir. I§aretler 12 degi§ik §ekildedir.

* Edegey V (GY 16) Yaziti ise 1987 yilmda I. L. Kizlasov tarafindan diger Edegey
Yazitlannm yakimnda bulunmu$tur. Metin soldan saga dogrudur. Yazit 30 cm uzunlugunda olup
23 i§aret se9ilebilmekte, 4 i§aret ise se9ilememektedir.

* Edegey VI (GY 17) Yaziti 1987 yilmda I. L. Kizlasov tarafindan bulunmu§ olup Stelin
uzun ekseninin ko§esi altma bir satir olarak (3,3 cm.) kazmmi§ U9 runik i§aretten olu§maktadir.

* Karban (GY 18) Yaziti 1988 yilmda V. N. Elin ve E. P. Mato9kin tarafindan Katun
umagi civarmda Karban vadisinde bulunmu§tur. 17 harften olu§an satrnn uzunlugu 20 cm.’ dir.

Goriildiigii gibi toplam 18 tane oldugu bildirilen bu yazitlarm 8 tanesi onceki Yenisey
Yazitlanndan olup geri kalan 10 tanesi ise son yillarda bulunmu§tur. Genel olarak farkli harf
§cki llcrinin oldugu dogru olsa da t. L. Kizlasov’un verdigi tek metinden hareket ederek buradaki
harflerin diger Yenisey Yazitlarmdakilerden farkli oldugu hukmiine varmak i9in 90k daha fazla
tarti§ilmasi gerektigi du§iinulmektedir. Ancak neredeyse Kizlasovlardan ba§ka ara§tirmacilann
konu ile ilgilenmedikleri a9iktir.

5. Yazitlardaki Harf ve Damgalarla ilgili Sorunlar:

Yenisey Yazitlanyla ilgili amlmaya deger en onemli ozelliklerinden biri onlarm biiyuk bir
olasilikla halkm elinden 9ikmi§ olmasidir. Bu bakimdan donemin diyalektik ozelliklerini daha iyi
yansitmasi mumkiindur. Giiniimuz mezar ta§larindaki veciz sozleri andiran bu yazitlardaki
ciimlelerin kisaligi ne yazik ki anlamdaki butiinlugii yakalamaya engel olmaktadir. Bu nedenle
yazitlarm estampajim alacak ki§ilerin rotu§ yapmadan ham haliyle bilim diinyasimn yaranna
sunmasi 90k biiyiik onem kazanmaktadir. Eger estampaja alma olanagi yoksa 96zunurlugii yiiksek
fotograflarla da harflerin te§hisi mumkiin olabilecektir. Her ara§tirmaci kendi gozlemiyle te§his
ettigi harfi i§aretlediginde ortaya 90k farkli metinler 9ikabilmektedir. Ger9ekten de elimizdeki
metin goriintulerinin birbirinden farkli oldugu gozlemlenmi§tir. Bu nedenle ara§tirmaci, kendi
metni iizerinde degi§iklikler yapmadan once ba§kalannm da kendi materyalinden yararlanmasma
olanak tammalidir.

6. Sonu9:

Yenisey Yazitlannm toplam sayisi 180 civannda olsa da Mogolistan bozkirlanndaki
yazitlar kadar ses getirici etkiye sahip olamami§lardrr. Elbette bunun temel nedeni Yenisey
metinlerinin genelinin az satirli olmasidir. Ancak yine de bazi yazitlardaki anlam butiinlugii
olduk9a iyidir. Ozellikle Elegest I (E 10), Begre (E 11), 09un (E 26), Altin-Kol I (E 28), Altm-
Kol II (E 29), Hcmgik-Qrgaki (E 41), Kojeelig-Hovu (E 45), Abakan (E 48) gibi 90k satirli
yazitlar ger9ekten hem Yenisey Kirgizlan i9in hem de biitiin Turk halklan i9in paha bi9ilmez
degere sahiptir.

ErhanAYDIN

Kaynak^a

Aalto, P. (1976). Vilhelm Thomsen und die geplante Gesamtausgabe der alttiirkischen
Inschriften. Walther Heissig (Hrsg.): Altaica Collecta. (Berichte und Vortrage der XVII.
PIAC 1974 in Bonn/Bad Honnef). Wiesbaden: Harrassowitz, ss. 77-81

Aalto, P. (1981). Central Asiatic epigraphic and manuscript material in Finland. Journal
Asiatique 269, 3-10.

Aalto, P. (1991). Old Turkic epigraphic materials. (Gathered by. J. G. Grand). Journal de la
Societe Finno Ougrienne 83, 7-78.

Barut?u Ozonder, F. S. (2002). Eski Turklerde Dil ve Edebiyat. Turkler, c. 3, 481-501.

Devlet, M. A. (1982). Petroglifi na koqevoy trope. Moskova.

DTS : Nadelyayev, V. M. - D. M. Nasilov - E. R. Teni§ev - A. M. §9crbak (1969).
Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.

Erdal, M. (1998). Eine unbekannte Jenissei-Inschrift aus der Adriano v-Kollektion. J. P. Laut - M.
Olmez (hzl.): Bahqi Ogdisi. (Festschrift fur Klaus Rohrbom anlasslich seines 60.
Geburtstag/60. Dogum Yili Dolayisiyla Klaus Rohrbom Armagam). Freiburg-istanbul:
Simurg, 83-96.

Erdal, M. (2002). Anmerkungen zu den Jenissei-Inschriften. M. Olmez - S.-Ch. Raschmann
(Hzl.): Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift fur Peter Zieme anlasslich seines
60. Geburtstags. Istanbul, Berlin, 51-73.

Kizlasov, I. L. (1994). Runiqeskiye pis’mennosti Yevraziyskih stepey. Moskova: Rossiyskaya
Akademiya Nauk, Institut Arheologii.

Kizlasov, L. R. - I. L. Kizlasov (1994). Sayan-Altay Turklerinin Yeni Runik Yazisi. £ev.: M.
Duranli. Turk Dili Araqtirmalan Yilligi-Belleten 1990, 85-136.

Kormu§in, I. V. (1997). Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, teksti i issledovaniya. Moskova: Nauka.

Kormu§in, \. V. (2008). Tyurkskiye Yeniseyskiye epitafii, grammatika, tekstologiya. Moskova:
Nauka.

Malov, S. E. (1952). Yeniseyskaya pis’mennost’ tyurkov, teksti i perevodi. Moskova-Leningrad.
Orkun, H. N. (1938). Eski Turk Yazitlan II. Istanbul: Turk Dil Kurumu.

Orkun, H. N. (1940). Eski Turk Yazitlan III. Istanbul: Turk Dil Kurumu.

Radloff, W. (1895). Die alttiirkischen Inschriften der Mongolei. St-Petersburg.

Sertkaya, O. F. (2008). Gokturk (Runik) Harfli Yazitlann Envanter, Alfabe ve Bibliyografya
Problemleri Uzerine. Dil Araqtirmalan 2, Bahar, 7-34.

§9erbak, A. M. (1970). Yeniseyskiye run^eskiye nadpisi k istorii otkritiya i izu9eniya.
Tyurkologiqeskiy Sbornik 1970, 111-134.

Temir, A. (1991). Tiirkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri. Ankara: Turk Dil Kurumu.

Vasilyev, D. D. (1976). Pamyatniki Tyurkskoy Runi9eskoy Pis’mennosti Aziatskogo Areala.
Sovyetskaya Tyurkologiya 1976/1, ss. 71-81.

Vasilyev, D. D. (1983). Korpus Tyurkskih runiqeskih Pamyatnikov basseyna Yeniseya. Leningrad:
Akademiya Nauk SSSR.

http://irq.kaznpu.kz/?lang=k&mod= 1 &tid=2 ( 1 5 .04.201 0) .

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

UZBEK DIALECTS OF NORTH-EAST AFGHANISTAN. A PRELIMINARY REPORT

Ingeborg BALDAUF

Research on the Uzbek dialects of Afghanistan was initiated by European Turkologists in
the 1970s who relied on a rather scanty basis of materials collected in occasional encounters
rather than systematic research work. I may put it this way since I was one of these Turkologists,
too.

When I discovered that a Qypchaq Uzbek dialect was spoken by the inhabitants of a few
villages of what is today the province of Sar-i Pul, north of the Band-i Turkestan range, I was
thrilled. 1 Had I known that they shared this dialect with almost half of the Uzbeks of Afghanistan,
I might not have been as enthusiastic. Some colleagues did not fare much better. A small group of
German Turkologists assumed that the Moyoli dialect of Badakhshan were a rare idiom and most
probably clearly distinct from Uzbek 2 . In fact the majority of Turkic language speakers of a broad
belt stretching from the North Eastern provinces of Kunduz and Takhar well into Badakhshan use
some kind of Moyoli, while due to the internal complexity of that cluster of sub-dialects the
question of similarity or dissimilarity, in relation to other Uzbek dialects of the region, still needs
to be addressed.

Yet another colleague devoted an in-depth study to the idiolect of a man from a town in
Central North Afghanistan but failed to realize that the materials he used - which, as he explains
in his introduction, had been collected by a colleague of his - might have been from just
anywhere in northern Afghanistan. Thus that it could have been the kind of lingua franca used by
males who travel a lot in different dialect areas, picking up features of several dialects and in the
end hardly preserving even the most obvious particularities of their home dialect. 3

To put it short, these endeavors were just the first steps and demanded more depth before
they would stand up to scrutiny. Unfortunately however, they had to be discontinued from the
early 1980s onward due to the Soviet takeover and the rising tides of civil war obstructing
research in most of the region. Soviet Turkologists on the other hand, who were free to move in
Afghanistan and carried out professional dialect studies, were in the end preoccupied with
practical translation and intelligence work rather than feeding their findings back into the
Turkological community.

Regrettably, no research in the Uzbek dialects has as yet been done by Afghan scholars.
And this is why Article 14 of the new Afghan Constitution of 2004 confronted intellectuals and
politicians with a newly granted right that they were unprepared for: According to the
Constitution, languages spoken by the majority of the population in a given region were admitted
as of 2004, along with the official languages Dari/Persian and Pashto, for usage as "third official
language" in that region. Uzbek is among the languages which were granted this status.

The future of the Uzbek language of Afghanistan was hotly debated in a series of
conferences and workshops in which I was granted the honor of assisting as a foreign expert. To
everyone's disappointment it soon became clear that the preconditions for successful language
planning did not exist at all. What could have been the basis on which to build an Afghan Uzbek
literary language? To give just a few examples, not even the largest and most enthusiastic one of
these assemblies succeeded in even as much as establishing the full picture of, say, present tense

'Thalhammer (1980)

2 Hesche & Hildebrandt & Thermann (1978:3)
3 Boeschoten (1983)

Orhon Yazitlarinm Bulunu$undan 120 Yil Sonra Tiirkluk Bilimi ve 21. Yiizyil Iconulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 97-104

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

forms used in the Uzbek speaking regions or collecting key lexemes like 'mountain', 'calf, 'to rain'
or others from all dialect zones. It is unfortunate to see that as a result of this lack of information,
the project of a literary Afghan Uzbek language has not significantly progressed to this day.

For myself, however, I have decided to devote as much energy as possible to a systematic
study of the Uzbek dialects of Afghanistan. On five extended field trips from 2004 to 2008, 1 have
so far collected materials at approximately 25 different places, partly through participant
observation and partly through immediate elicitation. More than 240 hours of recordings, along
with some photographic documentation, are now awaiting painstaking analysis.

As mentioned above, in the 1970s we knew next to nothing about the Afghan Uzbek
dialects, nor were we able to interpret correctly what little information was at hand. Today, after
so many years, I feel on somehow safer ground, although I may not yet be far beyond the point of
understanding how much work still remains to be done. I recently learned that a dissertation on
Uzbek dialects from North Afghanistan is under way at the University of Mainz and this may not
be the only current project in the field. Still, a lot of fundamental work remains to be done and
certainly many more colleagues should join in on this effort. I will now briefly outline my
preliminary findings, starting with what was a surprise for me, although not for Turkology:

A very small Turkic speaking ethnic group resides in Andkhoy, a small town in northwest
Afghanistan. They differ from their local Uzbek and Turkmen neighbors in linguistic terms as
well as in customs and many matters of daily life. On theoretical grounds, the late Gerhard
Doerfer had anticipated the existence of such a linguistic entity many years ago - an entity he
suggested to define as 'Uzbek Oghuz'. Today we have empirical evidence that such a group does
exist, although their idiom is on the verge of disappearance. They are called 'Dayi' by their Uzbek
and Turkmen neighbors while they themselves prefer the ethnonym 'Kargil', whose historical and
regional provenience still remains to be determined. 4

I have not worked intensely on other northwest Afghan Uzbek dialects lately so I cannot
provide more findings here. Instead, I will render an outline of major - though not all - Turkic
speaking groups of northeast Afghanistan with particular regard to dialectological features. In
addition, I will briefly touch on some ethnographic specifics of these groups.

Qarluq

The Qarluq are doubtlessly the most ancient Turkic language group of Afghanistan. The
Qarluq (also named Qalliy, Qarlilar ) share some basic cultural features with their immediate local
neighbors since hundreds of years, the ‘Farsivan’ who from the 1980s onward have come to be
called ‘Tajik’ in scholarly literature as well as in local lore. 5 If acculturation had continued the
way it was practiced in the 1970s, the Qarluq might in the end even have given up their language.
However, due to changes in politics and power relations in North Afghanistan over the last
decade, being Uzbek 6 and speaking a Turkic idiom has gained prestige again so that today not
only the young generation but people also beyond their forties are going back to their turki
dialects, which in fact has led to an increase in percentage of Turkic-speakers as compared to the
pre-war situation.

4 Baldauf (2007).

5 Karmi § eva (1976: 186-193).

6 ‘Uzbek’ and ‘Tajik’, introduced in the Soviet Union in the 1920s as political terms rather than linguistic or
ethnographic concepts, have since the 1980s made their way into Afghan scholarly, political and
everyday usage, too, and this is how I apply them here. In order to distinguish Uzbeks in a more precise,
historical sense from the others I will use the term ‘Real Uzbeks’ {gin ozbak ), just like they prefer to call
themselves.

Ingeborg BALDAUF 99

In terms of vocabulary, the Qarluq dialect 7 is much more heavily Iranicized than all other
Turkic dialects of Afghanistan. Persian lexemes have replaced Turkic equivalents even in
fundamental words and phrases such as angur ‘grapes’ 8 , pas Tow(er)’ 9 , ma:r sindir- ‘agree on the
dowry’ 10 , icimizgd bir behtdrragi ‘a better-off (person) from among us’ 11 , and Persian syntax
underlies constructions such as

agarki sayl belmadi, 12 wot-beradi ‘If there are no races, they give (their horses) green
fodder’ . The Qarluq dialect's lexicon even in its genuinely Turkic parts preserves features that are
alien to all of the neighboring dialects, e.g. torpi ‘calf, god ‘hoe’, aga ‘mother’, ge:qa- ‘to wash’,
o§a ‘that (one)’, -day ‘(equative suffix)’, and so does verbal morphology, e.g . yagi§ ya:qmirdi ‘it
did not rain’ 13 , a:ma kelma ‘don't bring!’ 14 , kellikdi ‘we had come’ 15 .

During my fieldwork I have collected some ethnographic information along with the
language materials. In North Afghanistan, just like anywhere on Earth, there is a lot of
individualism in clothing, furniture, food and other matters of every-day life just as in religious
practices and representations of life and afterlife. Collective preferences seem to have been on
their retreat over the last half century, giving way to individual modes and diversity, while on the
other hand this cultural change comes with an omnipresent discourse of decline ("We have lost
our right way of life,” that is to say, "We are losing our identity"). Phenomena I am characterizing
as "typically Qarluq" should thus be understood as being subject to dynamic change, neither
holistic nor essentialist. My observations are just snapshots out of a complex process of change.
Women's costume, the cloth on which meals are served, and the size of home -baked bread are
examples from the interface where linguistic belonging and distinctive ethnographic features
seem to correlate most obviously. (Many other features from cutting the umbilical cord to laying
a dead person to eternal rest might be taken up as examples of "typical Qarluq", "typical Moyol"
etc. modes, but this would be beyond the scope of this article.)

As far as costume and furniture are concerned, most Qarluqs follow overall contemporary
Afghan examples and do not seem to keep to specific modes of their own. Their table-cloths are
made of colorful-patterned modem fabric and they prefer to bake huge flat bread loaves (cf. ill. 4-
5). The Qarluq share all these features with their ‘Farsivan’ / ‘Tajik’ neighbors.

Qarluqs readily accept close contacts with their neighbors anyway, including intermarriage.
(Other Turkic speakers of the region may in actual life practice intermarriage just like the Qarluqs
do, but on direct inquiry would rather deny this option and insist on marrying within their own
ethnic group.) 16

7 The Qarluq dialect seems to fall into a Western and an Eastern variety, the former being spoken in
northern Kunduz and Takhar while the latter dominates in eastern Takhar and in Badakhshan. Out of the
samples given below, only god and geqa- are ‘western Qarluq’.

8 As opposed to ciizzim / uzim of the other dialects.

9 Cp. etag / ye tag / quyi.

10 Cp. qalin pi§-.

1 ! Cp. bir yakhpragimiz / durustragimiz.

12 Cp. sayl bolmasa.

13 Moyol (v.i.) living close to Qarluq settlements instead say yamyir yaymaredi ; Qataghani Uzbeks say
cawin cawmas edi ; Sariba? and Moyol living among those use cawin/cawin cawgin ernes edi or ba. rin
cawmagicedi.

14 In all other dialects, negation of the gerundial construction is used instead: alib kelma, a:p kelme....

15 In the other dialects ke:wedik etc. are used. Even in Uzbek dialects from Uzbekistan keldik-di etc. is a
scarce phenomenon; §oabdurrahmonov (1984: 143) mentions it for Iqon and Qorabuloq only.

16 Rasuly-Paleczek (1994) describes the actual marriage strategies of a non-Qarluq family living in northern
villages of the Kunduz and Takhar provinces: In the case of polygyny a man would first marry a girl from

100

3. Uluslararasi Turkiyat Araijtirmalan Sempozyumu

Moyol / Moyil / Moyal / Mayan

Moyols live in the Kunduz, Takhar and Badakhshan provinces. So far I have located Moyol
villages and urban settlements in the oases of central and northern Kunduz and Takhar, in
adjacent areas of rain -fed agriculture ( lalim ) and on the northern alluvial fans of the Takht-e
Sulayman range.

Among the Turkic speaking groups of northeast Afghanistan the Moyol stand out in terms
of internal linguistic and ethnographic diversity, which until now makes it impossible to even
decide whether they really form one single group or rather fall into two or even more sub-groups
with significantly different historical backgrounds.

Moyols are basically aware that their ethnic group consists of several iiniq and they
consider this internal differentiation as important. Members of urban communities often do not
preserve any information about their personal ethnic attribution and have barely heard of myths or
stories about their ancestors and their places of origin; all they would know is that they are
Moyol. Inhabitants of small remote villages, on the other hand, appear to consider belonging to a
specific sub-group (like Gaci etc.) much more important than affiliation to an overarching
identity like "Moyol". 17

In the provincial capital Taluqan I have repeatedly heard people call their own idiom
moyoli, but most speakers of that dialect prefer to call it simply turki or ozbak / ozbaki. Bilkis
Karmysheva, the most prominent and knowledgeable expert on the ethnic groups of Uzbekistan
and Tajikistan, quotes the Uzbek dialectologist Reshetov as attributing the Moyol dialect to the j-
group, that is, Qypchaq Uzbek, but relying on her own, however limited in scope, linguistic
findings suggests that they might rather belong to the y- (Qarluq) group. 18 The materials I have
collected so far would indicate that both scholars are right: While with some of my interlocuters
Qypchaq phenomena dominated, others showed almost exclusively Qarluq features and yet others
included both types in their idiolects without an evident preference. 19 My preliminary suggestion
would be that Moyoli was initially a y-dialect, a condition that has been preserved with isolated
groups in more remote areas to this very day. In ethnically diverse regions such as the oases and
lowlands, however, the influence of neighboring Qypchaq dialects (such as e.g. the dialect of the
Sanbash 20 in central and northwestern Takhar) has turned Moyoli into a y-dialect. While this
process is still ongoing, we can today observe yet another tendency where a modest "(re-)-
Qarluqization" interferes with the dialect, since y-varieties enjoy higher social prestige in
Afghanistan, so that many j-speakers - especially educated people - attempt to suppress Qypchaq
features as best they can. For the time being the question of what the Moyoli dialect actually is,
must remain open. Solving this puzzling question is perhaps the most challenging task for
Northeast Afghan Uzbek dialectology.

his own ethnic group, but through further marriages is then free to forge strategic alliances with other
ethnic groups.

17 Baldauf (2010: 153)

18 Karmi§eva (1976: 205 footnote 70; Re§etov 1959: 67). Hesche et al. (1978) don’t go in any detail on
these matters, probably since their limited material does not allow them to.

19 One of my interlocutors, for example, would use three different lexemes for ‘mother (reference term)’
(e:na, a?a ve appa); many informants use two forms of habitual past tense side by side (-aredi and -
gicedi); again quite a few people switch from initial c- to y- and back again; I am not yet able to explain
the logics behind these phenomena.

20 Among the Sariba§, who form a large part of the population of central Takhar, I have collected much
material which, however, I have not yet started to scrutinize. Karmysheva (1976: 84 et al.) obviously
counts them among the Qatayani Uzbeks. My materials do not immediately support this, but give reason
to assume that they belong to an older stratum.

Ingeborg BALD A UF 101

Much the same ambivalence is symptomatic of ethnographic features observed with Moyol
people. I have often been told that ‘authentically Moyol’ bread loaves should be very big - as big
as the loaves baked by Qarluqs. In fact, so far I have only seen such huge bread loaves in the
village of Bayak near Taluqan (ill. 6), while everywhere else in Moyol homes only loaves of
modest size were served, much like those baked by ‘Real Uzbeks’ (v.i.). Women's clothing does
not point into one single direction, either: While not only most young women, but many elderly
women as well, wear "non-traditional" standard Afghan gear, there is a certain faithfulness to
tradition in one item - women's long pants ( istan ), which form part of the dress-and-pants
ensemble, are very often bloomers with cuffs, tailored from black fabric with patterns of small
flowers (ill. 6-8).

‘Real Uzbeks’

‘Real Uzbeks’ (gin ozbak, asli dzbak) is a term normally used for self-denotation by those
who attribute themselves to that group, while it is hardly ever used by others. The term includes
the ‘Qatayani’ and ‘Carjatayan’ and other larger or minor groups living in the provinces of
Samangan, Baghlan, Kunduz and Takhar. Reliable information on their provenance and time of
invasion into today's North Afghanistan is not yet established. In any case they have moved into
the region only much later than Qarluq, Moyol and Sanba§ and their tribes seem to have settled
on territories north and south of the Amu Darya, moving to and fro under previous local rule as
well as later on under the Amirs of Kabul and the British on one side, and the Emirate of Bukhara
and the Russians on the other side. 21

As of the 19th century, the ‘Real Uzbeks’ inhabited barren lands of North Afghanistan;
over the last century, partly due to Afghanistan's official settlement policy that favored Pashtun
newcomers to the region, they were pushed to even poorer soil. 22 In the 1920s and 1930s a few
thousand Burka, Miri§ker, Qur 99 i and other ‘Real Uzbeks’, who had opposed the Soviet takeover
and were seeking refuge from increasing political pressure, joined their fellow tribespeople south
of the river 23 , where most of them would practice transhumance in remote hilly areas until the
1970s.

Today many ‘Real Uzbeks’ do not remember their seven forefathers. Still, most of them
would know their personal tribal affiliation and have at least some general knowledge of Uzbek
tribes ( uruq ).

The ‘Real Uzbek’ dialects belong to the Qypchaq group. There is not too much internal
differentiation between these dialects, but on the other hand they are clearly distinct from the
Qypchaq varieties of Moyoli. The most significant marker in which they differ from Moyoli is the
preservation of voiceless occlusives in intervocalic position (e.g. tikaradik ‘we used to sew’, tepd
‘hilltop’) as opposed to voicing in Moyoli ( tigdrddig ‘id.’, tewa ‘above’). Assimilation of
consonants is a familiar phenomenon in ‘real Uzbek’ dialects just as in Moyoli, but to a
significantly lower degree (compare ‘r.uz' tilimizdan/tilimiznan ‘from our language’,
gapandazdik ‘buzkashi horsemanship’ to moy. tilimizzan, gawandazziy ‘id.’).

21 A lady from the Cayay ethnic group, who had married a Ta§kandi man from the village of Qo§terman
near Haybak, proudly related that their forefathers would steadily rebel against the Amir of Bukhara and
finally escaped from his cruelty across the river (Baldauf Sound Archive, recording 5/2006).

22 Adamec (1972: 6). In the Province of Samangan, Uzbeks settle - and seem to have settled for some time
- on fertile irrigated lands, too, from where they have apparently in their turn pushed back other ethnic
groups (e.g. Hazara).

23 Cf. Karmi§eva (1976: 1 1), Bademci (2010).

102

3. Uluslararasi Turkiyat Arapirmalan Sempozyumu

The Teal Uzbek’ lexicon also differs from more ancient Qypchaq dialects of Afghanistan
(such as the Sanba§ dialect) in distinctive features as yayari/cayari ‘above’, payan or quyi
‘below’ (vs. sar. tewa and etag, respectively).

‘Real Uzbeks’ take pride in their traditional costume and regret that in actual life this type
of garment gives way to all- Afghan clothing. Young women and girls no longer put on the crown-
like headgear laggag or araygin, initially made of bread dough, and have replaced the typical red-
and-white paisley headscarves with fashionable light shawls. Old women and villagers from
remote areas are the only ones who still keep to the traditional headgear and wear traditional
bloomers made of light green or turquoise 24 fabric with tiny floral patterns. Hand-woven
tablecloths and colorful embroidered curtains to cover stacked-away bedding at daytime are much
in demand with families who can afford such luxuries 25 (ill. 15). Their bread loaves are of
moderate size at best, while in many f ami lies loaves as small as bakery bread are made (ill. 9-14).

Qoqurat

According to the narrations of my male and female Qoqurat interlocutors,
the Qoqurat have moved to Afghanistan from Bukharan soil in the 20th century only. 26 Over the
centuries the Qoqurat played an important role in Central Asia but since the days of Chingiz Khan
they kept being defeated by their adversaries, and this condition persisted into the Stalin era. Part
of the Bukharan Qoqurat felt constrained to take refuge to Afghanistan, leaving behind all their
livestock and belongings. They faced much trouble before and after settling down south of the
Amu Darya. 27 Today there are a few small Qoqurat settlements in the province of Balkh (central
North Afghanistan) 28 . In the province of Kunduz there are some 20 Qoqurat villages on newly
irrigated soil. Many Qoqurat have only small plots of land and are part of the poor segment of the
rural population.

The idiom of the Qoqurat is a purely Qypchaq dialect like the dialects of the ‘Real
Uzbeks’, but it differs from the latter in some decisive points. The Qoqurat dativ -DA does not
only stand out against neighboring Qypchaq dialects but against all Turkic idioms of
Afghanistan 29 (e.g. qdyirat guaxta ke:gan ‘The Qoqurat came to this side [of the Amu Darya]’).
Multi-chain gerundial constructions are much more extensively used by Qoqurats than by any
other groups, including even the ‘Real Uzbeks’ although the latter make ample use of the device,
too. The present continuous tense in yap- (which is the standard form in modem Uzbek of
Uzbekistan) is unknown to almost all other dialects of Afghanistan, but is regularly used in the
Qoqurat dialect (e.g. ruzmaruz pes ket-bar'yapti ul ‘it progresses day by day’). The genitive in -
Diyl-dey (e.g. ye:ktasitirj ‘of both of them’, a:tadey §u td:§agi ‘this mattress of father's’) is
peculiar of their idiom, too.

24 This spectrum of colors is called pistaq ‘pistachio’.

25 People who have lost their livestock during the war period cannot easily afford wool for hand-woven
cloth and therefore must resort to cheap manufactured fabric.

26 Karmi§eva quotes historical sources that mention the Qoqurat tribe as inhabiting North Afghanistan as
early as the 13th century, but the gap to our times is not bridged by further evidence (cf. Karmysheva
1976:219).

27 Baldauf Sound Archive 14/2008 (recorded from an 88 year old informant from Asqalan / Kunduz
province); Bademci 2010: 289.

28 ‘Abdulaziz Dehqan, a Qoqurat intellectual and native of the region, relates narrations collected from
inhabitants of these villages in a somewhat fictionalized form (cf. Abdulaziz Dehqan 2003).

29 This phenomenon seems to be yielding to -ga/ga and has widely been replaced by the latter. In emotional
speech, however, it makes a spontaneous return. Interestingly, the -ZM-dativ is widespread among
Uzbekistani Uzbek dialects (§oabdurrahmonov 1984: 47).

Ingeborg BALDAUF 103

Finally, the Qogurat lexicon includes words that do not exist in other dialects at all, or
differ in generalities or subtleties of meaning (e.g. gabvar ‘male bloomers’ 30 , -di axta:r- / aydar-
‘to stray’ 31 , -man a:lma§ip ket- ‘to mix with Some of the dialect's lexical peculiarities are due
to the Qoqurats' recent Soviet experience (e.g. pdngibik ‘Bolshevik’, ddr-zabane: sita:jil ‘in Stalin
times’, kd. tgkd ‘potatoes’ 32 ).

Most of the Qoqurat men and women whose acquaintance I have made are very much
aware of the process of dynamic cultural change their communities find themselves in. They
observe what they understand as a decline of morals and values, and join in a discourse of general
decay.

The traditional female costume would have consisted of a high turban-like headgear
(called salla, telpak or qasaba ) 33 ; a long unwaisted dress; bloomers that ought to be red in young
age and pistaq color in later years; a lengthy waistcoat ( kurta ) and a lightly quilted coat to be
thrown over one's head when leaving the house. 34 Today only a few very old Qoqurat ladies are
said to dress like this (ill. 16), while the next generation dresses similar to the ‘Real Uzbeks’ and
young women and girls prefer all- Afghan styles.

Traditional male costume has hardly been passed down to present day. Men remember a
specific kind of bloomers ( galwar ), an overcoat ( ge. kmdn ) and a kind of scull-cap called doppi,
but the only traditional garments that still seem to be used are a kind of trousers called patlin and
the galoshes-gaiters combination of patir and massi.

As for the tablecloths I have seen in Qoqurat houses, along with one handwoven specimen
they were all modem manufactured fabric. Home-made bread was not served in my hosts' places
so that I don't know details about it.

All this information, as stated above, is preliminary, most likely incomplete and perhaps
even partly wrong. It may thus serve as a basis for debate and I hope to come up with deeper and
broader studies in the near future.

30 This lexeme is unknown in all other dialects, where i§tan or lazim are used instead.

31 This verb is used instead of all other dialects’ akhtar- ‘seek’ and also instead of ‘real Uzbek’ -di qidir-
‘to roam’; it also replaces the other dialects’ various lexemes for ‘to roam / wander / range’ ( da:li aynal-
, balla-, arala- etc.).

32 Cp. kagalu: in all other dialects.

33 Young girls would wear a so-called kallapa§ / kallapac instead.

34 An undated photograph, most probably from the 1960s, is found in Karmysheva (1976: 220).

104

3. Uluslararasi Turkiyat Arapirmalan Sempozyumu

Bibliography

‘Abdulazlz Dehkan: Razm-avari az tabar-i bahaduran, Mazar-i §arif 1382/2003.

Adamec, Ludwig W.: Historical and Political Gazetteer of Afghanistan vol. 1. Badakhshan
Province and Northeastern Afghanistan, Graz 1972.

Bademci, Ali: Tiirkistan'da Enver Paga'mn Umumi Muhaberat Miidiiru Molla Nafiz'in
Hatiralan: Sarikli Basmaci, Istanbul 2010.

Baldauf, Ingeborg: ‘The Dayi ~ Kargil of Andkhoy: Language, History and Profession in Local
Identity Discourses’, ASIEN 104 / Juli 2007, 135-152.

‘Sprachc, Dislozierung und Identitat bei Ozbeken Nordostafghanistans’, Jahrbuch des

Phonogrammarchivs der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften 1, Gottingen
2010, 139-169.

Boeschoten, Hendrik E.: Osbekisches aus Aibak (Samangan), Utrecht 1983.

Hesche, Wolfram & Wolf-Dieter Hildebrandt & Andreas Thermann: Das Moyoli in Badachschan
(Afghanistan), Gottingen 1978.

Karrm§eva, B.Kh.: Ogerki etnigeskoy istorii yujmkh rayonov Tajikistana i Uzbekistana (po etno-
grafigeskim danmm), Moskva 1976.

Rasuly-Paleczek, Gabriele: ‘Kinship and Politics Among the Uzbeks of Northeastern
Afghanistan’, Bamberger Zentralasienstudien, ed. I. Baldauf & M. Friederich, Berlin
1994, 11-27.

Re§etov, V.V.: Uzbekskiy yazik, 9ast’ 1. Vvedenie. Fonetika, Ta§kent 1959.

Schumann, H.F.: The Mongols of Afghanistan. An Ethnography of the Moghols and Related
Peoples of Afghanistan, ’ S-Gravenhage 1962.

§oabdurrahmonov, §.§. (ed.): 0‘zbekxalq shevalari morfologiyasi, Tashkent 1984.

Thalhammer, Ingeborg: ‘Zum Dialekt der Goq in Afghanisch-Turkestan’, Turcica XII.1980, 7-
39.

KUZEYDOGU AFGANiSTAN OZBEK LEH^ELERl BiR (, AI,ISMA RAPORU

Ingeborg BALDAUF
Almancadan £eviren Semih TEZCAN

Afganistan Ozbek leh9elerinin ara§tmlmasi 1970 ’li yillarda ba§lami§ti. Uygun firsatlar
bulup derlemeler yapabilmi§ Avrupali Turkologlar pek az kaynak metne dayanan ku9iik
9ali§malar yayimlamaktaydi. Bunu boylece ifade etmekten 9ekinmiyorum, 9unkii onlardan biri de
bendim.

Bend-i Turkistan Siradaglarmm kuzeyinde Sar-e Pol vilayetindeki birka9 koyde insanlarm
bir Kip9ak leh9esi konu§tuklarmi ke§fettigimde fena halde heyecana kapilmi§tim. 1 Oysa
Afganistan Ozbeklerinin neredeyse yansimn Kip9ak leh9eleri konu^tuklanni biliyor olsaydim,
herhalde M9 de oyle heyecanlanmazdim. Ba§ka meslekta§larimm durumu da benimkinden farkli
degildi. Kii9iik bir Alman Turkologlan grubu, Bedakh§an Mogoli leh9esini, pek nadir ve herhalde
Ozbek9eden ayn olan bir leh9e zannetmi§ti. 2 Oysa ger9ekte Mogoli, Kuzeydogu Afganistan’da
Kunduz vilayetinden ba§layip Takhar iizerinden Bedakh§an’a kadar uzanan geni§ bir bolgede,
oradaki Turk dilli niifusun 9ogunlugu tarafmdan konu§ulan leh9edir, bu leh9enin karma§ikligi
yiizunden onun oteki Ozbek lelnjelerinden ne derecede farkli veya onlara ne derecede benzer
oldugu §imdilik belirlenebilmi§ degildir.

Yine bir ba§ka meslekta§, Kuzey Afganistan’m orta boliimunden bir adamm idiolektini,
yani kendine ozgii dilini, biiyiik ozenle i§leyip 96zumlemi§ti, ancak bunu yaparken kullandigi
malzemenin, Kuzey Afganistan’da genel anla§ma diline ait tipik dil omekleri oldugunun farkmda
degildi. 3 O Tiirkologun (9ali§masmm ‘Giri§’ kismmda belirttigi uzere) bir meslekta§mdan alip
i§ledigi malzeme, sik sik degi§ik bolgelere gidip gelen erkeklerin konu§tugu dil i9in tipik olan
omeklerdi. Bu gibi adamlar, her gittikleri yerin agzmdan bazi ozellikler kapar, bunun sonucunda,
asil leh9eleri biisbiitiin tanmmayacak hale gelir.

Kisaca soylemek gerekirse, bunlar ilk adimlardi ve pek de saglam ve kalici adimlar degildi.
Ne yazik ki, 1980 ’li yillann ba§larmda, Sovyet i§galiyle ve i9sava§in patlamasiyla birlikte bu
adimlar da durdu. 1980 ’lerden ba§layarak Sovyetler Birligi, Afganistan’da Sovyet Turkologlan
bulundurdu. Bu Turkologlar 90k yogun bi9imde leh9e ara§tirmalan da yapmaktaydi, ancak
onlarm yaptigi ara§tirmalar, bilimsel Tiirkolojinin ama9lanndan 90k, terciimanlik ve casusluk gibi
uygulamaya yonelik ama9lara hizmet etmekteydi.

Yazik ki, lilkede dogrudan dogruya Afganistanlilann giri§tigi Ozbek dialektolojisi ara§tir-
malari hi9bir zaman yapilmadi. i§te bu yiizden 2004 ’te ilan edilen yeni Afganistan Anayasasmm
bir maddesi, iilkenin aydinlanm ve siyaset9ilerini pek hazirhksiz yakaladi: Yeni Anayasamn 14 .
maddesine gore Afganistan’m resmi dilleri olan Dari (Fars9a) ve Pe§tu yamnda, iilke toprakla-
rinin bir kismmda yaygm olarak konu§ulan ba§ka diller de, o dilin konu§uldugu bolgelerde ‘bir
diger resmi dil’ olarak kullamlabilecekti. Ozbek9e de bu dillerden biriydi.

Afganistan’da yapilmi§ olan bir dizi toplantida bu dilin, yani Ozbek9enin gelecegi tarti§ildi.
Ben de bu toplantilara Afganistan di§mdan yabanci uzman olarak katilabilmenin onur ve
sevincini tattim. Ne yazik ki, bir Ozbek yazi dili yaratmak i9in gereken onko§ullann mevcut
olmadigim pek kisa zaman i9erisinde gordiik: Bu yazi dili hangi esas iizerinde meydana
getirilecekti ki? !

1 Thalhammer (1980)

2 Hesche & Hildebrandt & Thermann (1978:3)

3 Boeschoten (1983)

Orhon Yazitlarimn Bui > d 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 105-120

106

3. Uluslararasi Turkiyat Araijtirmalan Sempozyumu

Omek verecek olursam: Afganistan’da Ozbekse konu§ulan bolgelerin her birinden §imdiki
zaman i9in kullamlan biitiin bi^imbirim ogelerini veya ‘dag’, ‘dana’, ‘yagmur yagmak’ i9in
kullamlan biitiin kelimeleri bir araya toplamak, en geni§ katilimla yapilan gorii§me ve tar-
ti§malarda bile miimkiin olmadi. Bu bilgi a9igi yiiziinden Afganistan Ozbek9esi i9in bir yazi dili
yaratma projesi, bugiine degin sonu9suz kalmi§tir, ne yazik!

Benim, bu durumdan kendim i9in 9ikardigim sonu9 §u oldu: Giiciim yettigince kendimi bu
agizlarm sistematik ara§tirmasma vermem gerekir. Bunun iizerine, 2004 yilmdan bu yana
yaptigim 5 ara§tirma seyahatinde, yakla§ik 25 degi§ik yerde, bazen gozlem ve arada bir soze
kan§ma, bazen de dogrudan dogruya sorular yoneltme yontemleriyle dil malzemesi derledim.
Derlemeler boyunca yakla§ik 240 saatlik ses kaydi yapilmi§ oldu, bunun yamsira etnografik
olgulan da fotograf 9ekmek suretiyle belgeledim. Tabii, §u ana kadar bu zengin malzemenin
ancak bir ki s rnim i§leyebildim.

Sozlerime ba§larken 1970 ’li yillarda Afganistan’daki Ozbek leh9eleri hakkinda hi9bir §ey
bilmedigimizi ve hemen hemen hi9bir olguyu dogru yorumlayamadigimizi s6ylemi§tim. Aradan
bunca zaman ge9tikten sonra kendimi biraz olsun yol almi§ hissetmekteyim. Ama ger9ekten biraz,
birazcik ; a9ik9asi, ayrmtilar hakkinda hala ne denli az bilgi sahibi oldugumuzu tahmine yetecek
kadar. Kisa bir siire once ogrendigime gore Mainz Universitesinde, Kuzey Afganistan Ozbek leh-
9eleri iizerine bir doktora 9ali§masi yapilmaktaymi§. Belki ba§ka yerlerde de bu gibi 9ali§malar
yapilmaktadir. Herkes §unu a9ik9a ve kesin olarak bilmeli: Bu alanda herkes i9in yapacak daha
pek 90k i§ bulunuyor. §imdi, soz konusu Ozbek leh9eleri hakkinda §u ana kadar edinmi§ oldugum
bilgileri, ana hatlanyla ortaya koymak istiyorum.

Elde edebildigim birinci sonu9 §udur: Afganistan’m kuzeybatismdaki Andkhoy §ehrinde,
yerli Ozbek ve Turkmen lerden gerek dil bakimmdan, gerekse gelenekler ve hayat tarzi
bakimmdan epeyce farkli bir etnik grup ya§amaktadir. 2003 ’te yitirdigimiz Gerhard Doerfer,
boyle bir grubun mevcut olmasi gerektigini teorik kamtlara dayanarak onceden anlami§, bu grup
mensuplannm ‘Ozbek Oguzlan’ diye tammlanmasim onermi§ti. Artik -dilleri kaybolmak iizere
olsa bile- boyle bir grubun ger9ekten mevcut oldugunu kamtlami§ bulunuyoruz. Aralannda
ya§adiklan Ozbek ve Tiirkmenler onlan ‘Dayi’ diye adlandrriyor, kendileri ise tarihi ve nereden
geldigi §imdiye kadar belirlenmemi§ olan ‘Kargil’ etnonimini kullamyor. 4

Ulkenin kuzeybatismda ya§ayan ba§ka gruplardan §imdilik soz etmeyecegim, 9iinkii onlar
iizerine son yillarda ayrica leh9e ara§trrmalan yapamadim. Bunun yerine, Kuzeydogu
Afganistan’daki Tiirk dilli gruplar hakkmda dialektoloji baki§ a9ismdan soyleyebileceklerimi
§imdilik bir taslak olarak ortaya koymak istiyorum. Etnik gruplann kendilerine ozgii kimi etno-
grafik ozelliklerine de kisaca deginecegim.

Karluk

Afganistan’da en eski zamandan beri ya§ayan Tiirk dilliler her halde Karluklardir. Karluk
( Qarluq ya da Qallig, Qarlilar ) yiizyillarca yan yana ya§adiklan yerli ‘Farsivan’ ya da
1980 ’lerden beri bilimsel literatiirde olsun, halk agzmda olsun ‘Tacik’ diye adlandmlagelen
kom§ulanyla temel kiiltiir ozelliklerini payla§maktadrr. 5 Eger akkiiltiirasyon siirmii§ olsaydi, yani
bunlar, kendilerinden daha gii9lii olan kom§u halklann ya§am tarzma ayak uydurmaya, 1970 ’li
yillarda oldugu gibi devam etselerdi, belki yava§ yava§ kendi dillerinden bile vazge9eceklerdi.
Ancak siyasi durumun degi§mesi sonucu son senelerde Kuzey Afganistan’da Ozbek 6 olmak ve bir

4 Baldauf (2007).

5 Karmi§eva (1976: 186-193).

6 ‘Ozbek’ de ‘Tacik’ gibi Sovyetler Birliginde 1920’li yillardan itibaren terim olarak kullamlmi§, bu
kullammda dilden ve etnik ozelliklerden ziyade belirli siyasal temeller goz oniinde tutulmu§tur.
1980’lerden beri Afganistan’da da bu terimler kullamlagelmi§trr. Tarihsel anlamda Ozbek olan etnik

Ingeborg BALDAUF 107

ge§it Turk! konu§mak yeniden moda olmu§tur. i§te bu yiizden olsa gerek, bugiinkii gen? ku§agin
yam sira, ya§i kirki a§mi§ olanlar bile tekrar Tiirki konu§maya ba§lami§tir, hatta bunlar arasinda
Tiirki konu§anlarin sayisi eski zamana gore daha da artmi§tir.

Karluk lehgesinin 7 sozvarligi, biitiin oteki Afganistan Tiirki lehgelerinin sozvarligina gore
90k daha fazla iranile§mi§tir. En basit kavramlar igin bile Farsga kelimeler, odiingleme geviri de-
yimler kullamlir: angur ‘iiziim’ 8 , pas ‘a§agi’ 9 , ma:r sindir- ‘ba§lik parasi belirlemek’ 10 , icimizgd
bir behtarragi ‘aramizda daha iyi olan birisi’ 11 gibi. Sozdiziminde de Farsgamn etkisi kendini
belli eder: agdrki sayl belmadi, 12 wot-beradi ‘eger yan§ olmazsa (ata) ot verilir’. Aslmda Tiirki
olmakla beraber Karluk lehgesinde kom§u Ozbek Ichgelcrindcn farkli ve kendine ozgii birgok
leksem ve morfem kullamlir: torpi ‘dana’, god ‘gapa’, aga ‘anne’, ge.qa- ‘yikamak’, o§a ‘o’, -dag
‘(e§itlik durumu eki)’; bazi fill kipleriyle de bu lehge ba§ka lehgelerden aynlir: om. yagi§
ya.qmirdi ‘yagmur yagmazdi’ 13 , a:ma kelma ‘getirme!’ 14 , kellikdi ‘gelmi§tik’ 15 .

Ara§tirmalarim sirasmda, dil derlemeleri yaparken bir yandan da miimkiin oldugu kadar
fazla etnografik bilgi toplamak igin siirekli gaba gosterdim.

Kuzey Afganistan’da ya§ayan insanlann gerek giyimleri, evlerini tefri§ etmeleri, yiyip ig-
meleri ve daha ba§ka giinluk me§galeler konusunda olsun, gerekse dini hayatla ilgili uygulamala-
nnda, bu dunyaya ve oteki dunyaya ili§kin tasavvurlannda olsun, diinyamn ba§ka yerlerinde
ya§ayan insanlar kadar bireyci davranmadiklanm farz etmek, i§i pek basitle§tirmek olurdu.

Kolektif olamn oneminin bireysel olamn onemi kar§ismda son yanm yuzyilda hizla gerile-
digi goriilmektedir. ‘Dogm olan ya§am bigiminin kayboldugu’ yani ‘kendimize ozgii olamn yitip
gittigi’ uzerine yapilan ‘degerler goku§u tarti§masi’ 16 diinyamn her yerinde ortaya gikmakta. Bu
bakimdan, benim ‘Karluklar igin tipiktir vb.’ diye gozlemledigim fenomenler, biitiin bireyleri
kapsamma almaz, bunlarin baglayici kesinligi yoktur ve bu fenomenler hizli bir degi§ime agik bu-
lunmaktadrr. Ben sadece anlik belirlemeler yapmaktayim.

Dilsel (ve etnik) aitlik ile etnografik fenomenlerin korelasyonunu kammca nispeten agik
segik yansitan omekler olmak iizere burada, gruplann her birinde kadm giyimi, soffa ortiisii ve
ekmeklerin buyiiklugu hakkmda aynntilar vermek istiyomm. (Insamn anadan dogu§uyla topraga
verili§i arasmda bu sayilanlar gibi daha pek gok hususta, nelerin ‘tipik Karluk’ , ‘tipik Mogol’ vb.
oldugu uzerinde durulabilir, tabii burada bu i§e giri§mem mumkun degil.)

gmplan otekilerden ayrrt edebilmek igin, kendilerinin kullandigi ‘Gergek Ozbek’ (gin dzbak) ibaresini
kullamyorum.

7 Karluk lehgesinin herhalde biri bati, oteki dogu olmak iizere iki ge§idi (degi§ke, Varietat) bulunmaktadir,
bunlardan birincisi Kunduz ve Takhar vilayetlerinin kuzeyinde, ikincisi ise Takhar’in dogu yorelerinde
ve Bedakh§an’da konusjuluyor olmali. A§agida Karluk lehgesinden verilecek omeklerden god ve geqa-
di§indakilerin hepsi dogu degi§kesinden almmadir.

8 Kr§. ciizzim / uzim .

9 Kr:j. etag! yetag / quyi.

10 Kr§. qalin pi§- vb.

11 Kr§. bir yakhprdguniz / durustrdguniz.

12 Kr§. sayl bolmasa.

13 Karluk kasabalarma yakm koylerde ya^ayan Mogollar bunun yerine yamgir yagmaredi, Qatagani
Ozbekler cawin cawmas edi, Sanba§lar ve onlarla yanyana ya^ayan Mogollar ise cawin/cdwin cdwgin
ernes edi veya ba. rm cawmagicedi derler.

14 Biitiin oteki lehgelerde ise once gerundial yapi meydana getirilir, sonra bu olumsuzlamr (alib kelma , a:p
kelme...).

15 Oteki lehgelerdeki ke:wedik vb. karjiligi olarak. Ozbekistan Ozbek lehgelerinde bile keldik-di vb. pek
nadir bulunmaktadir; §oabdurrahmonov (1984: 143) ancak Iqon ve Qorabuloq bolgelerinden ornekler
verir.

16 Almanca Dekadenzdiskurs terminusunu ‘degerler gokii^ii tarti§masi’ diye geviriyorum. Bundan anla§il-
masi gereken, ali§ildik olan ve geleneksel sayilan degerlerin degi§ime ugramasindan veya biisbiitiin kay-
bolmasmdan dolayi duyulan hayiflanmanm dile getirilmesi ve bu konuda yapilan tarti§malardrr (Oeviren).

108

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Karluklarm giyim ku§amr ve ev e§yasi 90gunlukla ?agda§ begeniye uygundur ve herhangi
bir ozellik gostermez. Yaydiklari sofra modern desenli fabrika dokumasi bezden yapilmi§tir.
Ekmekleri tandirda pi§irilen buyiik9e 9orektir (bk. resim 4-5). Karluklar, biitiin bu ozellikleri yerli
‘Farsivan’ kom§ulanyla (bunlara son zamanda ‘Tacik’ de denmektedir, yukanya bk.)
payla§maktadir. Ogrendigim kadanyla Karluklar zaten bu kom§ularryla yakm ili§kilere
ge9mekten W9 ka9mmazlar, krz da alrp verirlermi§. (Yorenin ba§ka Turk dilli etnik gruplan ise,
krz alrp verme konusunda, ger9ekte trpkr Karluklar gibi davrandrklan halde, a9rk9a soruldugunda
bunu inkar ederler, sadece kendi etnik gruplan i9erisinde evlilik yaptrklan hususunda rsrar
ederler. 17 )

Mogol / Mogil / Mogal / Magan

Mogollar, Kunduz, Takbar ve Bedakhshan vilayetlerinde geni§ bir alana yayrlmr§trr. Bunlar,
bu vilayetlerin kuzey ve merkez bolgelerinde bulunan vadilerdeki koy ve kasabalarda, yine
buralann kuzey ve guney kesimlerinde uzanan daha yuksek, yagmur dr§mda sulama olanagr
olmayan, lalim denilen arazilerde ve Takbar ile Bedakh§an’m giineyindeki yuksek daglann
yama9lannda ya§arlar.

Mogollar, i9 biinyelerindeki 9e§itlilik dolayrsryla bolgenin son derecede dikkate deger Turk
dilli gruplarrdrr. Bunlarm, ger9ekte tek bir grup mu oldugu, yoksa farklr tarihsel arka planlara
sahip 9e§itli Mogol gruplannm mr soz konusu oldugu, ancak derinle§tirilmi§ dialektoloji ve
etnografya ara§trrmalanyla ortaya 9ikartilabilcccktir.

Soylara, yani uruq’lara bolunmu§ olduklan Mogollarm bilincinde yerle§iktir ve buna onem
verirler. §u da var ki, nispeten buyrboje vadi yerle§im merkezlerinde ya§ayan bir9ok birey, Mogol
oldugunun otesinde, ki§isel olarak kendisinin bu grubun hangi alt grubuna mensup oldugunu
soyleyemez, kokleri hakkmdaki mitlerden ya W9 haberi yoktur ya da pek az bir §ey i§itmi§tir.

Daha ba§kalarr i9in, kendi gozlemlerime gore ozellikle son zamanlarda eski yerle§im
yerleri olan daglrk bolgelerdeki kii9uk koylerden daha kalabalrk yerlere go9 etmi§ olan Mogollar
i9in ku9iik bir alt gruba ( Gaci vb.) mensup olu§ alt kimligi daha canhdrr ve Mogol grubuna
mensup olu§ list kimliginden daha onemlidir. 18

Ozellikle vilayet merkezi Taluqan’da tek tek bireylerin kendi konu§tuklan dili, mdgoli diye
adlandirdiklarini i§ittim. Ancak bu dili konu§anlann 9ogu ba§ka bir kelime kullanmaksrzm kendi
dilleri i9in de tiirki veya dzbak/ ozbaki der. Bugiinkii Ozbekistan ve Tacikistan Ozbeklerinin onde
gelen etnografya uzmanr Bilkis Karmr§eva, Mogol leh9esini bir c-leh9esi sayan Ozbek leh9eleri
uzmanr Re§etov’u almtrlamakla birlikte, kendi derlemi§ oldugu az miktarda dil omegine gore bu
leh9enin bir y-leh9esi sayrlmasr gerektigini belirtir. 19 Benim derledigim malzeme, ikisinin de
haklr oldugunu ortaya koymaktadrr: Kimi kaynak ki§ilerimde Krp9ak Ozbek9esi ozellikleri,
kimilerinde Karluk Ozbek9esi ozellikleri one 9ikmakta, bir9ogunun ki§iye ozgii agzmda (Idiolekt)
ise her iki leh9enin ozellikleri bir arada bulunmaktadrr. 20 Bu soruya kesin bir yanrt verememekle
birlikte bu konudaki tahminim §oyledir: Mogoli aslrnda bir y-leh9esiydi, tarihsel a9idan

17 Rasuly-Paleczek (1994), ya§anmi§ bir evlenme stratejisine ili§kin, ilgi gekici bir omegi, Kunduz ve
Takhar vilayetlerinin kuzeyindeki koylerde yerleri k bir aile omeginde gosterir: Erkegin birden 90 k evlilik
yapmasi durumunda, ilk gelin erkegin mensup oldugu uruktan olmalidir, ancak sonraki evliliklerde ba§ka
boydan kadin alinabilir.

18 Baldauf (2010: 153)

19 Karmi§eva (1976: 205 dipnot 70; Re§etov 1959: 67). Hesche ve b§k. (1978) bu sorun hakkmda bir §ey
yazmami§lardir, onlarin derledigi malzeme de bu konuda kesin bir bilgi vermez.

20 Bu ciimleden olmak iizere bir kaynak ki§i, ‘anne’ i?in 119 degi§ik leksem (e:na, aqa ve appa) kullanrr;
bnyok kaynak ki§i, ge 9 mi§ zaman ali§kanlik bi 9 imi olarak hem -aredi hem de -gicedi kullamr; yine
bnyok kaynak ki§i onseste, kimi kelimede c-, kim kelimede y- telaffuz eder; §imdiye kadar bu degi§imin
a 9 ik se 9 ik bir kurala bagli oldugunu belirleyebilmi? degilim.

Ingeborg BALD A UF 1 09

bakildigmda, izole durumdaki bolgelerde hala bir y-lchgcsidir. Buna kar§ilik etnik bakimdan
kari§ik olan nehir vadilerinde, kom§u c-lelmjelerinin (om. Takhar vilayetinin merkez kisimlannda
ve kuzeybatismda Sariba§ 21 lelmjesinin) etkisi altmda bir c-leh9esine donu§mu§tur.

Bu siire9 hala devam etmekte ise de, aym zamanda buna kar§it yonde geli§en ‘Karlukla§-
ma’ siireci, bu surcci bastrrmaktadir, 9unkii Afganistan’da y-leh9eleri daha itibarlidir, ozellikle
egitimli ki§iler, kendi leh9elerindeki c-belirtilerini gizlemeye gayret ederler. Mogoli’nin
ger9ekten ne oldugu sorasuna kesin bir yamt bulmayi, kuzeydogu Afganistan Ozbek
dialektolojisinin ele almasi gereken en 9etin mesele olarak goriiyorum.

Mogol denilen ki§ilerin etnografik ozelliklerinde de durum, dillerinde olduguna benzer
§ekilde 9e§itlilik ve belirsizlik gosterir: Kendileri bana ka9 kere -Karluk ekmekleri gibi—
koskocaman ekmeklerin ‘ger9ek’ Mogol ekmegi oldugunu soylediler. Fakat ger9ekte, boyle
koskocaman ekmekleri sadece Taluqan yakimnda bulunan Bagak’taki bir evde gordum; bunun
di§mda her yerde ekmeklerin 9api 90k daha kikpuktii, dolayisiyla ‘Ger9ek Ozbek’ (a§agiya bk.)
ekmegine benziyordu. Kadmlann giyimi de a9ik9a belli bir gmba mensup olu§u belli etmez:
Aslinda, sadece gen9 kadmlar degil, ya§lica kadmlar da (tipki Karluk kadmlan gibi) geleneksel
olmayan genel Afgan kiyafeti giymektedir. Ancak bir konuda gelenege baglihk (tutuculuk)
egilimi gordum gozlemledim: Kadmlann i9 giyimi hep, igton (< ig ton) denilen ufak 9i9ekli siyah
bezden dikilmi§ §alvardir (bk. resim 6-8).

‘Ger9ek Ozbekler’

‘Ger9ek Ozbek’ (gin ozbak, asli dzbak) adlandirmasi, 9ogu zaman kendilerini bu grubun
mensubu sayanlann agzmdan i§itilir. Bu ust kavram i9erisinde, Samangan, Baglan, Kunduz ve
Takhar vilayetlerindeki ‘Qatagani Ozbek’, ‘Capatagan’ ve daha ba§ka kalabahk gmplar bir araya
gelir. Bunlarm bu bolgeye ne zaman girdikleri §imdilik kesinlikle soylenemez, bu hususta tarihi
kaynaklara ba§ vurmak gerekmektedir. Herhalde Karluk, Mogol ve Sanba§lardan epeyce sonra
gclmisjlcrdi ve herhalde Afganistan’ m kuzeyindeki eski yoresel beyliklere ait topraklar, giineyden
once Afgan Emirleri, sonra Buyuk Britanya, kuzeyden ise once Buhara Emirligi, sonra Rusya
tarafmdan zaptedilmeye ba§landigi sirada da onlar, Amu Derya’nm kuzey ve giineyindeki
bolgelerde, oraya buraya hareket halinde bulunuyorlardi. 22

19 . yiizyildan itibaren Afganistan’da suyu az, topragi pek verimli olmayan bolgelerde
yerle§mi§, daha sonra, son yiizyil i9inde devletin giderek daha 90k destekledigi Pecuniar
tarafmdan oralardan daha da yoksul bolgelere suriilmu§lerdir. 23

Boyda§lan, onceden Amu Derya’nm hem Buhara tarafmda, hem de Afganistan tarafmda
yerle§mi§ olan Burka, Miri§ker, QOT991 ve ba§ka ‘Ger9ek Ozbekler’ den bir ka9 bin ki§i daha
1920 ’li ve 30 ’lu yillarda Sovyet Birligi’nde suregiden 9ati§malardan ve siyasal baskidan
ka9arak 24 Afganistan’m kuzeydogu vilayetlerine go9up gelmi§, 1970 ’li yillara degin orada 90gu

21 Takhar vilayetinin merkezi kesiminde sayilari oldukga yiiksek olan Sariba? grubundan derledigim mal-
zemeyi henriz yeterince 90zumleyebilmi$ olmadigimdan dolayi bu grup rizerinde daha fazla durma-
yacagim. Karmi§eva’mn (1976: 84 ve b§k. yerl.) bunlari Qatagani grubuna dahil etmek istedigi anla§ili-
yor, kendi derledigim malzeme buna imkan vermedigi igin ben, bu grubun daha eski bir katmana mensup
oldugunu du§unuyorum.

22 Cagag grubundan konu§tugum bir hamm -kendisi, Samangan vilayetinin Qo§terman/Haybak koyiinde
ya§ayan Ta§kandi’lere gelin gelmi§- atalanmn siirekli bir inatla Buhara emrrine kaiyi koyduklarmi,
sonunda ondan uzakla§ip kurtulmak amaciyla go? ederek Afganistan’a gelmi§ olduklarim oviinfle
anlatmi§ti (Baldauf Ses Kaydi Ar§ivi, Kayit 5/2006).

23 Adamec (1972: 6). Daha onceleri oldugu gibi guniimuzde de Ozbekler, Samangan vilayetinde, 50k iyi,
sulanabilir tanm arazilerini elde bulundurmaktadir; onlarin (ba§ta Hazaralar olmak iizere) oteki etnik
gruplari suriip bu arazilerden fikarmi? olduklari anla§iliyor.

24 Bu konuda bk. Karmi§eva (1976: 1 1), Bademci (2010).

110

3. Uluslararasi Turkiyat Arapirmalan Sempozyumu

go9ebe hayati surmu§ler. ‘Ger9ek Ozbekler’in 9ogu yedi ceddini sayamaz ise de, hemen herkes
kendisinin hangi boya ( uruq ) mensup oldugunu bilir ve birka9 etnik grubun adlanndan
bahsedebilir.

‘Ger9ek Ozbekler’in farkli §iveleri vardir, ama bunlann hepsi Ozbek9enin Kip9ak dalma
girer. Ve bunlar Mogoli’nin Kip9ak variyetelerinden olduk9a belirgin bi9imde ayirt edilebilir.
Bana gore en a9ik se9ik ol9iit, iki iinlii arasmdaki iinsuziin tonsuz olarak korunmu§ olmasidir (om.
tikaradik ‘diker idik’ ve tepd ‘tepe’) Mogoli’de ise bu durumdaki bir iinsiiz tonlula§ir (buna
kar§ilik mog. tigaradig ‘diker idik’, tewa ‘yukan, tepe’). ‘Ger9ek Ozbek’ agizlannda iinsiiz
benze§mesi de Mogoli’de kar§ila§tigimiz ileri, hatta a§rri dereceye varan ol9ude degildir (‘Ger9ek
Ozbek’ tilimizdan/tilimiznan ‘dilimizden’, gapandazdik ‘buzke§i oyunu’; buna kar§ilik Mogoli
tilimizzan, gdwanddzziy vb.).

‘Ger9ek Ozbek’ leh9eleri, bu leh9elerde kullamlan pek karakteristik leksik ogelerle de
Afganistan’da daha eskiden yerle§mi§ Kip9ak Ozbek dialektleri konu§an gruplann leh9elerinden
(omegin Sanba§ leh9esinden) ayrilir: om. ‘Ger9ek Ozbek’ agizlannda yagdri/cagdri ‘yukan’,
pdyan ve quyi ‘a§agi’ anlamma gelir; buna kar§ilik Sanba§ leh9esinde ‘yukan’ i9in tewa, ‘a§agi’
i9in etag kullamlir).

‘Ger9ek Ozbek’ boylarma mensup insanlar, geleneksel giyim ku§amlarmdan onur ve ovihup
duyuyor, bunun yava§ yava§ ortadan kaybolmasmdan dolayi da uzuntulerini ifade ediyorlar. Gen9
kadmlar ve kizlar, artik ekmek hamuruyla bi9imlendirilmi§ laggag veya araggin denilen taclan
giymekten vazge9mi§ler, eskiden ba§lanna bagladiklan tipik badem naki§li kirmi z i ba§ortulerinin
yerine artik hafif 9agda§ ba§ortuleri sanyorlar. Sadece ya§li hammlar ve ta§ralilar hala ba§larma
geleneksel giyim takim koyup a9ik ye§il veya pistaq 25 renkli, ku9uk 9i9ekli §alvar giyiyorlar. Hali
vakti yerinde olanlar, sofralarma el i§i kilimler 26 ortiiyor, yukluklerinin online bol naki§li kilim
perde 9ekiyor (bk. resim 15 ). Ekmekleri ancak orta buyiikliikte, hatta 9ar§ida satilan ku9uk pide
§eklinde de olabiliyor (bk. resim 9 - 14 ).

Qoqurat

Konu§tugum Qopurat erkek ve kadmlarmm anlattiklanna gore Qopuratlar ancak 20 .
yuzyilda Buhara topragmdan go9up Afganistan’da yerle§mi§tir . 27 Qoijuratlar Orta Asya’da, tarihi
en eskilere uzanan, en itibarli etnik gruplardan sayilir, ama Cengiz Han zamamndan bugune degin
siirekli du§manlan tarafmdan yenilgiye ugratilmi§lardir. En son Stalin zamamnda da boyle
olmu§tur: Buhara Qopuratlarmm bir kismi kendilerini, mal ve mulklerinden vaz ge9erek
Afganistan’a ka9maya mecbur hissetmi§, Amu Derya’nm bu tarafmda suriinup zahmetler 9ekip
yerle§ebilmi §. 28 Gunumuzde Qopuratlar, Kuzey Afganistan’m orta kesiminde bulunan Belkh
vilayetindeki birka9 koyde 29 ve Kunduz vilayetinde, son zamanlarda sulama kanallanyla tanma
elveri§li hale getirilmi§ arazi uzerinde yer alan yakla§ik 20 koyde ya§arlar. £ogu kirsal kesimin
yoksul ahalisindendir.

Qopuratlann leh9esi, sirf Kip9ak Ozbek9esi leh9esidir, ama bu leh9e, yerli ‘Ger9ek
Ozbek’ lerin leh9esinden epeyce farklidir, hem de son derecede onemli noktalarda epeyce farklidir.

25 pistaq ‘fistiki’ demek ise de kullammda bu sifat, cartlak maviden yesjile varan bir spektrumu ifade eder.

26 Sava§ yiiziinden suriilerinden mahrum kalmi§ olanlar, kilim dokumak igin gerekli yiinii elde edemedikle-
rinden ister istemez gar^idan ucuz dokuma bez sofra almaktadir.

27 Karmi§eva, Korjurat kavminin daha 13. yuzyilda bugunkii kuzey Afganistan’da bulundugunu kaydeden
tarihi kaynaklardan alintilar yapmi§ (bk. Karmi§eva 1976: 219), fakat bu toplulugun aym bolgede daha
sonra siiregiden tarihi hakkinda bilgi vermemi§tir.

28 Baldauf Ses Kaydi Ar§ivi 14/2008 (Kunduz vilayeti Asqalan koyunden 88 ya§inda bir kaynak ki§iden
derlenmi§tir); Bademci 2010: 289.

29 Bu koylerin ahalisinden derlenmi? sozel tarihsel gelenek bilgileri, edebi metinler haline sokulmu?
bigimde ‘Abdulaziz Dehqan’m kitabmda yer alrr (bk. ‘Abdulaziz Dehqan 2003).

Ingeborg BALDAUF 111

Bu ciimleden olmak iizcrc: Qogurat leh9esinde datif -da/-da bisiminde kullamhr 30 (om. qdqirat
§uaxta ke.gan ‘Koguratlar nehrin [Amu Derya’nm] bu yakasma geldiler’). Bu, Afganistan’in
butiin oteki ‘tiirki dilli’ gmplarmda hig rastlanmayan bir §eydir. Oteki Tiirki dilli’ gruplarda
goriilmeyen ozellikler olarak §unlari da sayalim: Bu lelnjede modal gemndial yapilar (zincirlemeli
olarak da) simrlamasizca kullamlir (bu tiir kullamm ‘gerpek Ozbek’ lehpesinde olpulu diye
nitelendirilebilecek duzeydedir, oteki leh9elerde ise buna hemen W9 rastlanmaz). Siiriip giden
§imdiki zaman 31 i9in yap- fiili kullamlir (om. ruzmaruz pes ket-bar'yapti ul ‘giinbegiin ilerleme
yapiyor’). -Dnjl-dey bi9iminde bir genetif vardir (om. ye:ktasitnj ‘her ikisinin’, a:tadey §u to:§agi
‘babamn bu do§egi’). Soz varligi da oteki leh9elerden a9ik9a farklilik gosterir (gal war ‘§alvar’ 32 , -
di axta.r- / agdar- ‘-i gezmek; -de dola§mak’ 33 , -man a:lma§ip ket- ‘..le kari§mak’ ve bunun gibi
daha bir9ok deyim).

Qopuratlarm soz varligi, onlann yakm tarihlerinde Sovyetler Birligi uyrugu olarak ya§ami§
olduklanm ortaya koyan ve Afganistan’da Qoijuratlar di§mda kimsenin bilmedigi ogeler de i9erir
( panqibik ‘bol§evik’, dar-zabane: sita:jil ‘Stalin zamamnda’, ka:tgka ‘patates’).

G6rii§tugum Qopuratlara gore, gmplan §iddetli bir kultur degi§imi evresinde
bulunmaktadir, kendileri, bunu manevi degerlerin 9oku§ii 34 olarak goriiyor ve bundan uziintii
duyuyorlar.

Eskiden geleneksel kadm giyimi, yuksek bir ba§liktan ( salla , telpak veya qasaba) 35 , bel
kesimi olmayan duz uzun bir elbiseden, rengi gen9likte kirmizi, daha sonra pistaq olan bir
§alvardan ve entarinin uzerine giyilen bir cepkenden ( kurta ) olu§maktaydi. Kadmlar evden
9ikarken ustlerine, i9ine ince bir pamuk katmam yerle§tirilerek dikilmi§ (yani “kapitone”) hafif
bir manto ( celak ) giyerlerdi. 36 Bu kiyafet, bugun 90k ya§lilar arasmda tek tuk birka9 kadm
uzerinde goruluyor, orta ku§aktan kadmlar ‘Ger9ek Ozbek’ kadmlan gibi giyiniyorlar, gen9
kadmlar ve kizlar ise butun oteki Afgan kadmlan gibi giyinmeyi tercih ediyorlar.

Geleneksel erkek giyimi unsurlan olarak insanlann hatmnda kalmi§ olan §eyler §unlardir:
galwar denen belli bir tipte bir tiir pantolon, ge:kman denen iist giyimi, doppi denen ba§lik.
Bugun geleneksel giyim olarak ancak kimi erkeklerin giydigi patlin denen bir tiir pantolona
rastlamyor. Patir denen, bacaklara sanlan dolakla, massi denen mestten olu§an kombinasyon da
geleneksel kiyafetten kalmi§ bir unsurdur.

Kullandiklan sofra' lara gelince, sadece fabrika dokumasi desenli kuma§lardan yapilmi§
sofralar gordiim. Konugu oldugum evlerde, bana evde pi§irilmi§ ekmek ikram edilmedi, bu
yiizden ekmeklerinin bi9imi ve biiyiikliigii uzerine bilgim yok.

Sozlerime ba§larken belirttigim uzere verdigim bu bilgilerin hepsi, siirmekte olan bir
9a! Ionian in kisimlaridir, dolayisiyla bunlar eksiksiz degildir, bazilan yanli§ da olabilir. Bunlan,

30 Bu fenomenin, -ga/ga kar§isinda geriledigi, yerini -ga/ga ' ye brraktigi belli olmakta ise de ozellikle
duygusal ve heyecanli konu§ma srrasinda her zaman yeniden ortaya gikmaktadir. Ozbekistan Ozbek
lehgelerinde bu fenomen epeyce yayginmi? (§oabdurrahmonov 1984: 47).

31 Almanca Verlaufsprasens terminusunu ‘siiriip giden §imdiki zaman’ diye ?evirdim ((^e viren).

32 Biitiin oteki leh9elerde bu kelime bilinmemektedir; bunun yerine if tan ya da lazim kullamlir.

33 Bu fiil, hem biitiin oteki lehgelerdeki akhtar- ‘aramak’ kelimesi yerine, hem Kipgakgadaki -di qidir- ‘-i
gezmek’ yerine, hem de bolgedeki oteki lehgelerde bulunan ‘belli bir amaci olmaksizin dola§mak,
gezinmek’ anlamina gelen dd.ii-, aynal-, balla-, arala- ve daha b§k. kelimeler yerine kullamlmaktadir.

34 Almanca Dekadenz terminusunu bu baglamda ‘manevi degerlerin 9oku§ii’ diye geviriyorum ((^eviren).

35 Gen? kizlar i?in: kallapay /kallapac.

36 Karmi§eva’nm kitabinda hangi tarihte fekildigi bilinmeyen bir fotograf da bulunur (bk. Karmi§eva 1976:
220), bu fotografm 1960’larda fekilmi? olmasi mumkiindur.

112

3. Uluslararasi Turkiyat Arapirmalan Sempozyumu

gesici olarak tarti§maya sunuyor, yakm zamanda bunlann yerine ge9ecek daha esasli ve saglam
incelemeler yapabilmeyi umuyorum.

Kaynak^a

‘Abdulazlz Dehkan: Razm-avari az tabar-i bahaduran, Mezar-i §erif 1382/2003.

Adamec, Ludwig W.: Historical and Political Gazetteer of Afghanistan vol. 1. Badakhshan
Province and Northeastern Afghanistan, Graz 1972.

Bademci, Ali: Tiirkistan'da Enver Paga'mn Umumi Muhaberat Mudurii Molla Nafiz'in H&tiralari:
Sarikli Basmaci, Istanbul 2010.

Baldauf, Ingeborg: ‘The Dayi ~ Kargil of Andkhoy: Language, History and Profession in Local
Identity Discourses’, ASIEN 104 / Juli 2007, 135-152.

‘Sprache, Dislozierung und Identitat bei Ozbeken Nordostafghanistans’, Jahrbuch des

Phonogrammarchivs der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften 1, Gottingen
2010, 139-169.

Boeschoten, Hendrik E.: Osbekisches aus Aibak (Samangan), Utrecht 1983.

Hesche, Wolfram & Wolf-Dieter Hildebrandt & Andreas Thermann: Das Moyoli in Badachschan
(Afghanistan), Gottingen 1978.

Karmi§eva, B.Kh.: Ogerki etnigeskoy istorii yujmkh rayonov Tajikistana i Uzbekistana (po etno-
grafigeskim danmm), Moskva 1976.

Rasuly-Paleczek, Gabriele: ‘Kinship and Politics Among the Uzbeks of Northeastern
Afghanistan’, Bamberger Zentralasienstudien, yayimlayanlar I. Baldauf & M. Friederich,
Berlin 1994, 11-27.

Re§etov, V.V.: Uzbekskiy yazik, 9ast’ 1. Vvedenie. Fonetika, Ta§kent 1959.

Schumann, H.F.: The Mongols of Afghanistan. An Ethnography of the Moghols and Related
Peoples of Afghanistan, ’ S-Gravenhage 1962.

§oabdurrahmonov, §.§. (yayimlayan): Ozbekxalq shevalari morfologiyasi, Ta§kent 1984.

Thalhammer, Ingeborg: ‘Zum Dialekt der Goq in Afghanisch-Turkestan’, Turcica XII. 1980, 7-39.

Ingeborg BALDAUF 113

EKLER / APPENDICES

Bu gizim uzerinde Afganistan’in kuzeydogusundaki vilayet merkezleri ve makalede adi gegen biiyuk-kiigiik
koy, kasaba ve bolgeler yer almaktadir.

Schematical map of North and Northeast Afghanistan with place names mentioned in the text

ffi |

Resim 1. Anayasa’mn uygulanmasi yoniinde bir adim: “Afganistan Turk Dilleri Kurultayi” (Nisan 2004) -
Nakhostin Seminar -i elmT • Rasmiyat-i zabanha-ye Tnrld dar Afganistan • Az qaniin ba- amal
Illustration 1. A step towards realization of the constitutional rights: “1 st Congress of the Turkic
Languages of Afganistan” (April 2004, Mazar-i Sharif) - Nakhustin Seminar-i 'ilmi • Rasmiyat-i
zabanha-yi Turki dar Afganistan • Az qanun ba-'amal

114

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Resim 2. Afganistan Turk yazi dillerini olu$tururken temel almacak lehgeler konusu tarti^i liyor (Taluqan,
Agustos 2004)

Illustration 2. Workshop participants discussing the dialectal basis of the Turkic languages of
Afghanistan (Taluqan, August 2004).

Resim 3. Dil ve yazim bakimindan gep donem £agatayca metinleri omek alinarak yazilmi? Ozbekpe bir
§iir (2004)

Illustration 3. An Uzbek poem - orthography and morphology follow late Chagatay modes (2004).

Ingeborg BALDAUF

Resim 4. Varlikli bir Karluk ailesinin oturma
odasi (Daijti-Qala, 2004).

Illustration 4. Living room of a wealthy Qarluq
family (Da§ti-Qala, 2004).

Resim 5. Ekmek pijjiren Karluk kadim (Khocagar, 2006).
Illustration 5. A Qarluq lady baking bread (Khocayar, 2006).

116

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Resim 6. Gelenege gore olmasi gereken buyiiklukte ekmek pi§irmi§ Mogol
kadmi (Taluqan vadisi, 2008).

Illustration 6. A Moyol lady from the Taluqan oasis demonstrating what size
good traditional bread should be (2008).

Resim 7. Mogol ailesinde sofra (Siyab bolgesi, 2008).

Illustration 7. A meal served in a Moyol home (Siyab region, 2008).

Ingeborg BALDAUF 117

Resim 8. - Geleneksel gigekli §alvar giymi$
Mogol kadmi (Qa\ bolgesi, 2008).

Illustration 8. A Moyol lady wearing traditional
bloomers and headscarf (£al region, 2008).

Resim 9. Ba^larmda komutanlanyla Tirsakge^mali 'Gerpek Ozbekler' (Baglan vilayeti, 2006).
Illustration 9. 'Real Uzbeks' from Tirsakpe^ma with the regional commander (Baghlan province, 2006).

118

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Resim 10. iki 'Ger 9 ek Ozbek' (Siyab bolgesi, 2008).
Illustration 10. 'Real Uzbeks' (Siyab region, 2008).

Resim 11. iki kuijaktan iki 'Ger 9 ek Ozbek' kadim
(Cal bolgesi, 2008).

Illustration 11. 'Real Uzbek' women of two
generations (Qal region, 2008).

Resim 12. Sut sagan 'Ger 9 ek Ozbek' kizi
(i§kami§, 2006).

Illustration 12. A 'Real Uzbek' village girl
milking her cow (i§kami§, 2006).

Resim 13. Pistaq renkli geleneksel i 9 don
giymijj Burka kadim (2006).

Illustration 13. Burka lady wearing pistaq
color bloomers (2006).

Ingeborg BALDAUF 119

Resim 14. Sofralik kuma§ dokuyan kadin
(Haybak yakimnda Dalkhaki, 2006).

Illustration 14. A 'Real Uzbek 1 lady
weaving cloth for tableware (Dalkhaki /
Haybak, 2006).

Resim 15. dnune kilim perde gerilmi?
yukliik (Burka, 2006).

Illustration 15. Beddings stored away
behind colorful woven curtains (Burka,
2006).

Resim 16. Geleneksel salla bajligiyla bir Qoqurat
kadmi (Asqalan, 2008).

Illustration 16. Qogurat lady wearing the
traditional headgear salla (Asqalan, 2008).

120

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Resim 17. Asqalanli Qoqurat erkekleri (2008).
Illustration 17. Qogurat men from Asqalan (2008).

Resim 18. Qoqurat ailesinde sofra (Asqalan, 2008).

Illustration 18. A meal served in a Qogurat home (Asqalan, 2008).

ORHON YAZITLARINDA GE£EN RENK ADLARININ ANLAM ALANLARI

uzerIne

Nesrin BAYRAKTAR

Giri?

Renk adlan, temelde soyut olan renklere gonderme yapan ve ciimle i?inde sifat olarak
kullamlan sozcuklerdir. Gunumiiz Tiirk9esinde renk adlannm kullamm alam olduk9a geni§tir.
Sifat olarak 9e§itli adlan nitelemelerinin yamnda sozciik ve ozel ad yapimmda da siklikla
kullamlirlar. Renk adlanyla yapilmi? pek 90k hayvan, bitki, e§ya, yiyecek, hastalik, tip ve kimya
terimi vardir. Aynca dag, su, yerle§im yeri ve insan adlannda da renk adlannm siklikla
kullamldigi goriilmektedir. Bu kullammlar incelendiginde, renk adlannm anlam alanlannm 90k
geni§ oldugu goriilmektedir. Bunlann yamnda renklerin atasozii, deyim ve ikilemelerde
kullammi, renk adlannm anlam alanlanna bir9ok mecaz anlam da katmi§tir.

TMa^edeki renk adla nn m bir ba§ka ilgi 9ekici yonii de aslen soyut kavramlar olan renklerin
dogadaki 9e§itli unsurlann yardimiyla somutluk kazanmalandrr. Bu somutluk orman ye§ili, buz
mavisi, altm sansi, kahverengi, kavun^i, vapurdumam grisi, vi$nc9iiriigii gibi dogadaki renk
benzerlerinin araciligiyla yapildigi gibi; nefti ye§il, fistiki ye§il, demiri, haki omeklerindeki gibi renk
tammlayicisma Fars9a i eki getirilerek de yapilabilmektedir. Aynca soyut ya da somut ifadeli renk
adlan a9ik, koyu, hareli, pmltili, siitlii gibi sifatlarla daha da somut hale getirilebilmektedir.

Gabain (1968), Tiirkpede renklerin sembolik anlamlarim ele aldigi makalesinde yonlerin
diger unsurlarla ve renklerle ili§kisini ayrmtili olarak ele almi§tir. Bu ili§ki a§agidaki gibi
gosterilebilir.

KUZEY

gece yansi
• , ki$

kara

kertenkele

Tyrian)

MERKEZ

ORTA

san/yaldiz

§■

toprak

“

gU2

ate?

ku§

(saksagan)

kizil

yaz

ogle

GUNEY

Wu-lun (Be? Dola?anlar) Gabain, 1968, ss. 107-109

Gabain, renklerin dunyayi dorde bolerek dort yonii ifade etmesi fikrinin (^in ve Turk Mogol
gorii? dairesinin yam sira Hindistan’da, Lamaist Kalmuklarda, Eski Ahit’te, Ilahi Vahiyler 6’da,
Amerikan Yerlilerinde (Kizilderililer), Mayalarda, Eski Misirlilarda, Yunan ve Roma
astrolojilerinde de yer aldigma dikkat pekmektedir (1968, ss. 108-109).

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 121-128

122

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

Gabain, renklerin yonleri ifadesinin pek 90k omegini sunmu§tur: £in’in dogudaki vilayeti
§antung’un ayni zamanda ‘mavi vilayet’ olarak adlandmlmasinm bu vilayetin £in’in merkezinin
dogusunda oldugunu gostermesi; Koktiirklerin, merkezin ‘Altin dag’ olarak da bilinen Altay
daglan olmasmdan kaynaklanmasi; Kokmen daglarimn kok+men yapismda olmasi ve ‘dogu’
anlammda kullamlmasi; Karahanlilann admin kara ‘kuzey’ anlamiyla ili§kili olmasi; Karakum
9oliiniin Bati Tiirkistan’daki 119 9olden kuzeydeki olmasi; Karakurum admm ‘kuzey’ ile ili§kili
olmasi bunlardan bazilandir.

Gabain, ak/kara Han, Ak/Kara Koyunlular, Ak/Kara Tatarlar, Ak/Kara Hazarlar gibi
kullammlarda ak ve karamn bir deger yargisma degil ak ve kara renk adlannm birlikte
kullamldiklan adlan ‘o’ ve ‘oteki’ ilgisiyle niteledigini belirtmektedir. Ancak bunlarm yamnda
Rus tarihi belgelerinde Kara ve Ak Kalmuklarm yer aldigma ve Kara Kalmuklarm ger9ekte
Tiirklere (Tclciit) olmasmdan; Kara Kirgiz’m ‘ger9ek Kirgiz’ anlammda kullamlmasmdan yola
9ikarak kara sozciigiiniin ‘ger9ek’ anlamma da gelebildigine i§aret etmektedir. Bunun yamnda ak
siiyek ‘asiller’ ve kara bodun ‘avam’ zitligmdaki ak ve karamn daha ali§ildik oldugunu
vurgulamakta, karamn ‘ger9ek’ ifadesinin a9iklanamadigmi belirtmektedir.

Koktiirk donemine ait olan ya da Koktiirk yazisiyla yazilmi§ olan 9e§itli eserlerde ala (IB
2), boymul (‘beyaz boyunlu’ IB 64), tig (‘sanmtirak; bu renkte at’ IB 39, 50), yazig (‘koyu
kahverengi (at donu); koyu kahverengi at’ IB 11, 51), yegren (kestane rengi (at) Kiil^or D 3, 9)
gibi renkler de mevcut olmakla birlikte bu 9ali§manm kapsammda yer almayacaktir. Burada
yalmzca Kiil Tigin, Bilge Kagan ve Tunyukuk Yazitlannda ge9en renk adlan ele almacaktrr.
Diger yazitlann da bazi durumlarda tamkligma ba§vurulacaktir.

Bu 9ali§mada, Orhon Yazitlannda saptanan renk adlan ve renk ifadeli sozciikler, alfabetik
sirayla ve ge9tigi yerlerden omeklerle ele almmi§ ve degerlendirilmi§tir. Renk adlan bu ba§liklar
altmda, sirasiyla renk ifadeli kullanimi, at donu olarak kullammi ve ozel ad yapmunda
kullammma gore smiflandmlmi§tir. Bunlar sirasiyla ak, boz, kara, kizil, kok, sang, torug, uriin,
yagiz, ya§ildrr.

1. AK

Orhon Yazitlannda ak renk admm renk ifadesi verecek kullammma rastlanmamakla
birlikte at donu olarak kullammi ve ozel ad yapmunda kullammi bulunmaktadir.

Yazitlarda yogun olarak at donuna i§aret etmektedir. Tespit edilen 6 omekten dordiinde ak,
dogrudan at donuna i§aret etmekte ve at adim da i9inde banndiracak bi9imde kullamlmi§tir.
Cumlelerden birinde ak adgir (KT D-36), birinde de ak atin (KT D-40) bi9iminde niteledigi adla
birlikte kullamlmi§tir.

ol t(e)gdiikde: b(a)y(i)rkuunin: (a)k: (a)dg(i)r(i)g: udl(i)kin: siyu: urti: ‘O hiicumda
Bayirkulann ak aygirmi uylugunu kinp vurdular (KT D-36)’

(a)lp §(a)lgi: (a)k (a)tin: bin(i)p: t(e)gm(i)§: ‘Alp §al9i kir atmabinip hiicum etmi§ (KT D-40)’

(a)lp §(a)lgi: (a)kin: bin(i)p: opl(a)yu: tegdid Alp §al9i kir (at)ma binip sabrrsizca hiicum
etti ’ (KT K-2)

(a)lp §(a)lgi: (a)kin: bin(i)p: opl(a)yu tegdi: ‘Alp §al9i kir (at)ma binip sabirsizca hiicum
etti (KTK-2/3)’

kill tig(i)n: (a)lp §(a)lgi: (a)kin: bin(i)p: o[pl(a)yu t(e)gd]i: ‘Kiil Tigin Alp §al9i kir (at)ma
binip sabirsizca hiicum etti (KT K-3/4’)

kill tig(i)n: dgs(il)z (a)kin: bin(i)p: tokuz: (e)r(e)n: s(a)ngdi: ordug: birm(e)di: ‘Kiil Tigin
oksiiz kir (at)ina dokuz er(i) mizrakladi, karargahi (dii§mana) vermedi (KT K-8/9)’

Bir omekte de ak renk adi ozel ad yapmunda kullamlmi§tir. Giiniimiizde de TMa^ede ak,
su ve dag adlan i9in tercih edilen renk adlarmdan biridir. Gome9, Ak Termel irmagmdan soz
etmekle birlikte yonle ili§kisine deginmemi§tir. Yazitlarda bu boliimiin Kogmen daglanyla ili§kili
oldugu ve Kogmen admm da dogu ile ili§kisi dii§iiniilecek olursa irmagm giineyde olmasi
olasiligi bulunmaktadir.

Nesrin BAYRAKTAR

123

(a)k t(a)rm(a)l k(a)9a ug(u)r k(a)l(i)td(i)m: ‘Ak Termel (lrmagim boylece) ge9erek zaman
kazandim.’ T-25, K

1.2. AZMAN AK

Azman sozciigii ak renk adiyla birlikte iki kez kullamlmi§tir.

kill tig(i)n: (a)zm(a)n (a)k(i)g: bin(i)p: opl(a)yu t(e)gdi ‘Kill Tigin Azman kir (at)ma binip
sabirsizca hiicum etti. (KT, K-5)’

kill tig(i)n: (a)zm(a)n (a)k(i)g: bin(i)p: t(e)gdi: s(a)ngdi: ‘Kill Tigin kir (at)ina binip hiicurn
etti, mizrakladi. (KT, K-6)’

Bu sozciigiin anlami konusunda 9e§itli gorii§ ve yorumlar bulunmaktadir. ‘Az halki tarafmdan
yeti§tirilmi§’ (Togan’a gore (Sagol, 1995 s. 127)) anlamma gelebilecegi gibi ‘igdi§ edilmi§ (Clouson,
1972, s. 288, Tekin, 2003, s. 239)’, ‘atm ozel adi (Orkun, 1987 s. 904, Ergin; 1980, s. 105)’ veya
‘sanmtirak (Tekin, 2008, s. 125)’ anlamlanm da verebilir. Ercilasun (1985, ss. 73-74), azman
sozciigiinu iM ciimlede de biiyiik harfle yazmi§ ve ozel ad kabul etmi§tir. Tekin (2008, s. 36) bu
sozciigiin ge9tigi art arda gelen iki satrr i9in farkli yorumlar getirmi§tir. Ge9tigi ilk satrrda (KT, K-5)
azman sozciigii ozel ad kabul edip biiyiik harfle yazmi§tir. Bu yazimdan anla§ildigi kadanyla azman
burada atm ozel adi olarak alinmi§trr. Ikincisindeyse (KT, K-6) dogrudan ‘krr at’ anlami verilmi§ ve
sozciik at donu olarak kabul edilmi§tir. Bu iki farkli anlamlandrrmanm ardmdan Sozliik-Dizin
boliimiinde azman maddesinde sozciige ‘sanmtirak’ anlami verilmi§ ve her iki satrra da gonderme
yapilmi§tir. Bu dummda her iki satrrda sozciik farkli a9iklanmi§ ancak sozliikte aym sozciik olarak
kabul edilmi§tir. Sagol (1995, s. 128), bu sozciigiin az ‘san renkli at (Kr§. Kitabii’l-idrak)’ + man
‘Addan ad yapim eki’ “sanmtirak” bi9iminde ya da az- ‘yoldan 9ikmak’ + man eylemden ad yapim
eki “igdi§ edilmi§; 90k geli§mi§” veya ‘Az kavmine ait’ bi9iminde a9iklanabilecegini ancak bir
kesinlik getirmenin gii9 oldugunu belirtmi§tir (Geni§ bilgi i9in Bkz. Sagol, 1995, ss. 130-131).

Aynca Tekin (2003, s. 84), +mAn eki i9in yaptigi a9iklamada “kii9iiltme sifatlan tiiretir
(?)” a9iklamasmi yapmi§ ve “ataman ‘yiiksek, ba§ (unvan)’, ataman tarkan (BK G-14) < ata
“baba” Kr§. baga tarkan” omeklerini vermi§tir. Bu a9iklamadan yola 9ikilarak az ve azman
sozciikleri arasmda da boyle bir ilgi kurulabilir gibi goriinmektedir.

2.BOZ

Yazitlarda tek ba§ma iki kez tespit edilen boz renk adi her iki omekte de at donuna i§aret
etmektedir ve her iki omekte de at admin sifati konumundadir.

(e)n (i)lki: t(a)d(i)k(i)n gor(i)n: boz f(a)t(i)g: bin(i)p: opl(a)yu t(e)gdi] ‘(Kiil Tigin) ilk
once Tadik £or’un boz atma binip hiicum etti. (KT D-32)’

(e)kinti : i§b(a)ra y(a)mt(a)r : boz (a)t(i)g : bin(i)p t(e)gdi : ‘ikinci olarak I§bara Yamtar’m
boz atma binip hiicum etti. (KT D-33)’

2.1. BA§GU BOZ

Ba§gu sozciigii, Yazitlarda aym satir i9inde iki kez ge9mektedir.

kill tig(i)n: b(a)§gu boz (a)t: bin(i)p t(e)gdi ‘Kiil Tigin aim akitmali boz ata binip hiicum
etti. (KT, D-37)’

b(a)§gu boz ‘aim akitmali boz (at) .... (KT, D-37)’

Orkun (1987, s. 771), bu sozciige ba§ maddesinde gonderme yapmi§, ba§ sozciigiiyle ilgili
kabul etmi§ ancak herhangi bir anlam vermemi§tir. Ergin (1980, s. 106), bu sozciigii ‘aim beyaz
(at)’ olarak anlamlandirmi§tir. Ercilasun (1985, s. 73), bu sozciigii ‘ak akitmali boz at’ bi9iminde
terciime etmi§tir. Tekin ise sozciigii eserlerinde benzer anlamlarda a9iklami§tir. Orhon Yazitlan
adh eserinde [ilk baskida ‘ba§i (aim) akitmali (?) at (1988, s. 124)’ bi9iminde vermi§, ikinci
baskida (2008, s. 127) soru i§areti kaldmlmi§] ‘ba§i (aim) akitmali’ bi9iminde anlamlandirmi§tir.
A Grammar of Orkhon Turkish (1968, s. 104) adli eserinde ‘white headed’ bi9iminde anlam
vermi§ ve ba§ ‘head’ + gu ‘nominal suffix’ bi9iminde a9iklayarak Divanii Lugati’t-Tiirk’teki
ba§+gil ile kar§ila§tirmi§tir. Aym eserin Tiirk9e 9evirisi olan Orhon Tiirk9esi Grameri adh

124

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

eserindeyse (2003, s. 240) ‘ba§mda beyaz leke olan (at)’ olarak anlamlandrrmi§trr. Ilse Laude-
Cirtautas’m eserinde (1961, ss. 113-114) ba§gu sozciigiine dair herhangi bir a9iklama yer
almamakla birlikte ba§gil sozciigiiniin yapi ve anlamma dair Ka§garli ve Derleme Sozliigii’ne
dayandmlarak a9iklama ve omeklendirmeler yapilmi§tir.

Olmez (2008, ss. 229-230), ba§gu sozciigiiyle ilgili yapilan yapi ve anlam 9ozumlemelerine
degindikten sonra Gabain, Erdal ve Clauson’da bu sozciigiin omeklerde ya da a9iklamalarda yer
almadigim belirtmi§tir. Bu sozciigiin ilk donem Islami eserlerde ve Uygurcada goriilmedigini
vurgulami§tir. Sozciigiin ‘alnmda beyaz lekesi olan, akitmali’ anlammda Ergin ve Tekin ile
hemfikir olarak Ka§garh’da bu anlama gelen baggd ve ba§il sozciiklerini i§aret etmi§tir. Orhon
Yazitlarmda ge9en sozciigiin Ka§garli’daki gibi ba§gil okunmasimn daha uygun oldugunu zaten
yazitlarm orijinalleri incelendiginde TIKA edisyonunun da ba§gil okumaya daha miisait oldugunu
belirtmi§tir. Bu durumda, iki yerde kullamlan bu sozciik baggil boz bi9iminde okunmali ve ‘aim
akitmali boz (at)’ bi9iminde anlamlandmlmalidir.

3. KARA

Kara Tiirkiye Tiirk9esinde anlam alam olduk9a geni§ renk adlarmdan biridir. Bu anlam
geni§liginin Tiirkiye Tiirk9esindeki kadar olmasa da Orhon Yazitlarmda da diger renk adlanyla
kar§ila§tmldigmda kendini hissettirdigi goriilmektedir. Kara renk adi a§agidaki iki omekte ki§
‘samur’ hayvan admin renk sifati olarak ‘en koyu renk’ anlammda kullamlmi§tir.

s(a)r(i)g (a)lt(u)nin: iiriin: kiim(ii)§in: kiirg(a)gl(i)g: kuut(a)yin: kinl(i)g: (e)§g[(i)tis]in:
dzl(i)k (a)tin: (a)dg(i)rin: k(a)ra k[i§in] ‘San altmlanm, beyaz giimii§lerini, kenarli ipek
kuma§lanm, kokulu ipeklilerini, has atlanm, aygirlanm, kara samurlarmi (ve gok sincaplarim
Tiirklerime ve halkima kazamverdim. (BK K-l 1)’

(e)dgil: dzl(i)k: (a)tin: k(a)ra: ki$in: kok: t(e)y(e)nin: s(a)ns(i)z: k(e)liir(ii)p: koop: koot(t)i:
‘Cins has atlanm, kara samurlarmi gok sincaplanm sayisiz (miktarda) getirip (hediye olarak) hep
biraktilar. (BK Tenri Kagan G-12)’

A§agidaki ciimlede kara ter ‘ter’ sozciigiiniin renk sifati olarak kullamlmi§tir. Ancak kara
ter sifat tamlamasmda kara sozciigii ‘siyah’ degil ‘kiymetli’ veya ‘90k’ anlammda gibi
goriinmektedir. Bu anlamlar Anadolu agizlarmda da korunmaktadir. Bkz. Bayraktar 2004.

kuz(i)l k(a)n(i)m: tok(il)ti: k(a)ra t(e)r(i)m: yiig(u)rt[ij: (i)§(i)g kiig(ii)g b(e)rt(i)m ok: ‘kizil
kammi akitarak, kara terimi doktiirerek hizmet ettim. (T-52)’

Kara renk admin yazitlardaki en yaygm kullammi, ‘siradan, alelade’ anlamma bagli olarak
‘avam, avam tabakasi’m i§aret etmektedir. Sozciik, bu anlamiyla ve hepsinde bir sifat
tamlamasimn sifati konumunda olmak iizere 7 kez tespit edilmi§tir.

k(a)ra bodun: k(a)g(a)n(i)m: k(e)lti tip: og(i)r(i)p s(e)b(i)nti: ‘Avam halki (ise) “Hakamm
geldi” diye kivamp sevindi. (BK D-41)’

k(a)ra tiirg(i)§: bod(u)n: koop ig(i)kdi: ‘Tiirgi§lerin avam halki hep (bize) tabi oldu. (KT
D- 38)’

[b(a)s]m(i)l: k(a)ra [.....] k(a)rluk: bod(u)n: tir[(i)l(i)p k(e)lti .....] m ‘....Basmil avam ....
Karluk halki toparlamp geldi (BK D-29)’

(a)nta kirse: k(a)ra turg(i)§: bod(u)n: y(a)gi bolm(i)§ ‘Ondan soma Tiirgi§ avam halki
(yine) diisjman olmu§. (KT D-39)’

k(a)ra tiirg(i)§ bod(u)n(u)g (a)nta 6l(u)rm(i)§ (a)lm(i)§ “(Kiiltigin) Tiirgi§ avam halkim
orada 61diirmii§, (tutsak) almi§. (KT D- 40)’

tiiriik: k(a)ra k(a)m(a)g: bod(u)n (a)nga tim(i)§ ‘Tiirk avam tabakasi §oyle demi§. (KT D-

8 )’

tiiriik: k(a)ra k(a)m(a)g: bod(u)n (a)nga tim(i)§ ‘Tiirk avam tabakasi §oyle demi§. (BK D-

8 )’

Kara sozciigii yazitlarda ozel ad yapimmda da kullamlmi§tir. Bunlardan biri bugiinkii
Mogolistan’m bati taraflannda bulunan (Gome9, 2007, s. 1289) Kara Goldiir. Bu goliin merkeze

Nesrin BAYRAKTAR

125

gore kuzey ya da kuzeybatida olmasi nedeniyle bu adi aldigi soylenebilir. Kara Kum 9olii ise Bati
Turkistan’daki 69 kum sahasmdan kuzeydoguda olamdir (Gabain, 1968, s. 1 10).

gog(a)y kuzin: k(a)ra kum(u)g: ol(u)rur ( e)rt(i)m(i)z : ‘Cogay (daglannm) kuzeyinde,
Karakum’da oturuyor idik. (T-7).

k(a)ra kolte: siin(u)§d(u)m(i)z: ‘(Onlarla [Az halki ile]) Kara golde sava§tik. (KT K-2)’

Kara renk adi §ine Usu Yazitmda 3 kez ge9mektedir. Aydm (2007) 9ali§masmda bu
sozciikleri “alt tabaka, (halk, avam)” bi9iminde anlamlandirmi§tir. Aynca yine aym yazitta Kara
Buluk (2 kez) ve Kara Kum (1 kez) yer adlanyla Kara Yotulgan (3 kez) irmak admda da
kullamlmi§tir. Aydm bu ozel adlarm yonlerle ili§kisine deginmemi§tir.

Tekin, Orhon Yazitlan ve Orhon Tiirk9esi Grameri’nde Kara Kol, Kara Kum ve Kara Sub
ozel adlarma yer vermi§ ancak o da bu ozel adlarm yonle ili§kisinden soz etmemi§tir.

4. KIZIL

Kizil renk adi yazitlarda bir kez ge9mektedir. Kan admin niteleyicisi olarak kullamlmi§tir.
Buradan sozciigiin anlam alamyla ilgili fazla bir §ey anla§ilmamaktadir. Kizil daha sonralan Kiz il
Meydan, Kizil Ordu gibi kullammlarda da goriildiigii gibi “a§mhk” anlami kazanmi§, kan, bayrak
gibi kutsal degerler i9in al renk adi kullamlrr olmu§tur.

kuz(i)l k(a)n(i)m: tok(ii)ti: k(a)ra t(e)r(i)m: yiig(ii)rt[ij: (i)§(i)g kuq(u)g b(e)rt(i)m ok: ‘kizil
kammi akitarak, kara terimi doktiirerek hizmet ettim’ T-52

Tekin, bu sozciigun yapisiyla ilgili olarak “*kiz “sicak” +11 Kr§. Uyg. Kiz, MK kizar-
“kizila donmek” < kiz+ar- (2003: 83)” a9iklamasmi getirmi§tir.

5, KOK

Kok, Yazitlarm en sik kullamlan renk adlarmdan biridir. A§agidaki omeklerde mavi
anlammda ve tenri ‘gokyuzii’ kullamlmi§trr.

ilze kok: t(e)nri: (a)sra: y(a)g(i)z: y(e)r: kil(i)ntukda: (e)kin (a)ra: ki§i ogli kil(i)nm(i)§:
‘iistte mavi gok (yiizii) altta (da) yagiz yer yaratildigmda, insan ogullan yaratilmi§. (KT D-l)’

ilze kok: t(e)nri: (a)sra: y(a)g(i)z: y(e)r: kil(i)ntukda: (e)kin (a)ra: ki§i ogli kil(i)nm(i)§ :
‘iistte mavi gok (yiizii) altta (da) yagiz yer yaratildigmda, insan ogullan yaratilmi§. (BK D-2)’

Kok sozciigii a§agidaki iki ciimlede teyen ‘sincap’ sozciigiiniin niteleyicisi olarak
kullamlmi§tir. Tekin bu sozciige ‘gok’ anlammi vermi§tir. Ancak gok kok tenri omegindeki gibi
‘mavi’ anlammda gibi goriinmemektedir. Bu sozciige bu iki omekte ‘gri’ anlamimn verilmesi
daha dogru goriinmektedir. Aynca Tekin (2003, s. 248)’in Abakan Yazitmda tespit ettigi kok§in
‘tuma’ sozciigii de ‘gri’ anlammdan +§In ekiyle olu§mu§ izlenimi vermektedir.

(e)dgii: ozl(i)k: (a)tin: k(a)ra: ki§in: kok: t(e)y(e)nin: s(a)ns(i)z: k(e)liir(ii)p: koop: koot(t)i:
‘Cins has atlanm, kara samurlanm gok sincaplarmi sayisiz (miktarda) getirip (hediye olarak) hep
biraktilar. (BK Tenri Kagan G-12)’

s(a)r(i)g (a)lt(u)nin: iiriin: kilm(u)§in: knrg(a)gl(i)g: kuut(a)yin: kinl(i)g: (e).pg[ (i)tis] in:
dzl(i)k (a)tin: (a)dg(i)rin: k(a)ra k[i§in] kok t(e)y(e)nin: tiiriik(ii)me: bod(u)n(u)ma ‘San
altmlanm, beyaz giimii§lerini, kenarli ipek kuma§larmi, kokulu ipeklilerini, has atlarmi,
aygirlarmi, kara samurlanm ve gok sincaplanm Tiirklerime ve halkima kazamverdim. (BK K-
12 )’

A§agidaki ciimlelerde kok sozciigii Tiirk adiyla birlikte ve ‘Dogu Tiirkleri’ anlammda
kullamlmi§tir.

(e)kin (a)ra: idi oks(u)z: kook: tiiriik: < iti >: (a)nga: ol(u)rur (e)rm(i)§: ‘(Bu) iki (smir)
arasmda pek orgiitsiiz (ve diizensiz ya§ayan) Gok Tiirkleri diizene sokarak oylece hiikum siirerler
imi§. (KT D-3)’

126

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

(e)kin ara: idi oks(u)z: kok tiiriik: iti (a)nga: ol(u)rur (e)rm(i)§: ‘(Bu) iki (sinir) arasmda,
pek orgiitsiiz (ve diizensiz ya§ayan) Gok Tiirkleri diizene sokarak oylece hiikmederler imi§. (BK
D-4)’

Bir cumlede ozel ad i?inde kok renk adi kullamlmi§tir. Gome?, bu kullammm Ongin
nehrine i§aret ettigi inancmdadir (Gome?, 2007, s. 1291).

kok dn(u)g: yog(u)ru: ot(il)k(e)n yi§g(a)ru ud(u)zt(u)m: ‘Kok Ong (umagi)m ge?erek
(orduyu) Otiiken daglanna dogru sevkettim. (T-15)’

6. SARIG

Sang renk adi, Yazitlarda iki kez ve altun ‘altm’ madeninin renk tammlayicisi olarak
kullamlmi§tir.

s(a)r(i)g (a)lt(u)nin: iiriin: kiim(ii)§in: kiirg(a)gl(i)g: kuut(a)yin: kinl(i)g: (e)§g[(i)tis]in: dzl(i)k
(a)tin: (a)dg(i)rin: k(a)ra k[i§in] kok t(e)y(e)nin: turuk(u)me: bod(u)n(u)ma ‘San altmlanm, beyaz
gumu§lerini, kenarli ipek kuma§lanni, kokulu ipeklilerini, has atlanm, aygirlarmi, kara samurlanm ve
gok sincaplanm Tiirklerime ve halkima kazamverdim. (BK K-l 1)’

ol y(e)rke: b(e)n bilge: tunyukuk: t(e)giirtiik ilg(il)n s(a)r(i)g (a)ltun: iir(ii)n kuum(u)§: kuz
kood(u)z: (e)gri t(e)bi: ( a)gi buns(i)z: k(e)lurti: ‘O topraklara (Turk halkim) ben Bilge Tunyukuk
gotiirdugum i?in san altmlan, beyaz giimu§leri, kizlan kadmlan, h6rgu?lu develeri ve ipekleri
kuma§lan fazlasiyle (onumiize) getirdiler. (T-48)’

Sang renk adi Irk Bitig 1 1 ’de de kullamlmi§tir.

7. TORUG

Tekin’in ‘kizilimsi-kahverengi (at donu)’ anlammi verdigi sozciik, giiniimuzde de at donu
olarak kullamlmaktadir. Yazitlarda at donu olmasma kar§m at sozciiguyle birlikte kullamlmi§tir.

ug(ii)ng: y(i)g(e)n sil(i)g b(e)g(i)n: k(e)d(i)ml(i)g: tor(u)g (a)t: bin(i)p: t(e)gdi: ‘u?uncu
olarak Yigen Silig Bey’in giyimli doru atma binip hiicum etti. (KT D-33)’

8. URUN

Yazitlarda iki kez tespit edilen uriin sozciigii, her iki cumlede de gumii§ madeninin rengini
nitelemektedir. Bu renk adi i?in Tekin, ‘beyaz; soylu, aristokrat’ anlammi vermi§ ve ‘beyaz, i§ik’
anlammdaki yiiriin bi?imine de i§aret etmi§tir.

s(a)r(i)g (a)lt(u)nin: iiriin: kiim(u)§in: knrg(a)gl(i)g: kuut(a)yin: kinl(i)g: (e)§g[(i)tis]in: dzl(i)k
(a)tin: (a)dg(i)rin: k(a)ra k[i§in] kok t(e)y(e)nin: turuk(ii)me: bod(u)n(u)ma‘San altmlanm, beyaz
giimii§lerini, kenarli ipek kuma§lanm, kokulu ipeklilerini, has atlanm, aygrrlanni, kara samurlanm ve
gok sincaplanm Tiirklerime ve halkima kazamverdim. (BK K-l 1)’

ol y(e)rke: b(e)n bilge: tunyukuk: t(e)giirtuk iig(u)n s(a)r(i)g (a)ltun: ilr(il)n kuum(ii)§: knz
kood(u)z: (e)gri t(e)bi: (a)gi buns(i)z: k(e)lilrti: ‘O topraklara (Turk halkim) ben Bilge Tunyukuk
goturdugiim i?in san altmlan, beyaz giimu§leri, kizlan kadmlan, h6rgii?lu develeri ve ipekleri
kuma§lan fazlasiyle (onumiize) getirdiler. (T-48)’

Uriin renk adi §ine Usu Yazitmda Uriin Beg (D-10) bi?iminde bir yer adi olarak da bir kez
ge?mektedir.

9. YAGIZ

Giiniimuz Tiirkiyc Tiirk?esinde esmer ten rengini gosteren yagiz renk adi, yazitlarda
topragm rengini gostermek iizere iki kez kullamlmi§tir.

iize kok: t(e)nri: (a)sra: y(a)g(i)z: y(e)r: kil(i)ntukda: (e)kin (a)ra: ki§i ogli kil(i)nm(i)§:
‘iistte mavi gok (yiizii) altta (da) yagiz yer yaratildigmda, insan ogullan yaratilmi§. (BK D-2)’

Nesrin BAYRAKTAR

127

9.1. AZ YAGIZ

Yagiz renk admin az sozciigiiyle birlikte kullamldigi iki ciimle bulunmaktadir. Her iki
ciimlede de yagiz sozciigiiniin at donu oldugu a9iktir.

kill tig(i)n: (a)z y(a)g(i)zin: bin(i)p t(e)gdi: ‘Kill Tigin Az yagiz atma binip hiicum etti (KT

K-8)’

kill tig(i)n: (a)z y(a)g(i)zin: bin(i)p: opl(a)yu: t(e)g(i)p: bir (e)r(i)g: s(a)nqdi: ‘Kill Tigin
Az yagizma binip sabirsizca hiicum ederek bir eri mizrakladi. (KT, K-5)’

Buradaki az sozciigii i9in 9e§itli 9ali§malarda farkli a9iklamalar gctiri lmi^ti r. Orkun,
buradaki az sozciigii i9in ‘kavim adi (1987, s. 907)’ a9iklamasmi getirmi§tir. Ergin, az (yagiz at),
bir at ismi veya rengi (1980: 105), bi9iminde a9iklami§tir. Ercilasun (1985, s. 74), ‘Az’lann
yagizma’ bi9iminde terciime etmi§tir. Tekin (2003, s. 239), Az ‘etnik ad (KT K-2, vb.)’ ve az
‘san (at donu?) (KT K 5, 8)’ anlamlanm vermi§tir. Orhon Yazitlan adli eserindeyse her iki
ciimleyi Az ‘kavim adi (Azlar)’ maddesi altmda vermi§tir (2008, s. 125). Sagol, sozciigiin sadece
Yazitlarda kar§muza 9iktigmi belirtmi§ ve yagiz sozciigiiyle birlikte ‘sanmtirak yagiz donlu (at)’i
gosterdiginin ileri siiriilebilecegini ifade etmi§tir (1995, s. 142). Bu a9iklama her iki kullammda
da at donuna i§aret eden az sozciigii i9in uygun goriinmektedir.

Az yagiz ve azman ak kullammlannda az ve azman sozciikleri yagiz ve ak renk adlannm
niteleyicisi olarak birbirleriyle ili§kili gibi goriinmektedir. Bkz. 1.2.

10. YA§IL

Bu renk adi, Bilge Kagan ve Kiil Tigin yazitlannda aym ciimle i9inde ge9mektedir. Burada
ilgi 9ekici olan, Yazitlarda Ya§il Ugiiz olarak kullamlmasma karspn anlamlandrrmada San Irmak
admin tercih edilmesidir. Gabain bu durumu, irmagm Q’inlilcrc gore merkezde, ancak Tiirklere
gore doguda olmasiyla a9iklamaktadir (1968, s. 111). Zaten ilgerii ‘dogu’ sozciigii de bu
a9iklamayi kamtlamaktadir. Yasjil sozciigiiniin renk ifadesiyle kullammma Irk Bitig ’de 51. satirda
rastlanmaktadir. Yazitlarda renk ifadesi olarak kullammi yoktur.

(e)g(i)m k(a)g(a)n: birle: ilg(e)rii: y(a)§(i)l iig(ii)z: §(a)ntun: y(a)zika t(e)gi: siil(e)d(i)nt(i)z
‘Amcam Hakan ile doguda San Irmag(a ve) §antung ovasma kadar sefer ettik. (KT D-l 7)’

(e)q(i)m k(a)g(a)n: birle: ilg(e)rii: y(a)§(i)l ug(u)z: §(a)ntun: y(a)zika t(e)gi: siil(e)d(i)m(i)z
‘Amcam Hakan ile doguda San Irmag(a ve) §antung ovasma kadar sefer ettik. (BK D-15)’

Tekin, sozciigiin yapisiyla ilgili olarak “ya§ “ya§, taze, ye§il ot”+Il (2003, s. 83)”
a9iklamasmi getirmi§tir. Sozciigiin ya§ tabam Irk Bitig’ de (17, 17 ve 54) de ge9mektedir. Ya§il
sozciigii Irk Bitig 51’de de kullamlmi§tir.

Sonu9

Orhon Yazitlannda toplam on renk adi saptanmi§tir. Bu renk adlan, renk ifadesinin yam
sira at donu olarak ve ozel ad yapimmda da kullamlmi§trr. Toplamda 44 renk adi ge9en ciimlenin
renklere gore dagilimi a§agidaki gibidir.

Renk adi

Boz

Kara

Kizil

Kok

Sang

Torug

Uriin

Yagiz

Ya§il

Renk

ifadesi

2+1+7

2+2

At donu

6+2

2+2

Ozel ad

Toplam

128

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

En sik kullamlan renk adlan sirasiyla kara, ak ve koktiir. Bu renk adlanm boz ve yagiz;
sang, iiriin ve ya§il izlemektedir. Kizil ve torug renk adlanysa en az kullamlanlardir. Renk adlan
i9inde anlam alam en geni§ olan kara, ak ve koktiir.

Finnegan ve Besnier (1989, ss. 249-252), Chomsky’nin Evrensel Dil Bilgisi 9er9evesinde
geli§mi§lik gostergesi olarak dillerdeki renk adlanna bakildigmda dillerin yedi gruba aynldigim
belirtmektedir. Ilk tipte siyah ve beyaz; ikinci tipte birinci tipe ek olarak kirmizi; U9iincu tipte
ikinci tipe ek olarak ya sari ya da ye§il-mavi; dordiincii tipte, siyah, beyaz, kirmi z i, san ve ye§il-
mavi; behind tipte dordiincii tipe ek olarak ye§il ve mavinin artik ayn renkler oldugunu, yedi ve
iizeri renk kavrami olan altinci tipteyse tiim sayilan renklerin iizerine kahverenginin eklendigini;
yedinci tipte de sayilan renklerin iizerine mor, pembe, turuncu ve gri renklerin dahil oldugunu
belirtmektedir.

Orhon Yazitlannda saptanan renk adlanna bakildigmda, kapsami smirli olmasma ve i9erigi
bir edebi eserden daha 90k siyasi nitelik ta§imasma kar§m Koktiirk9enin 6. tipte oldugunu
soylemek yanli§ olmayacaktir. Hatta kok teyen omeginden yola 9ikilarak kok renk admin ‘gri’
anlammi i9erdigi de goz oniinde bulundurulursa Koktiirk9enin 7. tip dil olma safhasma ge9tigi de
soylenebilir.

Kaynak9a

Aydm, E. (2007). §ine Usu Yaziti, (^orum: KaraM Yayinlan.

Bayraktar, N. (2004). “Kara ve Siyah Renk Adlarmin Tiirk9edeki Kavram ve Anlam Boyutu
Uzerine” TOMER Dil Dergisi, Sayi 126, Ekim-Kasim-Arahk 2004, ss. 56-77.

Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteen Century Turkish, Oxford.
Ercilasun, A. B. (1985). “Ba§langicmdan XIII. Yiizyila Kadar Turk Nazim ve Nesri”
Baqlangicindan Guniimuze Kadar biiyiik Turk Klasikleri, C. 1, ss. 56-78, Istanbul:
Otiiken-Sogiit Yaymlan.

Ergin, M. (1980). Orhun Abideleri, Istanbul: Bogaz^i Yaymlan, 8. Baski.

Finnegan, E.-Niko B. (1989). Language Its Structure and Use, Harcourt Brace Javanovich
College Publishers: Florida-Orlando.

Gabain, A. von (1968). “Renklerin Sembolik Anlamlan” (£ev. Semih Tezcan) Tiirkoloji Dergisi,
3(1): ,107-113.

Gome9, S. (2007). “Kok Trudge Yazitlarda Ge9en Goller ve Nehirler” Turkish Studies,
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Vol.: 2/4 Fall 2007, ss. 1283-1296.

Kaymaz, Z. (1997). “Tiirkiye Tiirk9esi Agizlannda Renk Bildiren Kelimelerin Kullamh§i ve
Sistematigi” Turk Dili Ara§tirmalan Ydligi-Belleten 1997, ss. 251-341, Ankara: TDK
Yaymlan.

Koca, S. (2002). “Eski Tiirklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat” Tiirkler Ansiklopedisi, B: 16: Eski
Tiirklerde Toplum ve Ekonomi, C: 3, ss. 15-37
Orkun, H. N. (1987). Eski Turk Yazitlar I-IV, Ankara: TDK Yaymlan.

Olmez, M.(2008). “Alttiirkischen Etymologien (2)” Silk Road Studies XVI, Aspects of research
into Central Asian Buddhism, In memoriam Kogi Kudara, Editor: Peter Zieme, s. 229-
236, Tumhout: Brepols Publication.

Sagol, G. (1995). “Tarihi §ivelerde At Donlan” Turk Kiilturiinde At ve Atgdik, Ed. Prof. Dr.

Emine Giirsoy-Naskali, Istanbul: Resim Matbaacilik.

Tekin, T. (2008). Orhon Yazitlari, Ankara: TDK Yaymlan 540, 3. Baski.

Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yaziti, Ankara: Simurg Yaymlan.

Tekin, T. (2003). Orhon Tiirkqesi Grameri, Istanbul: Tiirk Dilleri Ara§tirmalari Dizisi 9.

TURKiYE’NiN TURK CUMHURIYETLERI VE TURK TOPLULUKLARI iLE
SiYASAL, KULTUREL VE EKONOMiK iLi§KlLERlNDE
YUKSEK OGRENiMiN YERi
-KIRGIZiSTAN ORNEGi-

Hayati BE§IRLI

Giri§

Tarihsel sure? i?inde farkli donemlerde bilim ve kiiltiir merkezi niteligi kazanan §ehirler,
bolgeler soz konusu olmu§tur. Diger toplumlar i?in de ?ekim merkezi olan bu merkezler i?inde
Semerkant, Buhara, Kurtuba, Bagdat, Istanbul, Paris’i saymak miimkiindiir. Hakimiyeti altmda
olduklan devletlerin ekonomik ve siyasal giiciiniin bir yansimasmi ifade eden bu merkezler
diinyamn diger bolgelerinde ya§ayan bilim ve sanat adamlan i?in bilgilerinin artacagi veya
degerini bulacagi merkezlerdir. 19 yy.dan itibaren bilginin iiretiminde Dogunun oneminin
azaldigi goriilmektedir. Ozellikle teknoloji alamnda ortaya ?ikardigi bulu§lar, Batiyi onemli bir
?ekim merkezi haline getirmi§tir. Teknolojinin giindelik ya§antiyi kolayla§tirmasi batmin
?ekiciligini daha da arttirmi§tir. Batmin yakaladigi geli§me ivmesini ?e§itli sebeplerden dolayi
yakalayamayan toplumlar i?in Batidaki bu degi§imi ortaya ?ikaran dinamiklerin anla§ilmasi istegi
Bati ulkelerine -ba§langi?ta yogun olarak Fransa, sonralan Almanya ve Ingiltere- “ogrenci
g69iinu” ortaya ?ikarmi§tir. Ortaya ?ikan yeni go? turii ve go?men tipi sadece bilgi ve teknoloji
transferinde degil ulkelerin sosyo-kulturel degi§iminde de olduk?a etkili olmu§tur. Giiniimuzde
ise ogrenim esasli go? ekonomisi, go? veren ve go? alan ulkelerin ekonomilerdeki yeri
yadsmamaz bir diizeye ula§mi§tir. Bugiin geli§mekte olan ulkelerde duzenlenen egitim fuarlan ile
geli§mi§ olan ulkeler geli§mekte olan ulkeler i?in ?ekici kilmmak istenmekte ve ekonomilerde
yabanci uyruklu ogrenci getirisine dayali payi arttrrmak istemektedirler.

1. Tiirkiye ile Kirgizistan Arasmdaki Egitim tli^kileri

Tiirkiye’ de ?evre ulkeler arasmda sagladigi egitim imkam ve egitimin teknolojik boyutu
ile ?ekici durumdadrr. Ozellikle Sovyetler Birligi’nin dagilmasmdan sonra Tiirkiye ile
bagimsizliklanm ilan eden Tiirk Cumhuriyetleri ve ozerk yonetime kavu§an Turk topluluklan
arasmda yogun bir ili§ki ba§lami§tir. Bu ili§kilerin onemli bir kismi egitim ili§kileri §eklinde
kendini gostermektedir. Tiirkiye ile Tiirk devlet ve topluluklan arasmdaki egitim ili§kisini dort
kategoride toplamak miimkiindiir. Bunlardan birinci kategoriyi Kirgizistan’dan egitim gormek
i?in TCS ve YOS ile Tiirkiye’ye gelen ve aym ama?la Krrgizistan’a giden ogrenciler
olu§tururken, ikinci kategoriyi Tiirkiye Cumhuriyeti devletinin Kirgizistan’ a verdigi egitim
destegi kapsammda bu iilkede a?tigi egitim kurumlan olu§turmaktadir. U?iincii kategoride ise
Tiirkiye kaynakli sivil toplum kurulu§lan “vakiflar, demekler- in bu iilkedeki egitim kurulu§lan,
dordiincii kategoride ise Tiirk giri§imcilerin bu iilkelerde kurdugu egitim kurumlan yer
almaktadir.

A) Kirgizistan’dan Yiiksek Ogrenim Gormek i?in TCS ve YOS ile Tiirkiye’ye Gelen / Aym
Ama?la Kirgizistan’a Giden Ogrenciler

Ogrencilerin Kirgizistan’dan yiiksekogrenim gormek i?in Tiirkiye’ye gelirken izledikleri
iki yol soz konusudur. Bunlardan birincisi, Biiyiik Ogrenci Projesi ve bunun ogrenci se?me
esasmi olu^turan Ogrenci Se?me ve Yerle§tirme Merkezi (OSYM) tarafmdan ger?ekle§tirilen,
lisans ve on lisans diizeyinde ogrenim gormek isteyen adaylarm miiracaat ettigi Tiirk
Cumhuriyetleri ile Tiirk Akraba Topluluklan Smavi (TCS) dir. Bir diger yol da Yabanci Uyruklu
Ogrenci Smavi (YOS) dir. Bu smav Tiirkiye’deki yiiksekogretim kurumlarmda okumak isteyen
yabanci uyruklu ogrencilerin girecekleri ve sonu?lanm bu kurumlara kabul i?in ba§vururken
kullanabilecekleri bir smavdir. YOS de Ogrenci Se?me ve Yerle§tirme Merkezi’nce (OSYM)

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara$tirmalan Sempozyumu, 2010, 129-140

130

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

yapilmaktadir. Bilindigi gibi YOS smavi bu yil son kez uygulanmaktadir ve bundan sonra
Tbrkiye’deki yuksek ogretim kurumlan yabanci ogrenci se9imini kendileri ger9ekle§tireceklerdir.

TCS ile Tiirkiye’ye gelen ogrenciler Tiirkiye ve Kirgizistan arasmda ger9ekle§tirilen ikili
anla§malar ve Biiyiik Ogrenci Projesi kapsammda Tiirkiye Cumhuriyeti devletinin sagladigi burs
ile ogrenimlerini surdurmektedirler. Biiyiik Ogrenci Projesi’nin amaci; Tiirk Cumhuriyetlerinin
ve Tiirk Topluluklarmm, yeti§mi§ insan giicii ihtiya9lanm kar§ilamaya yardimci olmak, bu
iilkelerde Tiirkiye dostu gen9 bir nesil yeti§tirmek ve Tiirk Diinyasi ile kalici bir karde§lik ve
dostluk kopriisii kurmak, Tiirk9eyi ogretmek ve Tiirk kultiiriinii tamtmak, Tiirk Diinyasi'nda yer
alan iilkeleri, bu iilkelerin kendi aralarmdaki ili§kileri geli§tirerek bir biiyiik §emsiye olu§turmak
olarak ifade edilmi§tir. (http://yeogm.meb.gov.tr/istatistik/aogrenci.html)

Biiyiik Ogrenci Projesi, Tiirk Cumhuriyetleri ve Tiirk Topluluklan ile yapilan i§birligi
anla§malari, protokoller, mutabakat zabitlan, daimi komisyon kararlan, 2922 Sayili Tiirkiye'de
Ogrenim Goren Yabanci Uyruklu Ogrencilere Ili§kin Kanun, bu Kanuna dayali olarak 9ikanlan
Yonetmelik ve soz konusu Kanun geregi kurulan degerlendirme kurulu kararlan ile ogrencilerin
bursluluklanyla ilgili i§ ve i§lemleri diizenleyen §artnamelere gore yiiriitiilmektedir. Ama9larma
uygun olarak Biiyiik Ogrenci Projesi kapsammdaki ogrencilerle ilgili i§lemleri Yurt Di§i Egitim
Ogretim Genel Miidiirliigii tarafmdan yiiriitmektedir. Bakan onayi ile soz konusu Genel
Miidiirliigiin gorev alam Tiirk Cumhuriyetleri ve Akraba Topluluklan olarak belirlenmi§tir.
Proje ile ilgili i§lemler i9in projenin en onemli alanlanm olu§turan Tiirk Cumhuriyetinden
se9ilen egitim temsilcileri, iilkelerimiz arasmdaki egitim ili§kilerini geli§tirmek ve iilkemizde
ogrenim goren ogrencilere rehberlik etmek amaciyla Milli Egitim Bakanhgi’nda sozle§meli
personel olarak gorevlendirilmi§tir. Son yillarda bu gorevin iilkelerin Biiyiikel9ilikleri
biinyesinde Egitim Mii§avirlikleri olarak yiiriitiilmesi yolunda 9ali§malar yapilmaktadir. Halen
bakanlikta Kirgizistan Egitim Temsilcisi gorev yapmaktadir. Tiirk Cumhuriyetlerinin
Bagimsizligma kavu§tugu 1992 yilmdan itibaren Azerbaycan, Kazakistan, Kirgizistan,
Turkmenistan, Ozbekistan ve Tacikistan Cumhuriyetinde a9ilan T.C. Biiyiikel9ilikleri
biinyesinde Egitim Mii§avirlikleri ve Ata§elikleri de a9ilmi§, daha sonra Tiirk
Cumhuriyetlerindeki Egitim Ata§eligi ile Tacikistan'daki Egitim Mii§avirligi kadrosu iptal
edilmi§tir. Bu kurumlar hirer Egitim Mii§aviri ve Mahalli Sekreter kadrosu ile projenin yurt di§i
faaliyetlerini de yiiriitmektedirler. Bakanlik verilerine gore projede yakla§ik 100 ki§i gorev
yapmaktadir (Vural, 2009, ss. 6-7).

Ba§langi9ta be§ Tiirk Cumhuriyetini kapsayan proje, bugiin Balkanlar’daki ve Orta
Dogudaki iilke ve topluluklan da i9ine almi§tir. Bu proje kapsammda, halen aynlan kontenjanlar
dahilinde, dort Turk Cumhuriyeti ba§ta olmak uzere 57 farkli topluluktan ogrenciler Tiirkiye’ de
egitim gormektedirler. 1992-1993 ogretim yilinda ba§layan Buyuk Ogrenci Projesi kapsammda
03.10.2010 tarihi itibari ile 40796 devlet bursu kontenjam verilmi§, bu kontenjandan giinumuze
kadar 11.137 adeti kullamlmami§ ve toplam 29659 ogrenci ogrenim gormek uzere Turkiye’ye
gelmi§tir. Egitim gormek i9in ulkemize gelen ogrencilerden ise 15044’unun 9e§itli sebeplerden
bursu kesilmi§tir. Buyiik Ogrenci Projesiyle 8207 ogrenci mezun olmu§tur. 10/03/2010 verilerine
gore 6294 ogrenci Turk Cumhuriyetleri ile Tiirk ve akraba Topluluklanndan gelerek devlet
burslusu olarak Tiirkiye’de Yuksek ogrenimine devam etmektedir. Yillara gore proje kapsammda
ulkelere tahsis edilen kontenjanlar tablo l’de gostcrilmisjtir. Halen Tiirkiye’de ogrenim goren
devlet burslusu ogrencilerin geldikleri dike, topluluklar ve sayilan ise Tablo 2’de verilmi§tir.

132

3. Uluslararasi Turkiyat Aratjtirmalan Sempozyumu

Biiyiik ogrenci projesini degerlendirmeye yonelik olarak gcr^cklc^tirilcn gali^malar yok denecek
kadar azdir. Projenin yiiriitiilmesinden sorumlu Milli Egitim Bakankgi
Yurt Eh§i Egitim Ogretim Genel Miidiirliigii bu konuda bir pali^ma yaptirmi§tir. Cali§mada Agustos
2008’e kadar 272 ogrenci, 96 mezuna ula§ilmi§tir. Boyle bir gasman in toplam verdigi mezun ki§i sayisi
8207 oldugu dii§unuldugunde mezunlarm durumunu tespit atjismdan ba^arisizligi ortadadrr. Bunun yam
srra Tiirkiye’de ogrenim goren Tiirk Cumhuriyetleri ogrencilerine yonelik olarak Asikahn, Demirel ve
Onsoy’ un ortak 9ali§malarmda ise diger 9ali§malarla paralel olarak ogrencilerin ya§am ve egitim
ko§ullanna yonelik tespitlerde bulunulmu§tur (1996), Qiglar’in Hacettepe Universitesinde
gcnjcklc^tirdigi 9ah§masinda da (1996, ss. 152-162) benzer bulgular yer almaktadir. Turk devlet ve
topluluklanndan gelen ogrencilere yonelik olarak ger9ekle§tirilen 9ali§malar arasmda yer alan Arslan’ m
“Tiirk Cumhuriyetleri ve Tiirk topluluklanndan Tiirkiye’ye gelen Ogrenciler (1992-1993)” adh 9ah§ma
ise (1994) betimleyici bir 9ali§ma niteligindedir. Bu 9ah§malar esas itibanyla ogrencilerin, 9ali§mayi
ger9ekle§tiren kurumdan beklentilerini ve durumlanm tespite yonelik olarak gcr9cklc§tirilcn
9ali§malardrr. Ertiirk, Be§irli ve Dursun’un ger9ekle§tirdikleri (2004), “Tiirk Cumhuriyetleri
Ogrencilerinin Tiirk Diinyasina Baki§lan” adh 9ah§ma temel hareket noktasi ve somujlan itibanyla bu
9ali§malardan farklila§maktadir. £ah§mada Bagimsiz Devletler Topluluguna dahil Tiirk devlet ve
topluluklanndan yiiksek ogrenim gormek i9in Tiirkiye’ ye gelen ogrencilerin Tiirk diinyasi, Tiirk
kimligi, Tiirk kiiltiirii konularmdaki algilamalan ve dii§iinceleri ortaya konulmu§tur.

Tablo 2. Tiirk cumhuriyetleri ile Tiirk ve akraba topluluklanndan gelerek iilkemizde yiiksek
ogrenim goren devlet burslusu ogrencilerin, ogrenim diizeylerine gore dagihrm (10/03/2010)

Ulke/GrupAdi

TOMER

On Lisans

Lisans

Yiiksek

Lisans

Doktora

Toplam

Adigey

Afganistan

258

286

Altay

Amavutluk

Azerbaycan

309

110

209

691

Ba§kortostan

Bosna Hersek

Bulgaristan

202

291

Buryat

Qegenistan

Qin

114

Quva§istan

Dagistan

Gurcistan

Hakasya

Hirvatistan

lngu§etya

Irak

110

133

366

iran

136

Kabartay-Balkar

Kalmukya

Karadag

Kazakistan

126

213

151

562

Kirgizistan

343

175

679

340

515

Litvanya

Lubnan

Makedonya

129

152

Mogolistan

209

300

Moldova

152

Ozbekistan

Romanya

Rusya Federasyonu

138

Sancak

Sirbistan

Suriye

123

Hayati BE§lRLl 133

Tacikistan

Tataristan

Tuva

Turkmenistan

623

667

Ukrayna

112

Ukrayna Kirim Ozerk
Cumhuriyeti

Ordun

Yakutistan (Sakha)
Yugoslavya

Toplam

761

180

3852

946

555

6294

Kaynak: http://yeogm.meb.gov.tr/istatistik/aogrenci.html

Krrgizistan’la olan egitim ili§kilerine gelindiginde ise, 12 Temmuz 1991 tarihinde
Ankara’da, Kirgiz Cumhuriyeti ile Tiirkiye Cumhuriyeti arastnda 1991-1993 donemi kiiltiirel,
egitsel ve bilimsel degi§im protokolii imzalanmi§tir. Bu protokol kapsamtnda Kirgiz Cumhuriyeti
ile Turkiye Cumhuriyeti SSCB ile TC arasmda imzalanmi§ bulunan 1989-1990 yillan Kiilturel ve
Bilimsel Degi§im Programi'nm hiikiimlerinin geli§tirilmesi ve aralanndaki kiilturel ve bilimsel
i§birhginin kuwetlendirilerek giislendirilmesi amaciyla, 1991-1993 yillan isin Kiiltiirel, Egitsel ve
Bilimsel Degi§im protokolii iizerinde anla§mi§lardrr (Milli Egitim Bakanhgi 1993, ss. 244-249). 3
Mart 1992 tarihinde Bi§kek’te imzalanan “Tiirkiye Cumhuriyetinin Milli Egitim Bakanhgi ile
Kirgiz Cumhuriyeti'nin Halka Bilim Ogretme Bakanhgi Arasmda l§birligi Hakkmda Protokolii”
nde ise 23 Aralik 1991 tarihinde Ankara'da imzalanan Tiirkiye Cumhuriyeti ile Kirgiz Cumhuriyeti' nin
arasmda dostluk ve i§birligi ile ilgili anla§maya ve 12 Temmuz 1991'de Ankara'da imzalanan Tiirkiye
Cumhuriyeti ile Kirgiz Cumhuriyeti arasmda 1991-1993 yillannda kultiir, egitim-ogretim ve bilim
alanmda birbirleriyle miinavebe yapmasiyla ilgili ahnan karara atif yapilmi§trr. Bu ama9la da Tiirkiye
Cumhuriyeti ile Kirgiz Cumhuriyeti aralanndaki dostluk i li^ki lcrinin bundan sonra geli§tirmenin
gerekliligine inamp, sosyal-ekonomik uzmanla§manin biitiin alanlanm daha da geli§tirilmesi ve
derinle§tirilmesi amaciyla kararlar aldiklan bclirti Imi^tir. Bu protokolde ise (Milli Egitim Bakanhgi
1993, ss. 260-262). Bu protokoller kapsamtnda Krrgizistan’dan Tiirkiye’ye gelen ogrencilere ili§kin
bilgiler tablo3’ te verilmi§tir.

Tablo 3. Krrgizistan’dan Tiirkiye’ye yiiksek ogrenime gelen ogrencilerin kontenjan ve burs
durumlarma gore dagihmi

Olke

Ogretim

Kontenjan

Kullamtan

Kontenjan

Kullamlmayan

Kontenjan

Burst/

Kesilen

Mezun

Ogrenim

Goren

1992-1993

1400

264

1136

184

1993-1994

590

268

322

206

1994-1995

240

201

160

1995-1996

225

123

102

101

1996-1997

165

135

100

1997-1998

195

169

110

1998-1999

220

181

108

1999-2000

194

168

109

I 5

2000-2001

176

106

2001-2002

197

177

109

2002-2003

199

126

2003-2004

177

168

2004-2005

200

181

136

2005-2006

196

147

123

134

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

2006-2007

196

140

133

2007-2008

170

131

Toplam

4740

2828

1912

1562

581

681

Toplam

4740

2828

1912

1562

581

681

Yiiksek ogrenim gormek amaciyla Kirgizistan’a giden ogrenciler konusuna gelindiginde
ise ogrencilerin biiyiik bir ?ogunlugu, Uluslar arasi Sebat Egitim Kurumlanna Bagli Uluslar arasi
Atatiirk Alatoo Universitesi ve Turk Diinyasi Ara§trrmalari Vakfina bagli iktisat ve Giri§imcilik
Universitesi, Turk Diinyasi Fakultelerin’de egitim gormektedir. TC Bi§kek Egitim Mii$avirligi
verilerine gore Kirgizistan’ da egitim goren Tiirk uyruklu vatanda§lann sayilan ve egitim
gordiikleri egitim kurumlan a§agida bclirti lmi^tir.

Atatiirk Alatoo Universitesi 1996 yilmdan bu yana Bi§kek §ehrinde faaliyet gostermektedir.
Biinycsindc miihcndislik, iktisadi idari bilimler, fen-edebiyat ve egitim fakiiltesi bulunduran
iinivcrsitc Ingilizce egitim vermektedir. 2009- 2010 ogretim yili itibanyla ogrenci sayisi 2000 ’e
ula§mi§tir. Ogrencilerin %70’i Kirgizistan digerleri ise 14 ayri iilkcdcndir 1 .

Tablo 4 . Kirgizistan’da Yiiksek Ogrenim Goren Tiirk Uyruklu Ogrencilerin Egitim Kurumlanna Gore
Dagilimlan

Universite

Sayi

ALATOO UNiVERSiTESi

BATKEN ONiVERSiTESi

BGU ONiVERSiTESi

CELALABAD ONiVERSiTESi

QOY ONiVERSiTESi

ARABAYEV ONiVERSiTESi

iLiMLERAKADEMiSi

iKTiSAT VE GiRi§iMCiLiK ONiVERSiTESi

246

ISIKGOL ONiVERSiTESi

SLAV-RUS ONiVERSiTESi

KIRGIZ-OZBEK ONiVERSiTESi

NARIN DEVLET ONiVERSiTESi

0§ DEVLET ONiVERSiTESi

TALAS ONiVERSiTESi

TIP AKADEMiSi

TURiZM ONiVERSiTESi

ULUSLARARASI ONiVERSiTE

BALASAGUN MiLLi ONiVERSiTESi

102

Kaynak: TC. Bi§kek Egitim Mii§avirligi

B) Tiirkiye Cumhuriyeti Devletinin Kirgizistan’a Verdigi Egitim Destegi Kapsaminda
Kirgizistan’da \9t1g1 Egitim Kurumlari

Tiirkiye Cumhuriyeti Milli Egitim Bakanligi tarafmdan Kirgizistan’ da a 9 ilan, Tiirk 9 e ve
iicretsiz ogretim veren okullarm adlan ve bu okullardaki ogrenci sayilan uyruklarma gore
a§agida belirtilmi§tir;

1 Bu konuda Atatiirk Alatoo Universitesi Rektorii Prof. Dr. Erol ORAL ile Yanki Siyasi-Aktiiel dergisinde
Aralik 2009. sayi: 1069 yapilan derginin 01.12.2009 tarihli sayisinda yayimlanan gorii^meden
faydalamlmi§tir.

Hayati BE§lRLl 135

-Bi§kek-Turk ilkogretim Okulu: 290 ki§i (T.C. uyruklu)

-Kirgiz-Tiirk Anadolu Kiz Meslek Lisesi: 173 ki§i (Kirgizistan uyruklu)

-Kirgiz-Tiirk Anadolu Lisesi Tihd^e 142 Kirgizistan uyruklu, 31 T.C. uyruklu
-Tiirkiye TMo^esi Egitim Ogretim Merkezi (TOMER) 590 Kirgizistan uyruklu

Bi§kek-Tiirk ilkogretim Okulu’nda ogrencinin T.C. niifus ciizdanma sahip olmasi
zorunlulugu vardir. Kirgiz-Tiirk Anadolu Kiz Meslek Lisesi’ne ogrenciler smavla almmaktadir.
Egitim siiresi hazirlik dahil dort yildir. Kirgiz-Tiirk Anadolu Lisesi’ne ogrenciler smavla
almmaktadir. Turk ogrenciler i9in Tiirkiye’deki Anadolu Lisesi smavlarma denk bir smav
yapilmakta, ancak smavda ba§anh olamayan ogrenciler de okula kaydedilmektedir. Bu
ogrencilere Tiirkiye’ye nakillerinde Anadolu Lisesi yerine, normal lise diplomasi verilmektedir.
Egitim suresi, hazirlik dahil dort yildir.

Tiirkiye’nin Kirgizistan’daki en onemli yatmmlanndan birini Kirgizistan-Tiirkiye Manas
Universitesi olu§turmaktadir. Kirgizistan-Tiirkiye Manas Universitesi 30 Eyliil 1995 tarihinde
izmir'de imzalanan "Turkiye Cumhuriyeti ile Kirgizistan Cumhuriyeti hiikiimeti arasinda
Kirgizistan'in ba§kenti Bi§kek §ehrinde Kirgizistan-Tiirkiye Manas Universitesi kurulmasina dair
anla§ma" nm her iki dike yetkili makamlannca onaylanmasma miiteakip 1997-1998 ogretim
yilmda ogretime ba§lami§tir. Universite Kirgizistan uyruklu ogrencileri kendi Ogrenci Se9me ve
Yerle§tirme Merkezi’nce yaptigi smavla, Turk ogrencileri ise Turkiye Cumhuriyeti Ogrenci
Se9me ve Yerle§tirme Merkezi’nce yapilan Ogrenci Se9me Smavi ile, diger Turk ve akraba
topluluklanna mensup ogrencileri ise yine Turkiye Cumhuriyeti Ogrenci Se9me ve Yerle§tirme
Merkezi’nce yapilan TCS (Turk Cumhuriyetleri Sinavi) ile almaktadir. Universite biinyesinde
sekiz Fakulte, dort Yiiksekokul, iki Meslek Yiiksekokulu bulunmaktadir. Toplam 3018 ogrencisi
bulunan iiniversitenin 2480 ogrencisi Kirgizistan uyruklu, 344’ii Turkiye uyruklu ogrencilerden
olu§maktadir. 194 ogrenci ise farkli uyruklardandir. Bunlardan 2 ki§i Afganistan, 28 ki§i (^in, 1
ki§i Gurcistan, 3 ki§i Iran, 1 ki§i Kosova, 27 ki§i Mogolistan, 37 ki§i Ozbekistan, 46 ki§i Rusya,
1 1 ki§i Tacikistan, 18 ki§i Turkmenistan ve bir ki§i ise Ukrayna vatanda§idir.

C) Tiirkiye Kaynakli Sivil Toplum Kuriiliislarmm Vakiflar, Dernekler- Kirgizistan’daki
Egitim Faaliyetleri

Turkiye kaynakli Sivil Toplum Kurulu§larmm Kirgizistan’daki egitim faaliyetlerinin i9inde
Turk Dunyasi Ara§tirmalan Vakfi’na bagli Turk Dunyasi Fakulteleri olduk9a onemlidir.
Fakulteler, Turk Dunyasi Ara§tirmalan Vakfi Ba§kam Prof.Dr. Turan YAZGAN 1993 yilmda
Celalabat-Kirgizistan Valiligi ile imzaladigi anla§ma kapsammda Kommersiyalik Enstitusu 9atisi
altmda ilk olarak Turk Dunyasi Celalabat I§letme Fakultesi kurulmasi ile temellenmi§tir. Halen
Kirgizistan’in Giiney kesiminde yer alan Celalabat kentinde Turk Dunyasi Celalabat kjlctmc
Fakultesinde (I§letme Bolumu, Uluslararasi Ili§kiler Bolumu) ve Turk Dunyasi Celalabat Sosyal
Bilimler ve Egitim Fakultesinde (Turk Dili ve Edebiyati Bolumu, Tarih Bolumu) olmak uzere
toplam 515 ogrenci (246 ki§i Turkiye uyruklu, 228 ki§i Kirgizistan uyruklu ve 41 ki§i diger Turk
ve akraba toplulan) ile ogretimine devam etmektedir. Fakultelerde egitim-ogretim Turkiye
Turk9esi ile yapilmaktadir. Bunun yamnda vakfa bagli “Turk Dunyasi Kultiir Merkezi”
bunyesinde Celalabat ve 9evresinde halka yonelik “Turkiye Turk9esi” kurslan da
yurutulmektedir 2 . Bugun Ba§ta Kirgizistan olmak uzere, Turkiye, Ozbekistan, Kazakistan,
Azerbaycan, Turkmenistan, Tataristan, Hakasya, Altay, Makedonya, Tuva, Gurcistan, Tacikistan,
Afganistan, Suriye ve daha bir9ok yerden ogrencisi bulunmaktadir. Turk Dunyasi Fakulteleri’nin
mezunlarmm bir kismi kendi ulkelerine donup onemli vazifeler ustlenirken diger bir kismi da
vakif araciligiyla Turkiye’de yuksek lisans ve doktora egitimlerini yapmaktadirlar.

Bu konuda www.turan.org adresinden ayrmtili bilgilere ve gorsel verilere ula§ilabilir.

136 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Kirgizistan’da din adami yeti§tiren 0§ ilahiyat Fakultesi, Turkiye Diyanet I§leri Ba§kanhgma
bagli Turkiye Diyanet Vakfi ile 0§ Devlet Universitesi arasmda 17.11.1993 tarihinde imzalanan
protokol ile 1993-1994 egitim-ogretim doneminde itibaren ogrenci almaya ba§lami§tir. Fakulte
03.05.2010 tarihi itibariyla toplam 336 mezun vermi§tir. Be§ yil egitim veren fakultenin hazirlik
simfi ogrencileri ogrenimlerini Turkiye’de (Ankara Universitesi Ilahiyat Fakultesinde)
gormektedir. Halen 199 ogrencinin lisans egitim gordugb fakultede, 29 ogrenci lisansbstu
ogrenimi gormektedir. Mezunlardan 2008-2009 ogretim yili itibanyla 13 ogrenci Ankara
Universitesi Ilahiyat Fakultesinde doktorasmi tamamlayarak Kirgizistan’a d6nmb§tur.

Ba§ka bir ilahiyat fakultesi de Mahmut Hiidai Vakfi ile 0§ Devlet Universitesi arasmdaki
protokollerle ogretim gosteren Ara§an Ilahiyat Fakultesidir. Ara§an ilahiyat Fakultesi Bi§kek-
A racin’ da faaliyet gostermektedir.

D) Turk Giri§imcilerin Kirgizistan’da Kurdugu Egitim Kurumlari

Krrgizistan’da egitim hizmeti veren kurulu§lar i9inde en onemlisini “Uluslararasi Sebat
Egitim Kurumlari” USEK olu§turmaktadir. USEK, 2 Mayis 1992 Yilmda Kirgizistan
Cumhuriyeti Milli Egitim Bakanhgi ve USEK arasmda yapilan anla§ma 9er9evesinde faaliyetini
yuriitmektedir. USEK faaliyetini Kirgizistan Cumhuriyeti kanunlanna, anayasasma, 9001k haklan
hakkmda uluslararasi sozle§me ve KC Adalet Bakanligmda kayitli Tiiziige bagli olarak
yuriitmektedir. Uluslararasi Sebat Egitim Kurumlanm - 14 Lise, Uluslararasi “Ataturk-Alatoo
Universitesi”, Uluslararasi “Silk Road” Okulu, “Secom” Dil, Bilgisayar Merkezi ve 0§, Bi§kek
§ehirlerinde ogrenci yurtlan ile hizmet vermektedir. Ba§kent Bi§kek'in yam sira 0§, Celalabat,
Nann, Isikgol ve Talas §ehirlerinde de faaliyetlerini surdiiren Sebat Egitim Kurumlari toplam
6098 ogrenciyi bunyesinde barmdirmaktadir.

2) Turkiye ve Kirgizistan iii$kilerinde Egitim Kurulu^Iarimn Sosyo-Kiiltiirel ve Ekonomik
F onksiyonlari itibariyla Degerlendirilmesi

Turkiye ile Kirgizistan arasmdaki ekonomik sosyal ve siyasal ili§kiler Kirgizistan’m
bagimsizligim ilan ettigi tarihten itibaren yogun bir §ekilde devam etmektedir. Turkiye, 16 Aralik
1991 tarihinde Kirgiz Cumhuriyeti’nin bagimsizligim tamyan ilk dike olmu§ ve iki dike arasmda
29 Ocak 1992 tarihinde diplomatik ili§kiler tesis edilmi§tir. Kirgizistan ve Turkiye arasmda 1992
tarihli “Yatinmlarin Kar§ihkli Te§viki ve Korunmasi Anla§masi”, 1997 tarihli “Gdmruk Alamnda
i§birligine ili§kin Mutabakat Muhtrrasi” ve “Ticaret ve Ekonomik I§birligi Anla§masi”, 1999
tarihli “(^iftc Vergilendirmenin Onlenmesi Anla§masi” ve 2002 tarihli “Uzun Vadeli Ticari ve
Ekonomik I§birligi Programi” imzalanmak suretiyle ekonomik/ticari ili§kilerin yasal 9er9evesi
buyuk ol9ude tamamlanmi§tir.

Kirgiz Cumhuriyeti Milli Istatistik Komitesi verilerine gore Turkiye Kirgizistan’m
ithalatmda Turkiye sahip oldugu %1,8’lik payla Rusya, (^in Halk Cumhuriyeti, Kazakistan,
Ozbekistan ABD, Ukrayna ve Almanya’dan sonra 8’inci siradadrr 3 . Aym verilere gore, Turkiye
Kirgizistan’m ihracatmda %3,8 payla 7’inci sirada bulunmaktadir.

T.C. Bi§kek Buyuk Elgiligi, Ticaret Mu§avirligi, Kirgizistan'in Genel Ekonomik Durumu ve Turkiye ile
Ekonomik-Ticari lli§kileri, Mayis 2009 Raporu

Hayati BE§lRLl 137

Tablo 5. Tiirkiye-Kirgizistan Ikili Ticari Veriler

Yillar

Ihracat Milyon $ Ithalat Milyon $ Di§ Ticaret

Milyon $

Hacmi Di$ Ticaret Dengesi
Milyon $

1997

49,6

7,6

57,2

1998

41,5

6,8

48,3

34,7

1999

2000

2001

17,3

6,3

23,6

2002

23,6

15,7

39,3

2003

40.1

10.5

50.6

29.6

2004

72,7

13,1

85,8

59,6

2005

88,8

13,6

102,4

75,2

2006

130,5

27,3

157,8

103

2007

150.6

30.4

181.1

120.1

2008

191.6

47.9

239.5

143.7

2009

128.8

23.4

152.2

105.4

Tiirkiye’nin Kirgizistan’la olan ekonomik i li^ki lcrinde Kirgizistan’da halen faaliyet
gosteren 300 civanndaki Tiirk firmasimn toplam 400 milyon dolan a§an yatmmlan olduk9a
onemlidir. Kirgizistan’daki Tiirk sermayeli yatmmlar i9ecek, pet perform, biskiivi, §ekerleme,
9ikolata gibi 9c$itli gida iiriinleri, mobilya, temizlik maddeleri, 9ay, un, tuz, §eker, boya, pvc ve
plastik boru, yapi malzemeleri iiretimi ile ali§veri§ merkezi i§letmeciligi, market9ilik, bankacilik,
tekstil iiretimi, matbaa, turizm acenteligi, egitim i§letmeciligi, in§aat gibi 90k 9e§itli alanlan
kapsamaktadir. Kirgizistan’daki Tiirk firmalan Kirgiz Tiirk Adamian Demegi (KITIAD) adi
altmda orgiitlii olarak faaliyetlerine devam etmektedirler.

Tiirk giri§imcilerin bolgedeki yatmmlanm ger9ekle§tirmeleri siirecinde en onemli unsur
bolgenin ekonomik potansiyeli, imkanlan ve sorunlan hakkmda dam§manlik hizmetlerini saglanmasi
ve biirokratik siire9lerin takibindeki destek hizmetleri olu§turmaktadrr. Bu kapsamda KtTiAD’m Tiirk
giri§imcilere verdigi destek onem kazanmaktadrr. Tiirk yatmmlannm ger9ekle§mesinde Kirgiz
biirokrasisi ile ili§kilerin diizenlenmesi siirecinde yeterli insan giiciiniin saglanmasmda, Tiirkiye’ de
veya Kirgizistan’daki Tiirk okullannda egitim gormii§ Kirgiz vatanda§lann onemli bir katkisi soz
konusudur. Tiirkiye’de yiiksek ogrenim gormii§ ve Krrgizistan’ a d6nmii§ bireylere yonelik olarak
2009 yilmda Krrgizistan’ m Celalabat, 0 §, Nann, Issik Gol ve Karakol §ehirlerinde ger9ekle§tirdigimiz
saha 9ali§masindan elde edilen veriler de bunu destekler niteliktedir.

Ger9ekle§tirdigimiz 9ali§mada Tiirkiye’de yiiksek ogrenim goren Kirgizistan
vatanda§larmm Kirgizistan’daki Tiirk miite§ebbisler i9in onemli bir rol oynadigi goriilmii§tiir.
Ozel sektorde 9ali§tigmi ifade eden bireylerden % 62 , 8 ’i §imdi veya daha onceden Tiirk
i§adamlanyla 9ali§tiklanm ifade etmi§lerdir. Daha once veya §imdi Tiirk i§adamlanyla
9ah§madiklanm ifade edenlerin oram ise % 37 , 2 ’dir. ^ali§anlann Tiirk i§ adamalanm tercih
etmelerinde onemli bir unsuru ekonomik faktor olu§turmaktadir. Bireylerin Tiirk9eyi ogrenmeleri,
Krrgizca ve Rus9aya hakim olmalan bolgede i§ yapan Tiirk miite§ebbisler i9in onemlerini
arttrrmaktadir.

...Ama Tiirkiye’de egitim alip da iilkeye donenlerin %70’i hayatlarim kurtardi diyebiliriz.

Bu Turkiye’nin §u an Kirgizistan’da ticaret ili§kileri onemli biliyorsunuz, birgok
9ali§masindan dolayi bir 90k Tiirkiye ’de mezun olanlarm kendi bran§inda olmasa da Tiirk9e
i9in kullamldiklanm goriiyomz (Kirgiz, Kamu Gorevlisi, Kadm 14.07.2008 Bi§kek ).

Arti ben §u anki i§imi Tiirk9e sayesinde buldum. Tiirk9e bilmeseydim i§ bulamazdim.

Bulurdum da bu kadar yiiksek maa§la bulamazdim. Krrgizistan §artlarinda 300 dolar iyi bir

maay En azindan bir ay kamimzi rahat doyurabilirsiniz Rusya’dan gelen mii§terilerin

gezdirilmesinden tut, bilet ayarlamasindan tut, her §eyle komple ilgilendigin i9in ozel
sektorde sadece sen bu i§i yapacaksin diye bir §ey yok. Rus9a biliyorsan her i§i yapacaksin

138

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

yani. O yiizden orada yaptigim tiim i§lerin avantajlanm ben burada goriiyorum. Buradaki
Tiirkler de Rus?ayi iyi bilmiyorlar. Anlamadiklari bazi konular oluyor ya da dani§acaklari
bazi konular oluyor. Sen hakimsin hem Rusga’ya hem Tiirkge’ye hakimsin. Onlan dogru
yonlendiriyorsun. Bir i§i dogru yaptmyorsun. Ya da iki kere yaptrrmiyorsun. Dogru zamanda
dogru yerde dogru terciime ederek dogru tercihlerde bulunulmasim sagliyorsun (Kirgiz,
Yonetici Asistam 1 Kadm 03.07.2008 Bi§kek)

“§imdi ben burada okumadim, iiniversite egitimini bilmiyorum. Kotiilemek gibi olmasin ya
da iistte tutmak gibi de olmasin, bildigim tek §ey var: Biz (Turk okullarmda egitim gormii?
bireyler) daha ?abuk adapte oluyoruz. §artlar ne kadar zor olursa olsun fark etmez biz daha
9abuk uyum sagliyoruz. Tiirkler igin derler ya leb demeden leblebiyi anliyor. Buradaki
gengler galiipyorlar, egitim goriiyorlar tabii. Ancak birtakim ileti§im kopuklugu oluyor ya da
ogretim iiyeleri ile aralarindaki ili§kiyi saglayamiyorlar. Yani biraz giri§imci ruhlu oluyoruz.

15 sene ya§adiktan sonra Tiirklerin iyi huylarmi, kotii alijkanliklarim ediniyorsun. Buraya
geldiginde adam sana baktigi zaman konu§tuktan sonra i§ine yarayip yarayamayacagim
anliyor. §imdi Rusga ve Tiirkge bilen bir surii insan var. Kirgizistan’da okuyup Tiirkge bilen
bir surii insan var” (Kirgiz i§ kadmi, 03.07.2008: Bi§kek).

Turk girigimcilerin Turkiye’de egitim almi§ bireyleri tercih etmelerini sebeplerini
inceledigimizde ise;

... Dogduklan bolgenin kiiltiiriinii Tiirkiye’den aldiklan kiiltiirle ilerletip, igselle^tirip buradaki
Turk i§ adamlanmn yolunu agmaktadirlar. Ben bazen duygulanmi net ifade edemem. Burada
dogmu§ arkada§im benim dii§iincemi, ne demek istedigimi anlamaktadir, ben bu siiregte
kar§imdaki insanla rahat ileti§im kurabiliyorum. Bu bizim igin onemli, 100 giinde alabileceginiz
yolu 50 giinde aliyorsunuz. Bu tercihinizi yaparken onemli bir §ey. En biiyiik sebeplerden bir
tanesi de giiven. insanlar Tiirkiye’deki hizli ya§ami bildikleri igin buradaki insanlar gibi monoton
ya§amayi benimsemiyorlar. Digerlerinden bir adim ondeler, 90k farklan var. “Ben oradan ekmek
yiyorum” der. Fazla mesai yapmasi gerekiyorsa yapar. 10 saat mesai yapmasi gerekse yine yapar.

Yarrna iiriin 9ikmasi mi lazim sabaha kadar benimle beraber 9ali§ir. Ama yerliler i9in saat 17:00
deyince mesai biter. Ucret verelim desen hayrr istemeyiz derler. Omegin Altin’a tatilini ertele i§
var desen erteler. Ancak yerli vatanda§a diyemezsin -Bana ne der. Ona uymak zorundasin (Tiirk
Ust Diizey yonetici, Erkek, 03.07.2007, Bi§kek).

Turk9e bilmek aym zamanda Kirgiz vatanda§larmm ulkelerinde daha iyi ya§am
standartlarmda 9ali§malan i9in onemli bir unsurdur.

“Arti etkisi var. Ben §u anki i§imi Tiirk9e sayesinde buldum Tiirk9e bilmeseydim i§
bulamazdim. Belki bulurdum da bu kadar yiiksek maa§la bulamazdim. Krrgizistan §artlarinda
300 dolar iyi bir maay En azindan bir ay karmmzi rahat duyurabilirsiniz.” (Kirgiz i§ kadim,
03.07.2008: Bi ? kek)

Tablo 6. Bireylerin Turkiye’de Egitim Gormenin Sagladigi Avantajlara Gore Dagilimi

Cevaplanan

Durumsal Yiizde

Yiizde

i§ ve arkada§ gevresi

13,9%

21,6%

Bilgi birikimi, kaliteli egitim

10,1%

15,7%

Tiirkge bilme

104

50,0%

77,6%

Olaylara daha farkli baki§ agisiyla bakma, vizyon

9,1%

14,2%

insan ili§kilerinde bagarili olma

2,4%

3,7%

i§ tecriibesi

7,7%

11,9%

Kiiltur ve gorgu

3,8%

6,0%

Dini bilgi

1,4%

2,2%

Politik bilgi

,5%

,7%

Yeni teknolojileri kullanma

1,0%

1,5%

Toplam

208

100,0%

155,2%

Hayati BE§lRLl 139

hayatiyla ilgili olarak, ara§tirmaya katilan bireylerden %86,6’si Tiirkiye’de aldigi
egitimin i§indeki statiisunii elde etmede etkili oldugunu du§unmektedir. Bu verinin, ozel sektorde
9ali§an, Turk i§adamlariyla 9ali§an bireyler uzerindeki etkisi degerlendirildiginde bulgular
birbirini desteklemektedir. Bunu destekleyen ba§ka bir gosterge de katilimcilarm %87,9’unun
Turkiye’de egitim gormelerinin kendileri i9in bir avantaj sagladigim ifade etmesidir. Bu avantajm
ne oldugu sorusuna verilen cevaplarda ise a§agidaki tablodan goriilebilecegi gibi %50’si dil
avantaji sagladigim ifade etmi§tir. Turkiye’de egitim gormenin i§ ve arkada§ 9evresi sagladigim
ifade edenlerin oram %13.9, bilgi birikimi sagladigi ve kaliteli egitim aldigim ifade edenlerin
oram ise %10.1 olarak gorulmektedir. Bu dagilim tablo 6’da goriilmektedir.

Sonu9 ve Oneriler

Egitim amaciyla ger9ekle§tirilen sosyal hareketliligin en onemli sonucu geli§me diizeyleri
farkli topluklar arasmda bilgi ve teknoloji transferinin saglanmasidir. Bu sonu9 kadar onemli bir
sonu9ta farkli topluluk fertlerinin birbirlerini tammasimn saglanmasidir. Egitim nedeniyle
ger9ekle§tirilen hareketlilikler kultiirel temasm saglanmasmda yadsmmayacak kadar onemlidir.
£unku egitim amaciyla ger9ekle§tirilen hareketlilik, gerek go9 veren dike gerekse go9 alan dike
a9ismdan nitelikli bireylerin etkile§imde oldugu bir toplulugu ifade etmektedir. Turk toplumunun
modemle§me surecini de kapsayan, sosyo-kdlturel degi§mesinde yurtdi§ma egitim i9in gonderdigi
bireylerin onemi a9iktir. Bu kapsamda Turkiye cumhuriyeti Post Sovyet ulkeleri i9in sosyal ve
ekonomik alanda 9ekim merkezi durumundadrr. Bu durum Turk ve akraba topluklarla olan
ili§kilerde onemli a9ilimlar saglamaktadir.

Turkiye’nin yurtdi§mda bulunan ozel ogrencilerin sayisi incelendiginde lisans, yuksek lisans ve
doktora programlannda toplam 21778 ogrenci soz konusudur. Bunlardan 17373 ki§i lisans
duzeyinde egitim gordrken 4405 ki§i ise lisansustu duzeyde egitim gormektedir. Yurt di§mda
burslu olarak bulanan ogrencilerin sayisi ise 1384 ki§idir.

Krrgizistan’da lisans ve lisansustu olmak uzere toplam 851 ki§i bulunmaktadir. Bunlardan
820 ki§i lisans duzeyinde egitim gormektedir (www.meb.gov.tr).

Turkiye ve akraba topluluklar arasmda tesis edilen ili§kileri kapsammda ger9ekle§tirilen
ogrenci degi§im programlannm asil amaci da bu kdlturel yakmla§manm saglanmasi ve
temellerinin saglamla§tirilmasidir. Bu kapsamda 1 992 yilmdan itibaren uygulanmakta olan Buyuk
Ogrenci Projesi de bu ama9 etrafmda dd§unulmelidir. Bu projenin iki amaci bulunmaktadir.
Bunlardan birincisi yeni kurulan devlet ve topluluklara destek olmak, ihtiyaci olan yeti§mi§
i§gdcdnu saglamaktir. Projenin ikinci amaci ise ortak degerlerimizi yenileyerek topluluklar
arasmdaki kayna§mayi tesis etmek Bagimsiz Devletler Topluluguna bagli devlet ve
topluluklardan yuksek ogrenim gormek i9in Turkiye’ ye gelen ogrencilerdeki Turk Kimligine,
Turk kdltdrune ve Turk Dunyasma ili§kin tutumlarmda olumlu degi§meler saglamaktir.
Ger9ekle§tirdigimiz 9ali§mada gerek yuksek ogrenim gormek i9in gerek Kirgizistan’dan
Ttirkiye’ye gelen ogrencilerin gerekse Turkiye’den Krrgizistan’a giden ogrencilerin iki farkli
toplumun kayna§masi ve tarihsel baglarm yeniden tesisinde onemli roller ustlendikleri
g6rdlmd§tur. Turk giri§imcilerin bolgede ger9ekle§tirdikleri faaliyetlerde en onemli yardimcilan
Turkiye veya Turkiye’nin bolgedeki egitim kurumlarmdan mezun olmu§ bireyler olu§turmaktadrr.
Bununla beraber Kirgiz uyruklu bireyler ile Turkiye uyruklu bireyler arasmdaki evliliklerin
yaygmla§masi akrabalik ili§kileri esasmda olu§an saglam ili§kiler i9in onemli bir omektir.

Tiirk Diyanet Vakfinm, 0§ Devlet Universitesiyle ortak ydrdttdgu Ilahiyat Fakultesi
bolgenin din adami ihtiyacina cevap vermeye ba§lami§trr ve bu okulun bolgenin dini
canlanmasmda etkisi olduk9a onemlidir. Bu 9ali§ma, dini algilama bakimmdan Turkiye ve
Krrgizistan arasmdaki yakmla§mayi daha da arttrrmaktadir. Bu kapsamda bolge halkimn dini
olumlu algilamalari saglamakta din ve §iddet ili§kilendirmesinin yanli§ligi peki§tirilmektedir.

140

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Biiyiik Ogrenci Projesi gibi, Turk Diyanet Vakfi, Islam Kalkmma Bankasi gibi
olu§umlardan da Kirgizistan’dan Tiirkiye’ye ogrenciler getirilmekte ve bu ogrencilerin
Tiirkiye’deki durumlan ve iilkelerine dondiiklcrindcki durumlan akademik ve sosyo-kiiltiirel
uyum sure5lerinin takibi gcrgcklc^cmcmcktcdir. Ogrencilerin bursluluk siiresince akademik ve
sosyo-kultiirel takibi soz konusu kurumlara ve kurulu§lara birakilmakta bu da kar§ila§ilan
sorunlarda bilgi aktanm siirecini aksatmaktadir. Bunun i9in gerek Tiirkiye’ye egitim amaciyla
ogrenci getiren kurumlan ve kurulu§lan koordine edecek, gerekse turn burslu ogrenci bilgilerinin
bir araya getirilecegi bir list olu§uma ihtiya9 soz konusudur. Boyle bir olu§umdan iki temel
fonksiyonun beklenmesi gereklidir. Bunlardan birincisi Turkiye’ye gelen ogrencilerin Tiirkiye ’de
kaldiklan siire boyunca akademik ve biirokratik sorunlanna 9ozumler iiretilmesinde
koordinasyonun tesisi ve bilgi eksikligini ortadan kaldmlmasi ikinci olarak da farkli iilkelerden
ogrencilerin ulkelerine dondiiklcrindc olu§turacagi sivil toplum kurulu§larmm koordinasyonunu
saglanmasidrr. Bu siire9te 9ah§mada onemli bir ama9 olan Tiirkiye goniilliisii vatanda§lar tesisi
baki§ a9isi desteklenmi§ olacak ve gen9 bireyler Turkiye’de ogrenim gorme farkliligim bir vasif
olarak ulkelerine ta§iyabileceklerdir.

Kaynak9a

A9ikalm, A, ve digerleri. (1996) Turkiye’de Yiiksek Ogrenim Goren Turk Cumhuriyetleri
Ogrencilerinin Sorunlan. Ankara: Pegem Yaymlan.

Arslan, A. (1994). Turk Cumhuriyetleri ve Turk Topluluklanndan Turkiye’ye Gelen
Ogrenciler(l 992-1993), Istanbul: Yay Ofset.

Be§irli, H. (2007). Turkiye’ye Yiiksek Orenim Gormek Amaciyla Gelen Tiirk Cumhuriyetleri ve
Tiirk Topluluklan Ogrencilerinin Sosyo-Politik Tutumlanna Yonelik Sosyolojik Bir
Analiz. 1. Uluslararasi Sosyal Bilimciler Kongresi, Kocaeli, cilt 2, 873-899.

Be§irli, H. (2008). Tiirkiye'ye Yiiksek Ogrenim Gormek L^in Gelen Kirgiz Ogrencilerin
Ulkelerine Dondiiklerinde Kar§ila§tiklan Sosyo-Kiiltiirel ve Ekonomik Siire9lere Yonelik
Sosyolojik Tespitler. Tiirk l§birligi ve Kalkmm a Idaresi Ba§kanligi 19m Hazirlanmi§ ve
Basilmami§ Proje Sonu9 Raporu, Ank ara.

^aglar, A. (1996).Yeni Bir Go9men Tiirii Tiirk Universitelerinde Yabanci Uyruklu Ogrenci
Olmak. 4. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Toplum ve Gog, Anka ra. Sosyoloji Demegi
Yaymlan, 152-162.

Ertiirk, Y.E. ve digerleri. (1996). Tiirk Cumhuriyetleri Ogrencilerinin Turk Diinyasina Bakiglari.
Ankara: Siyasal Yay.

T.C. Milli Egitim Bakanligi, Tiirkiye lie Tiirk Cumhuriyetleri ve Tiirk Topluluklan Arasmda
Yapilan Anla§malar. Cilt: 1, lli§kiler ve Faaliyetler, Talim ve Terbiye Kurulu Ba§kanhgi
Tiirk Cumhuriyetleri ve Tiirk Topluluklan Dairesi, Yaym no:l, Ankara 1993.

Vural, F. Yarman, T. ve Alkan, S. (2009). Biiyiik Ogrenci Projesinin Degerlendirilmesi (1992-
2008), Milli Egitim Bakanligi Yurt Di§i Egitim Ogretim Genel Miidiirliigii i9in
hazirlanmi§ rapor.

Yanki, Siyasi Aktiiel Dergi, Aralik 2009. Sayi: 1069.
http://yeogm.meb.gov.tr/istatistik/aogrenci.html

Kaynak kisiler

Kirgiz, i§ kadim, 03.07.2008, Bi§kek.

Tiirk, Ust Diizey yonetici, Erkek, 03.07.2007, Bi§kek
Kirgiz, Yonetici Asistam 1, Kadm, 03.07.2008, Bi§kek
Kirgiz, Kamu Gorevlisi, Kadm, 14.07.2008, Bi§kek

GENA TOKMlS MURUZLARlNl

Yorenin Diliyle §av§atli Bir Halk §airi ve
Karadeniz Hammlarmin Bozuk Havalan

Uwe BLASING

The world is a looking-glass, and gives back to every man the reflection of his
own face. Frown at it, and it will in turn look sourly upon you; laugh at it and
with it, and it is a jolly, kind companion ; ... (William Thackeray, Vanity
Fair). 1

Tiirkliik ne kadar kadimse,Tiirk insamnin nazim sanatina sevgisi, hayranligi da o kadar
kadimdir. Yani en eski devirlerden beri destancihk, tiirkuciiluk ve tabii ki §airlik gibi sanat-i latifen in
ifade tarzlan Turk medeniyetinde 90k ozel bir yer tutup tam bir gelenek haline gelmi§tir. Diinya tarihi
sahnesine 9ikmalariyla birlikte Tinkler 90k sayida miikemmel edebi eserler yaratip bize miras
birakmi§ olup giiniimuze dek de bu yolu takip etmektedirler. Ancak bu ince alam yaraticilik giicuyle
siisleyerek daima zenginle§tiren me§hur iistatlarm birer birer sayilmasi artik rniimkiin degildir. Ustelik
bu gelenek yiiksek ziimre edebiyatmm me§hur yddizlanyla bitmez, 9iinkii bir atma tiirkiisii, bir mani,
bir ko§ma olsun Tiirk halkmin dili her anda §airane bir lafa donebilir. Bu 9ali§ma kapsaminda edebi
hayatm yerle§tigi kav§aklan ve tanmmi§ merkezleri bir yana birakip ta§radaki “miirekkepli”
faaliyetlere i§ik tutmak istiyorum. Ziyaret edecegimiz yer Tiirkiye’nin en uzak ve en giizel U9larmdan
birinde kalan, Dogu Karadeniz bolgesinin dagli dereli i9 kesimlerindeki ye§il orman la nmn taze
serinligine sokularak saklanmi§ olan alimk, sevimh §av§at’tir.

Doga giizelligi nedeniyle ancak turistik gezinti yahut tatile elveri§li olan boylesi yerler ne
zaman edebiyat yuvasi olmu§tur? — Hayret edip, — tamam §av§at’ta ogretmenlik yaptigi
yillarda Fakir Baykurt oranm Efkar TepesVm oykii sahnesi olarak se9mi§tir, ama yerli
kalemlerden ne beklenir... §airlik mi, §airimsilik mi? — §iiphelenerek kendi kendinize soracak
olabilirsiniz. Bu sorulara cevap almayi hem de yoresel iistatlarla tam§mayi gerpekten arzu
ederseniz, ya kendiniz oraya gidip ara§tirm ya kitap ve bilgisayardan buna gore bilgi toplaym. En
kolayi ise §imdi geriye yaslamp beni dinleyin; buyursunlar, hammlar ve beyler!

Eger Artvin’i gezecek olursak, yorenin sakinleri hemen saglikh bir gurnr ve rengarenk sozlerle
kendilerin in fevkalade hiineri ile zekasmi overek, ge9mi§te aralanndan 9ikmi§ olan butiin biiyiiklerin
isimlerini tek tek saymaya giri^eceklerdir. Ger9ekten ak hmiz i durdurabilecek kadar ilgin9 bu
hikayeleri dinlemek 90k zevkli bir ugra§tir. Fakat Turkiye’nin him illerini i9eren istatistiklere
baktigunizda Artvinlilerin egitim seviyesinin diger illere nispetle bir hayli yiiksek oldugunu tespit
etmemekteyiz. Sakm kimse — ve en ba§ta sevgili Artvinliler olmak iizere — beni yanh§ anlamasinlar.
Ama insanlarm kendi memleketine, yani dogduklan topraga kar§i boylesi saf ve tatli sevgisi gayet
tabiidir, zira tam atalannm dedikleri gibi “ Her ku§ kendi yuvasmi begenir .” 2 Yine de bu Artvinhlerin
bir ozelligi vardir, muhakkak, 9iinku §airlere bakilirken Artvin yoresi ta eskiden beri bayagi zengin,
verimli bir ortamdir. Bu konuya sahip 9ikan antoloji ile ara§tirmalarin sayisi da az degildir. Kendi
9ali§mamm kapsaminda aynca Bekir Karadeniz’in ho§9a hazirladigi Artvinli Halk §airleri (AH§)
admdaki kitabi tavsiye etmek istiyorum. Bekir Bey en tanmmi§ §airleri se9ip her birinin kisa bir
ozge9mi§ini takdim ettikten sonra eserinden bir9ok numune gostermektedir. Bu eserlerin 90gu
genellikle daha 90k klasik edebiyatm yiiksek standartlarma dayanmaktadir.

1 William Makepeace Thackeray (18 Temmuz 1811, Kalkuta - 24 Aralik 1863, London). Hindistan
dogumlu Ingiliz yazarm en tanmmi§ eseri, ilk kez 1848’de yayimlanan Vanity Fair “kibirlilik pazari” adli
hicivli romandir. Yukanda gosterilen satirlar Wordsworth Classics, William Thackeray, Vanity Fair,
1994 baskisindan alinmi§tir (s. 9). Tiirk ge gevirisi GururDiinyasi adi ile yayimlanmi^tir.

2 Her k.u§ kendi yuvasmi begenir gibi Sap a ta xay kulline muxtat' (Quva§ 9 a), yani ‘Kurbaga da kendi
golunu over’; bu atasozunun ge^itleri kin bk. Biasing, 1994, no. 1171-1172).

Orhon Yazitlanmn Bulunu§undan 120 Ytl Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yuzyil konulu
3. Uluslararast Turkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu, 2010, 141-160

142 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Her nasil olursa olsun, bugiin omek olarak ismi daha antolojilerde de pek yer almami§ olan
§avs?atli §air Erdem Uzaklar’m yerel dili kullanarak karaladigi Gena Tokmi? Muruzlarini ‘Yine
surat asmi§’ admdaki 90k nefis ve tam da yore insanmm safligim, tabiiligini yansitan halk §iirini
sizlere sunup metnindeki bazi agiz sozciikleri ile bunlarm tarihi i?yiizu iizerinde kisaca durmak
istiyorum. 3 Fakat bundan once §iiri okumamiz gerekir.

Gena Tokmi§ MuruzlarM
Erdem Uzaklar 4

Sanki Karadeniz’de gemileri batmiy
Sabah sabah gena tokmisj muruzlarini.

Sokide mufurlanmij da beyhaber yatmiy 5
He? bilmiyerim
neye tokmi§ muruzlarini.

Ne sorarsan sor asla ses vermiyer.

Goziine batsan da bir §ey gormiyer.

Ne tevatur i§dur, akhm ermiyer. 6
i§te boylesine
bize tokmi§ muruzlarini.

Bir tairaynan, bir hersinan iyeri girer.

Yastugi, minderi tutar yere serer.

Kedelden kedele bacaglarini gerer. 7
Goriyersiz ki
eyce tokmi§ muruzlarini.

Sobanm oniinde duriyer ktiller.

He? giilmez konujmaz lal olmi§ diller.

Bu vazyeta ne der bilmem ki eller?

Ben ne bilem
neye tokmi§ muruzlarini.

Bo?ocuvalar sarmisj her yeri. 8

3 Butiin agiz sozciiklerini ele alip bimlara ayrmtili 151k tutmak bu ?ali§manm kapsammda murnkun
olmadigindan az ilerideki notlarda “a?iklamalar” jeklinde bilinmesi gerekli veya faydali olan bazi bilgiler
verecegim.

4 Erdem Uzaklar §iirleri‘ nden (bk. EU§). Uzaklar jairin mahlasi, Erdem Beyin ger?ek soyadi ise
Uzun’dvtr. 08Haber, Artvin ’in Sesi gazetesinin 5 Mart 2009 sayisinda Toplasan Diinyayi Bir Artvin Etmez
adiyla yikan bir yazida Rasim Yilmaz tarafmdan ‘Sayin Erdem Uzaklar, sizi tamyabilir miyiz, kimdir
Erdem Uzaklar?’ diye sorulan soruya cevap vererek yazar kendi kendini tamtmaktadrr (bk. AS; Erdem
Beyin portresi aym siteden almmijtir).

5 Ayiklamalar: 1. sold (ajagiya bk.); 2. mugurlanmak ‘vucudunu bukulmii? hale getirmek’ <?>, bu sozciik
mevcut agiz sozluklerinde maalesef hi? ge?memektedir! Ancak Ardahan koyleri ile ilgili olan bazi
internet sitelerinde mugurlamak (Ge? Koyu-Ardahan) ‘burujturmak’ gosterilmektedir (bk. GKlS), listelik
kr§. mocurlamak (Baglica -Ardanug — Artvin) ‘bir araya toplayarak buru§turmak, kijkirtmak, ?ok
kirijtirmak; yogurmak’ (Ozkan, 1994, s. 127a; DS, 9, s. 3207a); 3. beyhaber = bihaber ‘habersiz, bilgisiz;
habersiz bir bi?imde’ < FARSQA bi-xabar a.m. (Tietze, 2002, s. 338a). FARSQA bi- ‘-siz’ > TURKQE
bi- ~ (en ziyade agizlarda) bey- (a.y., s. 327b).

6 A?iklama: tevatur i$ ‘acayip, yaman i§’; kry tavatur (Erzincan) ‘?ok acayip’, tavatir (Malatya) ‘§a§ilacak
durumda, yaman’ (Sagir, 1995, s. 427a; DS, 12, s. 4743a); yazi dilinde kullamlan tevatur bi?imi ‘bir
haberin agizdan agiza yayilmasi, yaygin soylenti’ gibi manalari ta^imaktadir (TurkSoz, 2005, s. 1969b).
< — (FARSQA) ARAPQA tavatur ‘bir haberin agizdan agiza dolajarak yayilmasi’ (Wehr, 1968, s. 930a).

7 A?iklama: kedel (ajagiya bk.).

8 A?iklama: bogocuva (ajagiyabk.).

Uwe B LASING

143

Kurtlanmi§ peynir teptugumuz deri. 9
Kararmi? gozleri kalmami? feri. 10
Baksana, ne

fena tokmi§ muruzlarini.

Ne pileki dayatmi? ne cadi vurmiy 1 1
Ah§ama kadar dodopal gibi durmiy 12
Kafasinda kim biliir neler da kurmi§?
Anasigile gedememi§
diye tokmi§ muruzlarini.

$al<;okadan yamaluhlar sokiilmiy 13
Kedellerden hali kilim tokilmiy
Geconun dibine 9okmi§ bukulmi?. 14
Aleme ibretluga, bir
koye t6kmi§ muruzlarini.

Bir tiknam tohunsan elletmiyer. 15
Sohulsan usulca, yoh belletmiyer. 16
Pirtikleniyer bir soyletmiyer. 17
Anla§iliyer ki her
§eye tokmi§ muruzlarini.

Her gun tana tolugi kayiran ben. 18
Her gun oduni girayi yaran ben.

Her gun falayi nekeri kiran ben. 19

9 Agiklamalar: 1. tepmek (U §hum- Yusufeli — Artvin) ‘sikica doldurmak, sikijtirmak’ (Turan, 2006, s. 282);
2. deri burada ‘gon ve bundan yapilmi§ peynir tulumu’ anlammdadir.

10 A9iklama: fer ‘parlakhk, aydinlik’ < FARSQA far a.m. (TurkSoz, 2005, s. 689b; Tietze, 2009, s. 44a).

11 A9iklamalar: 1. pileki ‘rmsir ekmegi pi§irilen, toprak ya da tartan yapilmi§ yuvarlak tepsi gibi kap’ (DS,
9, ss. 3452-3453), 2. cadi ‘rmsir unundan sa9ta pi§irilen mayasiz 9orek’ vs. (ayrintili bilgi i9in bk.:
Biasing, 2005, ss. 73-79).

12 A9iklama: dodopal (ajagiya bk.).

13 A9iklamalar: §algoka ayrica Artvin yoresinde erkekler i9in bir tur ‘takim elbisesi’dir. If oka (~ guka) “kuy
denen yerli tezgahlarda tamami yun dokumadan yapilan yakasiz, onde ilik-dugme bulimmayan ve
9aprazlama birbirinin usttine a§an etekleri ozel olarak yapilmi§ ve eteklerin on kisimlanna baglanmi§
kaytanlarla bele sikilan ... bir list beden giysidir”. §al ise bir §alvardir. iki giyim par9asi “yerli olarak
uretilen ve adma ‘§al’ denen” yun dokumadan yapilrr (Tokdemir, 1993, ss. 228-229).

14 A9iklama: gego (§av§at — Artvin) ‘ah§ap evlerde duvarlarin 9ikintisi’ (Polat, 2000, s. 156) ~ geco ‘ahir
ile yanyana binamn alt katinda buliman ‘alt evler’deki yaka tahtalarmin di§ta kalan 20-25 cm.lik kafalar’
(Tokdemir, 1993, s. 49 ve kroki, s. 51).

15 A9iklama: bir tiknam, kr§. bir tikna {§av§at — Artvin) ‘bir par9a, azicik, biraz’ (DS, 2, s. 687a).

16 A9iklama: sohulmak (U§hum -Yusufeli — Artvin) = sokulmak ‘yakla§mak, yana§mak’ (Turan, 2006, s.
275).

17 A9iklama: pirtiklenmek = pirtiklanmak {§av§at — Artvin) ‘debelenmek, aniden si9ramak, yerinde
duramamak’ (§CSoz).

18 A9iklamalar: 1. tana ‘dana, buzagi’, toluk (Elazig, Sivas) ‘koyun ve ke9i yavrusu’, fakat ikili sozcuk
olarak, yani tana tuloh §eklinde (Ufaum- Yusufeli — Artvin) ‘9oluk 9oeuk takimi; ayak takmu’ (Turan,
2006, s. 285); 2. kayirmak ‘koruyarak ba§anm saglamak, elinden tutmak, himmet etmek’, (halk dilinde)
‘korumak, merak etmek’ (TurkSoz, 2005, s. 1116a; DS, 8, s. 2701a).

19 A9iklamalar: 1. gala ~ cala (Karadeniz, Kuzey Anadolu) ‘hayvanlara yedirilen tahil sap lari, misrr
ko9am’ (DS, 3, s. 1047a; Ozkan, 1994, s. 104b; Tietze, 2002, s. 468b), gala {§av§at — Artvin) ‘ko9am
ayrilrm§ ya§li misir bitkisi’, yemegin tatsiz tuzsuz oldugunu belirtmek i9in de ‘9ala gibi yemek’ degimi

144 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Hal boyle boyleyken
gene tokmi§ muruzlarini.

Satip kurtulasin mal degil ki...

Bu kabullanacah bir hal degil ki...

Verip sormiyasm bir nal degil ki...

Allahisen agnadiz mi 20
neye tokmi§ muruzlarini?

Evet, herkesin bundan bir §eyler kavrami§ olduguna eminim, fakat §iiri tamamen anlayabilmek
i9in metinde ge?en, mutlaka bilemediginiz bazi sozcuklere bakmak faydali olur. Bilemedigimiz
sozciikler ... vallahi, ne demektir? Bu §iir Tiirk9e degil midir? Tiirk9edir, haklismiz, §iirin dili
Tiirk9edir! Ama buna ragmen daha M9 duymadigimz bazi kelimelerle kar§i kar§iya bulunmaktasmiz,
degil mi? Yani, muruzlarini t6kmii§ bizim bu nazik hammcagiz bacaklarmi bedel’ den kedel’e gerse, ne
yapar acaba? Ya siz W9 her yeri sarmi§ bogocuva’ larm umurunda olmayan, neker’i de kirmayan bir
dodopal gibi oldunuz mu? Tahmin etmiyorum, bu sozcuklerin — aktif olsun, pasif olsun — kendi soz
varhgimzm bir par9asi olmasi M9 de olasi degildir, ancak ... Artvinli ya da ... Gurcii olursamz ...
Demek, §iir Tiirk9edir, fakat bazi sozcuklerin kokeni Giirciicedir, zira yorenin bugiinku Tiirk
kultiiriinun dibinde uyuyan 90k eski bir Gurcii ge9mi§i vardir. Asirlarca siiren bu tarihten canli miras
kalan simgeler yoredeki toplumun hemen hemen her alamnda az 90k devam edip de — omegin bunun
sirasma giren bazi sozciiklerimiz gibi — derhal “yabancf’nm goziine batarak d ik k a tini 9ekmektedir.
Bu olaganiistii ilgin9 medeniyetler kayna§masma parlak temsilcilik eden dort kelimenin oniinii
arkasim §imdi birlikte daha ayrintilica inceleyecegiz.

1. Ba§lamak i9in biz de bacaklanmizi kedelden kedele rahat rahat gerip de artik kedel’ in ne
oldugunu ve hangi kokene dayandigmi ogrenelim:

kedel (Maden Koyii -Artvin Merkez ) ‘siriklarla yapilan da min ko§esi’, ya da ‘yan duvarlar
yerine ge9en agaplar’ ~ gedel (Ersis -Yusufeli) ‘birbirinin iizerine konulan merteklerin di§arda
kalan u9lan’ hem de §av§at yoresinde gedel ‘tahta duvar’a, daha dogrusu ‘ah§ap evlerin duvarma
verilen bir ad’dir (Ilker, 1992, ss. 138a, 324a; Ilker, 1989, ss. 172, 311b; DS, 6, 1965b; §YDK;
Polat, 2000, s. 155; KAS, 1, s. 412b).

Bu b^imler GURCUCE kedel-i ( kedl-isa ) ‘duvar’ terimini yansitmaktadir (KEGL, 4, kol.
1120-1121; Tschenkeli, s. 562b). Bunun ilk izlerini Kitab-i Mukaddes’in Eski Gurciice
terciimelerinde bulmaktayiz, mesela (4. [2.] Krallar 20, 2; Oski terciimesi): 21 miikcia ezekia pin
twisi kedlad ... (Sardshweladse & Fahnrich, 2005, s. 558a) = (Septuaginta): Kai aimatpevjiav
’E^SKiac; to itpoacmtov autou npoq tov toiyov ... ‘Esekiya yuzunii duvara pevirdi ...’. Biinyesine
bakildiginda sozciigiin ANA-KARTVELCE *kad- (‘in§a etmek, dikmek’) kokiinden tiireyen *kad-el-
(gerileyici benze§me §artiyle — > ked-el-) sifat-fiili oldugu anla§ilmaktadir (daha ayrintili bilgi
ipinbk.: Fahnrich, 2007, s. 217; Klimov, 1998, ss. 87-88) 22

knllamlir (Polat, 2000, s. 153) = GURCUCE cal a ‘saman, kami§’ (bk. 3angi 3 e (1980, ss. 101-102); 2.
neker (a§agiya bk.).

20 Apiklamalar: agnadiz ‘anladimz’ = agnamak ‘anlamak’ (Ozkan, 1994, s. 97b; DS, 1, s. 107b) + gepmij
zaman eki (yoresel) -diz ‘-dmiz’; kry (yoresiyle §av§at — Artvin) ohudiz ‘okudimuz’, ekdiz ‘ektiniz’ vs.
(Polat, 2000, s. 82) ve (U§hum- Yusufeli — ^Artvin) bilduz ‘bildiniz’ ettuz ‘ettiniz’ vs. (Turan, 2006, s. 86).

21 Kitab-i Mukaddes’in bu tercumesi 978 senesinde me§hur Oski (Ojvank) manastinnda tamamlanmi§tir.
Tortum vadisinde bulunmakta olan bu manastirin kilisesi de eski Gurcu kulturunun Turkiye topraklarinda
miras biraktigi bir parpadir (bk. Djobadze, 1992, ss. 141 ve ‘plate’, 1 19-189).

22 Tiirkpe bipimlerde meydana gelen k~ g degi§imi Gurcuce (ve diger Kafkas dilleri) ipin 90k tipik olan
patlayici girtlak unsuze (ejective k) baglidir.

Uwe B LASING

145

Yorenin giinliik Tiirk9esine tam olarak yerle§mi§ olan bu terim aynca folklorda da olduk9a
yaygmdir; bunu ispatlayan bir iki omek daha gostermek miimkiindiir.

a) Yoresel bir mani:

Gedela asdim kilimi
Kaynaya geKsrn dilini
Egar dilini geKmassa
Kagar gedar gelini

(Polat, 2000, s. 147)

b) Yayla gelinleri yayla kizlari adli halk tiirkiisii:

Aynasi elinde sabah siislenir
Kedelden kedele bakip seslenir
Sanmiyasiz deli goniil uslamr
Yayla gelinleri yayla kizlari
Acep gekilir mi ctimle nazlan

(Soz ile muzik: Rasim Yilmaz; bk. AYBN)

2. Pekala, ah§ap evimizin sadece kedellerini degil, her tarafmi saran ve dolayisiyla biitiin
titiz ev hanimlarmm bir numarali dii§mam sayilan bogocuva , lara baktigimizda §u geni§ 9e§itler
agi elde edilir:

bocacuva (§av§at) ‘oriimcek agi’, bogocova (§av?at) hem de bococu ( Ardanug ), bogoga
(Artvin) ‘oriimcek’, bogog ‘oriimcek agi’ ve bocicav (Ortakoy-Merkez), bococa (Narhk-Yusufeli),
bogagav ( Ortakoy-Merkez ), bogigva (Boyah— Yusufeli), bogoca ( Yusufeli — Artvin) ‘oriimcek’ (DS, 2,
ss. 715b, 717a; Tokdemir, 1993, ss. 573, 631b; Ozkan, 1994, s. 103a; Artvinli, 2007). 23

Eklembacakli bu ha§arat ordusunun kaynagi aynca Giirciicenin Giiney-Bati agizlannda
goriinen bococava ( Imerxeuli ), bococua ( Mesxuri ) ve bococvav-i ( Acaruli , Imerxeuli ) gibi
bi9imlerdir (bk. Marr, 1911, s. 82a; Putkara3e, 1993, s. 402b; Nizara3e, 1971, s. 112a; Ylonti,
1984, s. 85b). Edebi dilde ise bunlarm yerine GURCUCE babacua ‘oriimcek’ ge9mektedir
(Tschenkeli, s. 57a; KEGL, 1, kol. 940). Tarihi sesbilgisi kurallarma gore bunun e§i sayilan
LAZCA bobo(n)cva (‘bocek’) (Cikobava, 1938, s. 112) ile birlikte Giirciice bi9imin temelinin iki
leksik oge ihtiva eden bile§ik bir sozciik oldugu bellidir. Ilk kisimlar, yani GURCUCE bab-a- ve
LAZCA bob-o- umumi olarak SVANCA mey-bab-il (‘oriimcek’) admda gepen bab- ile birlikte ANA-
KARTVELCE *bab- kokiine baglanmaktadrr; 24 ikinci ogeyi ‘kii9iik bocek, tirtil’ gibi manalan
ta§iyan GURCUCE cua (Tschenkeli, s. 2276a), LAZCA -(n)cva te§kil etmektedir (Fahnrich, 2007, ss.
4344). GURCUCE babacua oriimcek ismini gosteren en eski kaynak Sulhan Saba Orbeliani’nin
18. yiizyilin ba§inda tamamlanan Leksikoni kartuli adindaki lugatidir (1, s. 85b); 25 iistelik kry:
baba-cwa “nayK, l’araignee” (Cubinasvili, 1840, s. 44b) 26

Bococua (~ bococava, bococvav-i ) ile babacua b^imleri arasmdaki ili§ki bilhassa bunlarm
ilk ogesindeki c : b tutmazligindan dogan zorluk dolayisiyla tam belli degildir. Boylesi b > c
ge9i§mesi Giirciicede normal §artlar altmda miimkiin olmadigi i9in hadisenin belki gerileyici bir
benze§menin sonucu olarak degerlendirilmesi dii§iiniilebilir (i§te: c-c < b-c). Aym zamanda bu
bi9imlerin — a yerine o gostermelerinden dolayi — “Zancala§tinlmi§” olmalan da gerekir,

23 Ustelik kry: (Zeyti nl W-Merkez) bogogvi ‘tirtil’ ve bogogvi ‘bocek’ (Artvinli, ay.).

24 ANA KARTVELCE *a: = GURCUCE a, ZANCA (Lazca ile Megrelce) o, SVANCA a.

25 Babacua’ nm ‘Tiirkge’ tercumesi olarak Orbeliani (2, s. 482b) ( oromcak ) sozunu gostermektedir

= TURKQE oriimcek (TurkSoz, 2005, s. 1550a).

26 Eski Gurcucede orumcek adi olarak yalmz dedazardli gegmektedir (Sardshweladse & Fahnrich, 2005, s.
405a). Bunun da geg bir torununu yerel Tiirkgede bulmaktayiz: dedezal (Yagcilar -Yusufeli — ^Artvin)
‘orumcek’ (Artvinli, 2007).

146 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

demek Giirciicede ge?mekle birlikte bunlar LAZCA bobo(n)cva bi?imine daha yakin
dii§mektedirler. Zancala§ma zaten Giirciicenin Bati agizlanmn bir ozelligi sayilmaktadir.

3. Titiz ev hanimlarmm ba§ belasi olan bogocuva’ larmi terk etmek iizere bunlan silmeyen
ve bu nedenle hi? bir kaynanamn hosjlanmadigi dodopal' a geselim.

Bu ifadeden kolaylikla anla§ildigi gibi dodopal ( §av?at ) ‘gelin’ ve aynca “ata binmi§ valali
(duvakh) gelin” demektir. Bunun yam srra terimi ‘yaylalarda ya§lilarm fareye, zararmdan
korunacaklarma inanarak verdikleri ad’ olarak, veya daha diizcesi, tabu sozciigii gorevinde de
gormekteyiz (Polat, 2000, s. 154; DS, 4, s. 1534b). 27

Adm dolaysiz ?iki§ noktasi Giirciicenin Meshur ve Agar agizlannda tespit edilen GURCUCE
dodopal-i (‘evlendigi giinde gelin’) bi?imidir (Dondua, 1967, s. 370a; Nizara 3 e, 1971, s. 7). 28
Yazi dilinde bu terimi GURCUCE dedopal-i ‘krali?e; yeni evlenmi§ kadin, gelin’ olarak
bulmaktayiz (Tschenkeli, s. 301b). 29 Aynca Eski Giirciicede dedupal-i, deupal-i, deopal-i ve
diopal-i (‘kralice, sahibe’) gibi farkli farkli blinder de ge?mektedir (Abula 3 e, 1973, s. 139b;
Sardshwelwdse & Fahnrich, 2005, s. 408a); iistelik bk.: Orbeliani (1, s. 213a) und Cubinasvili
(1840, s. 186a).

Bi?imsel bakimdan bu terim de bile§ik bir sozciiktiir. Ilk ogesini GURCUCE ded-a ‘anne,
kadin’, ded-al-i ‘di§i; tavuk’ veya m-ded-r-i ‘di§i’ gibi tiiremelerde ge?en ded- kokii te§kil
etmektedir (< ANA KARTVELCE *ded- ‘anne’; Fahnrich, 2007, ss. 128-129). tkin ci oge ‘tami,
hiikumdar, amir, sahip’ anlamlarmi yansitan GURCUCE up-al-i'ddx (Tschenkeli, s. 1419a). Bunun
kokii olan GURCUCE-ZANCA *up- ‘sahip olmak, elde tutmak’ (Klimov, 1998, s.196; Fahnrich,
2007, s. 421) bundan ba§ka GURCUCE me-up-e(-j) ~ me-p-e(-j) (‘krai, hiikumdar’) sozciigiinde de
bulunmaktadir (Abula 3 e, 1973, ss. 234-235; Sardshweladse & Fahnrich, 2005, ss. 659-660;
Tschenkeli, s. 756-757).

4 . Artik evden 9 ikip ahira bir inelim. Zira orada baga Tara 30 bagh olan biiyiik ba§ hayvanlar
gala ile neker ’ in verilmesini sabirsizlikla bekleyerek artik afliktan bagirmaga ba§larlar.

Qala gibi neker de bir ?e§it hayvan yemidir. §av§at ve Ardanu 9 ’ta ‘me§egillerden sogiit,
kavak, karaaga?, pelit vb. aga?larm, ki§m hayvanlara yedirilmek i?in saklanan yaprakli dallan’dir
(DS, 9, s. 3244b; Polat, 2000, s. 161; Ozkan, 1994, s. 128a).

Bu terimin dolaysiz kaynagi Imerxeuli yore agzinda ‘ki§in hayvanlara yedirilmek iizere
toplamp saklanan me§e yapraklan’, yazi dilinde ise ‘(ki§in ormandaki hayvanlara yedirilecek)
taze aga? dali, siirgiin’ gibi manalan ta§iyan GURCUCE neker-V dir (Marr, 1911, s. 83a; Tschenkeli,
s. 952a). Yapili§ haki min dan bu sozciik biiyiik olasilikla -er- eki (bk. 3orbena3e vd., 1988, s. 151)
vasitasiyla nek-i (‘budanmi§ asma kiitiigii’) 31 kokiinden tiiremi§ olan bir bifimdir. Eski

27 Dodopal adi yorenin yer adlanna da kari§mi§tir, kry : Ardanuf’a bagh Torbali Koyu’nde bulunan
Dodopal Gelin Kayalan ile Dodopal Qermigi (germikms*, ERMENiCE jermuk ‘kaplica’; bk. Dankoff,
1995, no. 637), Ardahan’in Posof ilfesindeki Dodopal Kalesi (Erim) ya da Yusufeli/Boyahkoy’un
Dodopalivake adindaki yaylasi (bk. AKT; ArdPos; KAS, 1, s. 332b) vs. Vake sozcugu (< — GURCUCE
vake ‘duzluk, ova’; Tschenkeli, s. 361a) Artvin bolgesindeki yeradlari arasinda bayagi yaygmdir, kry
Didvake, Zom(i)vake, Kohvake, Zedvake vs. (Ilker, 1992, ss. 325b, 326a, 116; KAS, 2, s. 1 198a).

28 Bunun aksine Acaristan’daki Gurculer ‘yeni evlenmi§ kadin, evin gelini’ ifin gelin-i ~ genil-i bifimlerini
de kul lanmaktadirlar (< TURKQE gelin ; bk.: Nizara 3 e, 1971, s. 145a).

29 TURKQE dodopal ile GURCUCE dedopali arasindaki baglantiya daha once Venera 3angi3e (1983, s.
85) kisaca deginmi§tir.

30 Bk.: Uwe Biasing, Artvin Yoresel Sozliigiinden Ornekler. Bildiri olarak Kasim 2005 senesinde
Istanbul’daki Orient-Institut der DMG’de sunuhnu^tur.

31 Ustelik kry: nek- ‘asma kutuklerini iki-u? tomurcuk birakarak budamak’ (Tschenkeli, a.y.).

Uwe B LASING

147

Gurciicede tespit edilmeyen neker-i Sulhan Saba Orbeliani’ye gore (1, s. 585b) ‘bir agacm ki§m
fikan tomurcugu’dur.

Neker’ m Artvin’in A§agi ve Yukari Maden koylerindeki hazirlanma tarzlarma dair 90 k
degerli ve tereffuratli bir bilgiyi Osman Ilker (1989, ss. 259-260 ve 1992, ss. 251-252)
vermektedir, buna gore:

“Agustos aymda ye§il yaprakli me§e (peliit) dallan dogranarak bir yere yigilir ve ki§in
9ekilerek hayvanlara verilen bu yapraga halk ‘neker’ demektedir. Yapraklarm kesilip
yigilmasina ‘neker kurma’ denir.

Bunun ifin bir ki§i tahrayi eline alir ve agacm tepesine kadar fikar. 32 Tepeden a§agi
dogru tahra ile dallan dograyarak dibine ufurur. Hi9 bir dal kalmamak uzere turn dallar kesilir.

Her iif dort yilda bir dogramldigi i9in dallarin hepsi ayni boyda ve taze olur. Sadece govde ile
kalin dallar kalir. Budanan agaf yeni banian daha gur surgunler 9ikarip dallanrr yapraklamr.

Kesilen yaprakli dallar dibinde bir iki ki§i tarafmdan saplann U9lari bir sirada olmak
uzere ustuste konarak biiyiikfe demetier yapilir ki halk buna ‘kona yapmak’ der. 33

Ka9 agaf varsa budanmasi tamamlamr ve yapraklar demet halinde toplamr. Sira
yapraklari istif etmeye gelir. Bimun i9in iki 119 ?atal yiiksek agaflar bulunur. Anca dirgen gibi
kullamlacak fatal bir dal bulunup duz dirgen yapilir.

Bir ki§i agaf fatali ustune fikar. Digeri agaf etrafma toplanmi? olan yaprak demetlerini
dirgen ile kaldirarak agacm ustiindeki ki§iye verir. Yaprak demetleri fatal arasina uygun
§ekilde konur ve ustune fikip bastir[il]ir. Sira ikinci ufuncu ilah demetier verilir ve demetier
aym vaziyette list iiste konarak yigilir. Agacm ve fatalimn durumuna gore bir agaca on onbe§
arka yaprak yigilabilir. 34

Yiginin en ustune kalin bir dal uzatilir ve dalm ustunden biri kisa fatal iki iif kazik
batinlir. Boylece yapraklar bastirilip siki^tirilmij olur. Hem riizgar dagitmaz, hem iyi basilinca
yaprak ye§il ve gtizel olarak kurur. Kijin hayvanlar i§tahla yerler. Yapragi meralarda yuksege
yigmak gerekir, yayilan davar yemesin diye. Aksi halde boyle bir mahsur yoksa yaprak yerde
iki agaf arasina yigilabilecegi gibi yamafta tek agaca yaslandirarak da yigihr. Yine ustune
kahn agaf veya ta§lar bastinlir.

Yaprakli agaf ki§inin kendi miilkii ifinde oldugu gibi koye ait meralarda da olabilir.
Meralar fok oldugundan isteyen istedigi yerde kurabilir.”

Kurulan ve kuruyan yapraklar ki§ bastirmadan veya kijm at, hayvan veya arka ile fekilip
fatmalara doldurulur. Kijin zamam gelince hayvanlara verilir.

§imdiye kadar gozden gefirdigim terimler hep yabanci, daha afikpasi pek de eski
sayilmayan almtilardir. Bunlardan ba§ka mutlaka duyup tamdigmiz fakat anlammi belki tam net
olarak fikaramadigmiz Tiirkfe bir sozciik de §iirimizde gefmektedir. Kasdedilen terim seki ~
sekii, sekkii, soki, soldi, se&e’dir . 35 Bayagt geni§ anlam fe^itli 1 iginden dolayi seki ’ nin hangi yerde
hangi mana(lar)da kullamlmt§ olduguna karar vermek bazen epeyce zor olabilir. Bunu aydinlatan
basit bir omege hemen bakaltm:

— “Of camm, bo§ ver. Bu herif var ya, bekledim de bekledim, ama bir daha fikmadi, nihayet
uykum bastirmca yammdaki sekiye rahat rahat uzandim”.

32 TURKOE (standart dilde) tahra ‘bir tur egri budama bifagi’ (TurkSoz, 2005, s. 1885b), (agizlarda) dehre
(Ardanug — Artvin) ‘agaf dallarim budamak ve genellikle neker kesmek if in kullamlan agzi egri budama
baltasi’ (Ozkan, 1994, s. 108a; DS, 4, s. 1329-1330) < — FARSQA dahra “A reaping-sickle, a puming-
hook” (Steingass, 1957, s. 548b).

33 Kry: kona {§av§at — Artvin) “neker demeti” (Polat, 2000, s. 159), (Erkinis -Yusufeli — ^Artvin) ‘iki elle
kavranabilecek kadar olan ot ya da fall firpi baglami’ (DS, 8, s. 2915a) < — GURCUCE kon-a ‘demet,
baglam, deste’, kon- ‘(demet) baglamak’ (Tschenkeli, s. 610; Sardshweladse & Fahnrich, 2005, s. 573b).

34 Boylesi bir “neker yigim”na Ardanuf ’ta dip derler (Ozkan, 1994, s. 108b).

35 Bu bifimlerden seki en yaygin olamdir. Digerleri ise nadir ve ayrica d’luler sadece Artvin yoresinde ve
sekkii Kerkuk’te, yani Irak Turkmencesinde bulunmaktadir.

148 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

— “Ne ettin? ... Abicigim, lafini seveyim, manyak herifi siktiret, ama sen, sen ‘algak ayakli,
arkaliksiz iskemle’ye nasil uzandm? Nasil da rahatmi§ ya! ... Vallahi, ke§ke seni oyle bir g6rmu§
olsaydik.”

— “Aman, kerata, ben ne diyorum, sen ne diyorsun, bacaklari yamuk iskemleyi §imdi
nereden (jikardin be? Benim bahsetigim, i§te seki, bilmiyor musun?, ‘kerevet, karyola’dir bu”.

Karagoz ile Hacivat arasindaki bir miinaka§ayi andiran tarzda uydurdugum bu kiigiik
diyaloga devam ederek sekV nin

— ‘evlerin onune yazrn oturmak i9in ta§ ve 9amurdan yapilan, yarim metre
yiiksekliginde set’,

— ‘topragin kayip akmasmi onlemek i9in 9ekilen duvar’,

— ‘toprak ustundeki yukseklik, dogal set’.

— ‘e§ik, ayakkabi 9ikanlan yer’,

— ‘balkon’,

— ‘nem yapmamasi i9in sidigi a§agi ge9iren aralikli tahta, ahir do§emesi’,

— ‘merdiven, merdiven basamagi’,

— ‘ormanlik, kayalik yerlerde merdiven basamagi bi9iminde duzliik’ 36

gibi daha 90k manalan ve iistelik de nami Artvin koylerini bile sarmi§ §adan Hamm,
Tisyar ve Tuzsuz Bekir gibi tipleri de oyunumuzun gidi§atma katsak, ortam tahminimce acayip
kan§abilir. Her nasil olursa olsun, anladigimiz gibi sozcugiimuz en ba§ta halk dilinde ve yoresel
alanda ge9tiginden bir “yabanci” i9in anlamindaki ince ayrmtilarm onceden bilinmesi aslmda
mumkiin degildir. Sadece Artvin yoresinde kalmak iizere orada ge9en bi9im ve anlam 9e§itlerine
bakildiginda §u tablo ile kar§i kar§iya gelmekteyiz (DS’e gore):

1. Erkinis-fksw/e/z (seki) ‘evlerin online yazrn oturmak igin ta§ ve 9amurdan yapilan, yarim metre
yuksekliginde set’,

2. Ardanug (seki) ‘al9ak ayakli, arkaliksiz iskemle’ 37

3. Baglica -Ardanug (soldi) ‘al9ak ayakb, arkaliksiz iskemle’,

4. Baghca-Ardanug (sekii) ‘sedir, kerevet’,

5. Qavdarb -§av§at (sold) ‘minder, sedir’,

6. Yavuz-Javfa? (soki) ‘karyola’.

Anlamdaki farklar, ilk baki§ta ne kadar kii9uk olursa olsun, terimin dogru kavram§i i9in
azimsanmayacak dercede onem ta§imaktadir. Hir9m Artvinli hammcigimiz mesela ‘9amurdan
yapilan bir set’ yada bir ‘iskemle’de degil, fakat ‘karyola’ ya da biiyiik bir ‘minder’ lizerinde
“mu9urlanmi§ da beyhaber yatmi§” durumda bulunmaktadir.

36 DS (10, ss. 3568-3570, 3573a; 12 ss. 4679-4680) ve ZTS (1976, s. 166). Ustelikkr?. (TurkSoz, 2005, s.
1723a) “seki (I) is. hlk. 1. Oturmak i9in evlerin onune ta§ ve 9amurdan yapilan set. 2. Oturulacak sedir
bigiminde ta§ veya set. 3. Toprak ustundeki yukseklik, dogal set, taraga. 4. cog. Akarsularm iki
yakasmdaki yamaglarda, bazi deniz ve gol kiyilarinda gorulen basamak bigiminde yeryuzu §ekli, set
tara9a, teras”.

Kibns’ta ise seki ‘yaya kaldirim’ igin de yayginca kullamlan bir sozcuktur (Hakeri, 2003, ss. 257-258). Bu
manayi Adana bolgesinde de bulabiliriz. Bu ozel bilgi i?in sevgilili i§ arkada§im, Saym Prof. Dr. Osman
Fikri Sertkaya’ya jukranlarimi sunarim.

Aynca Balkan Tiirkgesinde, omegin Dogu Rodop agizlannda yine sekd (‘iskemle’) bigimi de goze
9arpmaktadir (Mollova, 2003, s. 331). Ustelik kr?.: TURKQE seki — > SIRPfA-HRVATfA secija ‘eski
evlerin her odasimn duvarmda, pencerenin yamnda bulunan, tahtadan yapilmij olan genellikle bir ya da
iki ki§ilik bir oturacak, uzerine oturmadan once bir minder yada yun yastigi konur’ (Skaljic, 1978, p.
553a).

37 Ibrahim Ethem Ozkan’m topladigi malzemeye gore (1994, s. 132a) Ardanu9’ta seki ‘al9ak ve enli
yapilmi§ sedir’ dir.

Uwe B LASING

149

Terimin daha once Osmanlicada da oldukga yaygm oldugu Tarama Sozliigii ’nde (TarSoz,
5, ss. 3372-3373) gosterilen uzun omekler §oleninden anla§ilmaktadir. Buna gore ilk tespitler ta
15. yiizyila aittir; mesela Ferec ba‘d e?-§idde (1451) adli malum hikaye kitabinda §u alimli
sahneye §ahit oluruz: 38

A. (232.a.) (5) ... Halid, miiflislikten evden gikamaz oldu; bir (6) giin gikti gordii bir ‘aU saray,
altinda bir golgeli suffe var, (7) iizerindeyatti uyudu. Meger bir kenizek tama gikar goriir bir ay (8)
yuzluyigit sekiide yatmig, hezdr dil ii can(i)la agik olur ... (Tarama SSzlugii’ne gore TDK niishasi,
sayfa nr (463) = varak 232a). 39

^ Wj & ±y\ Ifi&A \j ^^2. £ \ v

- . / 1 * % v. . * . *

Terceme-i ferec ba ‘de 'g-gidde (geviren: Molla Liitfi, Lutf- Allah b. Hasan Tokad)

TDK Yz. A/64, s. 232a, 5.-8. satir

B. (206b) (20) ... Elkissa bir giin Halid miiflislikden melul oda-(2l)sindan cikdi 0 : kanda
varasim bilmez. Biryerde bir sardyDJ gordii, drjinde golgelii sekii [S a K u W] (207a) (l) var. Halid
yonlub-dururdi 0 , ol makamda yatdi uyidi. Meger kenizek dam iistiine cikar, (2) agaga bakar,
goriir ki bir ay yiizliiyigit sekiide y atm ig, uyur. Hezdr dil ii camla arja (3) ‘agik olur... (Hazai &
Tietze, 1, s. 553).

. bp 1 J

’ y ' U i}C L t*Xa U^jj bjjjo eLb Lt“ t'

Lfe» ' oSj^JlisicS U liif

ijjQjkgi*

Ferec’ in Torok F.71 no.lu yazmasmdan
varak 206b, 20.-21 . satir ve varak 207a, 1 .-3. satir
(tipkibasim, Hazai & Tietze, 2, s. 363-364)

38 Hikdyet-i si-viisiviim, ez-an Halid ve Yusuf-i Haccam-i Fuziili adtndaki 33 . hikayeden bir parga. Gosterdigim
ilk omek (A.) Tiirk Dil Kurumu kutuphanesinde bultman bir yazmadan, ikinci omek (B.) Magyar
Tudomanyos Akademia, yani Macar Bilimler Akademisi’nde saklanan Torok F.71 no.lu nushadan
almmijttr. Dikkat! TDK’daki nushantn kayit numarast (TarSoz, 1, xxix. sayfada bildirildigi gibi)
Bill /All degil, fakat Yz. A/64’tiir! Bu degerli bilgi hem de yazmamn 232. sayfasmtn fotografi igin
Kutiiphane §ube Muduriine, Sayrn Nilberk Bozkurt’a gok minnettarim.

39 Agtklamalar: elkissa ‘nihayet, sonug olarak, sozunkisast’ = FARSQA al-qigga a.m. (bk.: Tietze, 2002. s.
1000a); muflislik ‘iflas, batkmhk’ < — ARAPQA muflis ‘batkin’ (Wehr, 1968, s. 649a); melul ‘husunlu’ =
ARAP£A ma ‘lul ‘hasta’ (Wehr, 1968, s. 569a); kanda ‘nerede, nereye’ (TarSoz, 4, s. 2209); sujfe =
ARAPQA gujfa(t) ‘tartan gikmti, pervaz’ (Wehr, 1968, s. 469b); kenizek = FARSQA kanizak ‘ktz’
(Steingass, 1957, s. 1057a); hezar = FARSQA hazdr ‘bin’ (Steingass, 1957, s. 1497b); diliican =
FARSCA dil ujdn ‘kalp ve can’ (Steingass, 1957, s. 53 la).

150 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Terimin kullamlmasi, tabii ki, Tiirkge ve Osmanlica ile bitmez. Diger Turk dillerinde de
bayagi iz birakmi§tir. 40

Dolayisiyla hemen tarihi gezintimize devam etmek iizere 14. asra uzamp Tiirklerin
Memluk devletinde kendi dilini yaymak iizere kaleme aldiklan dil rehberlerini tarayalim (Toparli
vd„ 2007, s. 231a):

1. Kitab al-’Idrak li-Lisdn al-’Atrak (20 Ramadan 712 = 19 Ocak 1313) adli eserden bize
kadar ula§an 119 elyazmasmdan Istanbul’daki Beyazit Devlet Kiitiiphanesi’nde saklanan Veli ed-
Din 2896 no.lu niishasi olaganiistii geni§ ve zengin ha§iyelere sahip oldugundan 90k ozel bir
onem ta§imaktadir. 41 Adi ve §am unutulmayan Kilisli Rifat iistadin hazirlayip sonra da arkada§i,
Velet izbudak’a hediye vermi§ oldugu bu ha§iyelerdeki sozvarligmi hedef alan bir lugatpe nihayet
Velet bey tarafindan daha da tamamlamp 1936 senesinde El-Idrak Hagiyesi adinda
yayimlanmi§trr. Buna gore yazmanm 16. yapragmda ge9en sekii “seki - bir ar§m kadar
yukseltilmi§ bir mahaldir, kapi oniinde bir miktar yiiksek mahal; ahir sekisi - seyisin oturdugu
yiiksek yer”dir (Izbudak, 1936, s. 40).

2. Meydanda kalmi§ olan tek elyazmasi Universiteitsbibliotheek Leiden (Warner no. 517),
yani Leiden Oniversitesi kiitiiphanesinde muhafaza edilen Kitab Targuman Turk f wa-‘Arab f wa-
MugalT (27 Sa‘ban 743 = 25 Ocak 1343) adli esere gore S a ?K u W° ( sekiiw !?), arap^a al-mastaba
sozcugiiniin 42 kar§iligidrr:

3. Kitab Bulga al-Mustaq fi Luga at-Turk wa-l-Qifgaq adli eserde (14. yiizyil) — Kitab
Targuman’ dan kopyalanarak almmi^asina — §u kayit ge9mektedir: S a ?K u W° (sekiiw) al-mastaba
(Zaj^czkowski, 1958, s. 45) 43

40 Umumi olarak bk.: ESTJa (2003, ss. 224-225), Eren (1999, s. 359), Leksika, 1997, ss. 518-519; Doerfer
(3, no. 1258), Rasanen (1969, s. 408a), Clauson (1972, s. 819a).

41 Diger iki yazmanm biri Kahire’deki Dar al-Kutub’&a, birisi Istanbul Universitesi Nadir Eserler
Kutiiphanesi’nde (A rap 9 a Yazmalar No. 3856) muhafaza edilmektedir.

42 ARAPQA mastaba(t), mistaba(t) ~ mastaba(t), mistaba(t) ‘duvara bitijtirilerek tajtan yapilmij olan geni§
sira, mastaba’ (Wehr, 1968, ss. 373a, 467a; Lane, s. 1356c).

43 Bu eserin tek elyazmasi (Mss. Turcs, Supplement, no. 293) §imdi Paris’teki Bibliotheque Nationale’de
muhafaza edilmektedir.

Kitab Targuman ’ in elyazmasmdan varak 6b, 7.-8. satir
(orijinaldan fotograf)

9 i , / J / v X V/l* .

Kitab Bulga, tipkibasim, varak 1 8v, 1 . siitun 2. “dortgen”
(Zajaczkowski, 1 958, “Planches” s. ■ ■)

Uwe BLASING 151

Beklendigi gibi sozciigii Diwan Lugat at-Turk’te de bulmaktayiz. Oradaki kayit aym zamanda
da bunun en eski kaydidir. Mahmud al-Kasgarf nin agtklamast §oyledir: S a K u W (sekii) - ad-
dikkatu . 44

DLT, 547. sahife, 6. s

Nihayet gagdas? Tiirk dilleri sahasma dondiigumuzde, seki’ye dair §u kapsamli malumat
elde edilir:

AZERBAYCANCA siiki 1. ‘kaldmm 2. ‘evin hayati, hamam, kapi yarn gibi yerlerde bulunan
oturacak’ 3. ‘basamak, e§ik’ 4. ‘podyum’ (ADIL, 2006, 4, s. 76b; AzbR, 3, s. 98b).

TURKMENCE seki ‘iizerinde oturmak ya yatmak igin gamur, tahta ve kerpig gibi maddelerden
yapilmi§ olan ozel bir yer’ (TDS, 1962, s. 589a; TkrnR, 1968, s. 571a);

HORASAN TURK^ESi (Kalat) sdki ‘peyke’ (Tulu, 1989, s. 330) ve (Bojnurdi) sakku ‘taraga’
(Bozkurt, 1975, s. 289).

TATARCA (standart dil) sake (TatR, 1966, s. 498a), (ayrica Ba§kurtistan’daki agizlarda) sike
‘kerevet’, (Bore agzi/B§k.) buy sike ‘duvar boyunca dar bir sira’ (TTDS, 1969, s. 369) ve (Kazan agzi) sdki
~ siki (Radloff, 4, kol. 442, 681). 45

BA§KURT<3A hike (standart dil) ‘kerevet’, (agizlarda) ‘mutfak masasi’, ‘bank’ (BskR, 1958, s. 627a;
BTDH, 2002, s. 376a).

KIRGIZCA (standart dil) seki ‘dag etegindeki kiigiik gikinti’, sekice (kiigiiltme) 1. ‘dag etegindeki
ufacik gikinti’ 2. ‘kerevet’, sekicek ~ (Catkal'skij govor) sbkucbk 1. ‘kuma^tan yapilan asma raf, raf 2.
‘bahge ya avlularda sicak mevsimde oturmaga ve yatmaga yarayan bir toprak seddi’ (KrgR, 1965, ss. 641a,
659a; KirgSoz, 1948, s. 643a)

CUVASCA (standart dil) sak, (agizlarda) saka /saGa/ ‘kerevet; sira, bank’, urld sak ‘kerevet’, varam
sak ‘giftlik evlerinde bir tur sira’, malti sak ‘giftlik evinin on tarafindaki sira’, sontak sak ‘ocak yaninda
bulunan bir oturacak’, tarax sak ‘geni§ bir sira tiirii, peyke’ (Asmarin, 11, s. 14-15; CuvR, 1982, s. 339b;
Fedotov, 2, ss. 5-6) 46

TUVACA segi (= sen “HaBec”) ‘sagak’ (TuvR, 1968, ss. 370b, 374a): mesela serilig kazaa (aynen:
“sagakli avlu” =) 47 ‘samanlik, depo’ (capaii) (TuvR, 1955, ss. 355b, 358b).

UYGURCA stika (Karlukskij podgovor, Niyaskij podgovor ile Kerjskij govor ve Cerijskij govor) 48
Tsitilmayan yatak yeri’, (standart dil) ‘bahge, avlu ve evlerin online oturmak veya yatmak igin gamur yada
kerpigten yapilan, ufak bir sed’ (Tenisev, 1990, s. 155; UjgR, 1968, s. 525c), soku (Lobnor §ivesi) ‘kami§
kulubelerinde bulunan, lsitilmayan yatak yeri’ (Malov, 1956, s. 163b).

44 ARAP('A dikka(t) ‘peyke’ (Wehr, 1968, s. 259b), “an elevated place; a flat-topped structure, upon which
one sits; a kind of wide bench, of stone or brick & c., generally built against a wall” (Lane, s. 899b).

45 Ustelik bk.: Budagov (1, s. 330b).

46 ESKI CUVASCA *sdku — > MACARCA szek ‘oturacak, sandalye, peyke’ (bk. Gombocz, 1912, ss. 154,
161) ve CUVA§QA saka /saGa/ — > QEREMlSQE say a “Brettergerust fur Schober, heidnischer
Opferaltar, Pritsche” (bk. Doerfer, 3, no. 1258).

47 TUVACA kazaa ‘avlu, agil, ahir’.

48 Burada sozii gegen ‘agiz’ ile ‘altagiz’lar Uygurcamn “Juznyj dialekt”ine, demek ki ‘guney jivesi’ne
aittir.

152 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

SALARCA szuyu (Lin, 1992, s. 56a) ~ soye, soyz, sogu (sel. Mynta uezda Sjim'xua); sugu, sugii (sel.
Altijuli uezda Sjim'xua); 3‘iigu, 3‘iigii (sel. Udzirem uezda Sjun'xua) ‘kerpigten yapilan, zsztzlen yatak yeri’
(= CINCE K kcingY (Tenisev, 1976, ss. 484, 487, 489, 568). 49

OZBEKCE (Qamoq agzi) sold ~ (iqon agzi) soki ‘uzerinde oturmak ya da yatmak igin topraktan
yapilmi? set’ (UXSL, 1971, s. 241).

KAZAK^A sciki ‘kerevet, karyola’ (QNS, 1992, s. 257b; QTDS, 1969, s. 289).

KARAKALPAKIA saki ‘sedir’ (ESTJa 2003, ss. 224-225).

Seki sozciiguniin etimolojisine dair esasli 119 oneri yapilmi§tir.

1. Sir Gerard Clauson (1972, s. 819a) bunu Fars9adan bir almti olarak belirtmektedir. Bu
yakla§imm yanli§ olup tam bunun aksine Farsgadaki sozciigiin Tiirkgeden odun^lenmiij oldugu
Gerhard Doerfer’in Tiirkische und Mongolische Elemente im Neupersischen adindaki
9ali§masindan anla§ilmaktadir; yani: FARS£A saku < OGUZCA *saku (Doerfer, 3, no., 1258).
Klasik Fars9a kaynaklarda ge9meyen sozciigiin ilk tespiti ancak 19uncu yiizyila aittir. Ustelik de
Iran dil ailesinde zaten bunun baglanmasina elveri§li koken bulunmamaktadir. 50 TATICE saku (bk.
Doerfer, 3, no., 1258) ile KURT^E seko, seku ‘peyke’ (Omar, 1992, s. 556b) gibi b^imler —
biiyiik olasilikla Fars9adan bagimsiz olan — yerel alintilar olarak degirlendirilmelidir. Dolaysiz
kaynagi Azerbaycanca ( — > Tatice) ve Tiirk9edir ( — > Kiirt9e).

2. Gustav John Ramstedt (1949, s. 227) Ana Altaycaya bakarak sozciigiimiiziin Tiirk9e
bi9imlerini KORECE sjek “mat, matting, seat’, MOGOLCA segli “a hide or something else spread
out for sitting, or for use in slaughter” ve bazi Tunguz dillerinde ge9en sekte- “to spread out a
mat”, segle- “to spread out a mat for sleeping or sitting” gibi sozciikler ile bir srraya koymaktadir.
£ok tarti§ilmi§ olan bu onerinin dogru olmadigmi nihayet yine Gerhard Doerfer a9ik9a gosterdigi
i9in burada bu konu ile ilgili sorulara bir daha girmege M9 gerek duymuyorum (ayrmtili bilgi i9in
bk.: Doerfer, 3, no. 1258).

3. Yine Ana Altaycaya bakarak Sergei Starostin, Anna Dybo ve Oleg Mudrak (EDAL, 2,
ss. 1246-1247) — yukandakinden tamamen farkli olan — §u modeli onermektedirler:

a. MANCU sixin “penthouse”, sixaqu “a bar (under threshhold, into which the door heel is
inserted” — > ANATUNGUZCA *siK- a.m.,

b. HALHA, KALMUKCA vs. seg “tent” — > ANA MOGOLCA *seg a.m.,

c. ESKi JAPONCA sikjimji, ORTA JAPONCA sflrfmi, MODERN JAPONCA (Tokyo agzi) shlkii,
(Kyoto agzi) shikn, (Kagoshima agzi) shikii “threshhold” — > ANA JAPONCA *sikmi a.m. ve

d. yukanda gordiigiimiiz Tiirk9e bi9imler esasinda ANA TURKCE *sekii “stone bench,
pedestal”;

a., b., c., d. — > ana altayca *sik‘e / *sike “a detail of a house entrance”.

Kammca bu model de hem bi9imbilimsel hem de anlambilimsel a9idan giivenilir degildir.
Sadece bu kit malzemeye dayanarak onun dogru olup oladigmi net bir §ekilde ortaya koymak
zaten mumkiin degildir, yani EDAL’da sunulan bir 90k etimolojik oneri oldugu gibi bu oneri de
olabilir de, olmayabilir de!

49 Tenisev’e gore (a.y., s. 484) < QINCE M'fsi zud wei ‘oturacak’. Bence Salarca bigimler de — olabilir
Qince sozcugun bir yan etkisiyle — nihayet digerlerle karde§ olmali, yani sekii ’ ye baglanmalidir.

50 Sadece Horasan Turk9esinin Bojnurdi agzmda ve Kerkuk Turk9esinde ge9en sakku, sekkii Fars9adan geri
alinmi? bir bi9im olabilir, Kalat’taki saki ise diger Turk dillerinde ge9en bi9imlerin arasma girmektedir.

Uwe B LASING

153

Seki' nin yam sira Tiirkiye Turk9esinin agizlannda gepen sek-men ‘sedir, kerevet, ahir ya da
agillarda 9obamn yatmasi i9in yapdan yiiksek9e yer, yiiksek seki, iki yassi bacakli oturak, tabure,
merdiven’, sek-meg ‘tarla ve bah9elerdeki basamak bi9iminde duzlukler, kerpi9 ya da aga9
merdiven, merdiven basamagi, yerden 40-50 cm. yiikseklikte, oturmak, yatmak i9in ta§ ya da
topraktan yapilan yer’, sek-it-men, sek-mek ‘al9ak ayakli, arkaliksiz iskemle’ ve sek-te ‘al9ak ayakli,
arkaliksiz iskemle, al9ak, kii9uk sandalye, tezgahta dokuma yapan kimsenin uzerinde oturdugu
oturak’ (DS, 10, ss. 3568-3569; 12, s. 4679-4680; ZTS, 1976, s. 166) gibib^imlerseAr-’inbutiinbu
ter im lerin (fiil) kokii olabilecegini telkin etmektedir. 51 Bu 90ziim ne kadar 9ekici goriinurse, o kadar
da sakincali olur. En ba§ta boylesi tiiremeler — Tiirkiye Tiirk9esinden hari9 — diger Turk dillerinde
bulunmadigi gibi bu bi9imlere uygun gelen sek- fiil kokii de tespit edilememektedir. Yine de bu
itirazlara ragmen sek- ogesini kok olarak kabul etsek, sek-i bi9iminin ne olabilecegini de tarti§mak
gerekir. Bu hususta bunun daha eski tiiriinden, yani sekii' den ba§lamamiz §arttir. Bunu omegin
kapi/kapu ile bir araya koyunca sekii bi9imi *sek-iig' den olu§mu§ olabilir. Fakat o zaman DTwan
Lugat at-Turk'te qapug (sayfa 188, 10. satrr) oldugu gibi *sekiig de beklenirdi. Diger tarafta
Kolemen zamam eserleri olan Kitab Targuman Turk f wa-‘ArabT wa-Mugall ve Kitab Bulga al-Mustdq ft
Luga at-Turk wa-l-Qifgaq' ta ilgin9 bir kayit ile kar§i kar§iya gelmekteyiz: S a ?K u W°! Goriindiigii gibi
yazar/miistensih burada vdv’m iizerine bir siikun i§areti koymu§tur. Vav sadece uzunluk i§areti
olarak kullamlirsa, siikun konmaz (s = ,.u/..u), fakat bu pozisyonda ger9ekten iinsiiz olursa,
siikun' vm kullanilmasi gayet tabiidir ( ‘3 = ..uvl ..iiv). Bazi ara§trrmacdar (omegin Clauson, 1972, s.
819a) belki bu siikun' \u vdv’i dikkate almca ,. U W° grubunu uzun iinlii, yani tt olarak peviri
yazdarmda gostermektedirler; iistelik de kr§. FARS^A saku, KURT^E seku. Fakat bu noktalarin nasil
yorumlanmasi gerekir? Acaba seki < sekii < sekU < sekiiw < *sek-iig gibi bir geli§me zinciri
dii§iinebilir mi? Her nasil olursa olsun, §iipheli birka9 bi9ime hem de ciliz bir siikun' a dayanarak bu
somna kesin karar vermek sadece tehlikeli degil, aym zamanda imkansizdir.

§imdi, Allah korusun, Karadeniz “zenne’Terinin 52 tdktiikleri muruzlara degil, muruz
sozciigiiniin kendine bakmamizm sirasi gelmi§tir.

En ba§ta Artvin-Kars bolgesinde olmak iizere muruz bi9imi, ancak Karadeniz sahih
boyunca (Samsun’dan Rize’ye) umumiyetle munzur, muncur bi9imleri daha da yaygmdir, kr§.: 53

1. Merkezi Artvin-Kars olan muruz (~ miriz, miriz ) tipi:

muruz ( §av§at koyleri, Erkinis -Yusufeli, Baghca-Ardanug — Artvin; ( Arpagay — Kars) ;

Erd§ — Van) ‘surat, yuz’; (Trabzon ilge ve koyleri; Bag\\ca-Ardanug, Yavuz -§av§at —

Artvin; Ergan-Erzincan; Pertek — Elazig; Arapkir — Malatya) ‘asik yuz’ (DS, 9, s. 3222a;

Olcay vd., 1976, s. 395a; KAS, 2, s. 880a);

miriz (Afyin — Mara?; Qoplu-Giirun — Sivas) ‘yuz, gehre’, (Erzurum) ‘kisa bumnlu’; miriz,

(Ba$vartemk-(iemi§kezek — Elazig) ‘asik yiiz, gatik yuz’ (DS, 9, ss. 3186b, 3203a;

Atilcan, 1977, s. 85).

2. Mekezi Dogu Karadeniz bolgesi olan munzur, muncur (~ munzur, minzir ve seyrek9e
murung) tipi:

munzur (Samsun; Trabzon; Kelkit — Gumu?hane; Guneyce — Rize) “burun”, ( Giineyce —

Rize) ‘dudak, insan ve hayvamn burun ve agiz kismi; 9ene’, (Trabzon; Gumu?hane)

51 Ekler ifin bk.: Korkmaz, 2003, ss. 94-95 (-mAg) , 97 (- mAn ), 95-96- (- mak ). -ta = -t-a <?>. Fakat bunlarin
yam sira Anadolu agizlannda sekemeg, sekemen, sekumen, sekemek ve seklam, sekge gibi b^imler de
tespit edilir.

52 Kr?. zenne duguni (Ardanu9) ‘kadmlar arasinda yapilan adetlerle, gelinin yuzunun a9ildigi dugiin gunu,
yiizagimi’ (Ozkan, 1994, s. 138b).

53 = muruZ ~ (ikincil, yani kokene dair olmayan n ile) murunZ ~(rxnZ g09U?mesi ile) munZur.

154 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

‘hayvan bumu, hayvanlarin burunlarimn ucu’, (Rize) ‘domuzun gene, agiz ve burun
kismi’, ( Magka — Trabzon; Ulu§iran-£7ra« — Giimujhane; 'Er\dms-Yusufeli — Artvin) ‘asik
surat’; miinzur (Balikesir ve gevresi) ‘hayvan yiizunun alt ve sivri yeri’; mmzir
(Gumujhane) ‘yiiz, gehre’ (DS, 9, ss. 3220b, 3229a, 3186a; Yamkoglu, 1943, s. 286;
KAS, 2, s. 880a):

Tufegumin munzuri kari§turi furuni
Afgurma kara kopek yirtarum munzuruni

(Mani; bk.: Emiroglu, 1989, s. 184a) 54

Keynananun iyisi
Derin olsun kuyusi
Yedi kat mezerlukten
Corunur munzurisi

(Turku; bk.: Kara, 2001, s. 137) 55
muncur (~ muncuri, muncuru) (§im§irli, Giineyc o-ikizdere — Rize) ‘dudak’,
(Kaptanpaja koyleri-faye/i — Rize; Trabzon) ‘dudak, burun’, (Guneyce-ikizdere — Rize)
‘hayvanlarda burun delikleri ve agiz boliimu’, (Afiin ve koyleri — Mara§) ‘kadrnrn di§ilik
organi’ (DS, 9, 3219b, 3220a; DS, 12, 4600a) munc'ur (Hala Deresi-((iamlihem§in —
Rize) ‘dudak’ (Biasing, 1995, no. 72; Gunay, 1978, s. 327; KAS, 2, s. 880a);
murung (Hemjin) ‘surat’ (Emiroglu, 1989, s. 184a).

Tiirkgenin yam stra bazi kom§u dillere de baktnca terimimiz ile ilgili §u veriler
gikmaktadir:

ERMENICE (Hamden agzi) munjur 1 . ‘hayvan hortumu’ 2. ‘domuzun bumu’ (HLBB, 4, s. 94b).

LAZCA munzur ‘hayvan agzi, bumu’; murzuri ~ munzuri <?> ‘surat asmak, bumimu indirmek’
(Benh, 2004, s. 136a); muncuri ‘herhangi bir §eyin en ucu’ (Erten, 2000, s. 230).

PONTUS RUMCASI pouvx^oupiv ( Kerns so u s/Gire sun, Oinoel Unye), powrtpupi (Sinope/Sinop),
pouvr^oup’ (Koludra/Ordu, Sawto/Dumanli Koyii-Giimu^hane, Trapezous/T rabzon, XaMa/Gumu§hane) 1.
‘hayvan burnu; surat’ 2. ‘ku§ gagast, burun, bir §eyin ucu’ (Papadopoulos, 1961, 2, s. 59a) ve
aypopouvr^oupog {Oinoe! Unye) ‘yaman yiizlu, yiizti yaman olan’ (Papadopoulos, 1961, 1, s. 19a)

mumz-murung-munzlcur bigimlerin dagilma alani 56
(koyu gri = mUrUz, agik gri = munmg-mUnz/cUr)

54 ‘Agiz, dudak, burun’ gibi temel manalarimn yam srra munz/cur-muruz ailesi “sopa, tiifek, vb.nin ucu
anlaminda da kullamlrr” (Emiroglu, a.y.).

55 Agiklama: corunur = gorunur.

56 Bu basit haritada (Balikesir’den kaynakli kayittan harig olmak iizere) gosterilen dagilim krokisi en bajta
DS ile Papadopoulos’daki verilere dayanmaktadir.

Uwe B LASING

155

Terimin koken tarihine gelince buna yonelik bildigim tek oneri Anthimos Papadopoulos
(1949, s. 14 ve 1961, s. 59a) tarafmdan yapilmi§tir, buna gore PONTUS RUMCASI pouvx^oupiv (<
*pou^o6piv), -oupiv eki vasitasiyla iTALYANCA muso /mu:zo/ ‘hayvan bumu, surat’ sozciigunden
tiiremi§ olan bir bi^imdir. Ama bu gorii§iin dogru olmasi biraz §iiphelidir, punkii Pontus
Rumcasmdan hari? italyanca sozciik Rumcanm ne standart dilinde ne de italyancamn etki
sahasma dii§en ya en azrnda buna daha yakin olan diger agizlannda tespit edilmemektedir. Ba§ka
bir deyi§le, boylesi bir italyanca sozciik nasil sadece Pontus Rumcasma girip Turkpele^tikten
sonra bu kadar popiilarite hem de yayginlik kazanabilmi§tir? Diger taraftan da sozciigiin
kokeninin Tiirkge olmasi da olasi degildir. Bundan hareketle Ermenice ve Lazcayi e§eleyince
bunun bu dillerde de ancak yoresel agizlar seviyesinde nadiren meydana gelen (yabanci) bir unsur
oldugunu ogrenmekteyiz. Nihayet giineye, Anadolu’nun i? kesimlere agilarak Iran dilleri sahasma
girince KURT^E (“giiney”) mirug ‘yiiz, surat’ (Omar, 1992, s. 410a; KR, 1960, 544a) ile ZAZACA
miruz ‘yiiz hatlan, surat’ (Malmisamj, 1992, s. 220b) 57 gibi bipimler goze parpmaktadrr! Bimlar
ilk baki§ta insanm aklina hemen FARS£A rii ya KURT^E ru ‘yiiz’ (Steingass, 1957, s. 589b; Omar,
1992, s. 547b) getirmektedir. 58 Fakat ikinci baki§ta bu yakla§im da goziim olmaktan 90k bir
9ikmaz yol gibi goriiniir, zira sozciigiin diger bile§enleri olarak zannedilen mi., ve ..g/z par9alanm
irancamn zemininde taki ya da ayn leksemler olarak yorumlamak 90k zor, hatta miimkiin
degildir. Ustelik de Anadolu’da konu§ulan Kiirt9e ile Zazacadan hari9 iran dilleri sahasinda
boylesi bir bi9imin yada bunun a9iklanmasina yardim edecek benzer bir bi9imin hi9 bir izi bulun-
mamaktadir. Bu dii§iinceleri dikkate almca terimin kokeni biiyiik olasihkla iranca da olamaz ve
daha ziyade diger dillerde tespit ettigimiz b^imler gibi Kiirt9e ve Zazacanmkilerin de bir tiir
almti olarak degerlendirilmesi gerekir. Her nasil olursa olsun, eger konuya dair daha ayrmtili
verilerin elde edilmesi mii mk iinse bu ilgin9 som gelecekte bir daha hem de daha deiinlemesine
ele almmaya degerdir.

Somurtmak da yoreden yoreye degi§en bir sanattrr, yani Surat asmak aslmda
Tiirkiye’nin her yerinde miimkiindiir. Ama Artvin’e gelince muruzlaruu tokmek daha da
uygundur, 59 Erzurum’da tokmek §art degil, muruz asmak da geperlidir. Karadeniz’de ise
munz/cur asmak degilse (DS, 12, s. 4600a) munz/cur etmek en dogrusudur (DS, 9, s. 3219b). 60
Eger ise surat dokrnek, murung asmak yahut murung etmek (KAS, 2, s. 880a) daha 90k ho§unuza
giderse, buyurun, Hem§in’in daglannda buna uygun arkada§ bulmak kolaydir. Yalmz munc/zur
token birisiyle heniiz tam§mi§ degilim! 61

Pekala bu kadar muruz astiktan sonra Tiirkiye’nin gerisinin nasil
surat astigmi da hemen ogrenelim: 62

(Bolu) alavant etmek ‘surat asmak, terslemek, ba§a kakmak’, (Nigde) avirt
itmek ‘surat asarak 9ahm satmak’, (Burdur, Denizli) bertilmek ‘surat asmak,
somurtmak’, 63 (Nevjehir, Nigde) betelmek, (Aydm, Qorum) betermek, (Chorum)
beterle$mek ‘kala tutmak, surat asmak, sert, kaba davranmak’, (Giresun, Sivas)

57 Ustelik kry : ZAZACA miruz e xwi cal kedi§ ‘somurtmak, yiiziinii burujturmak, suratmi asmak’, miruz e
xwi tir§ kerdi§ ‘suratmi ekjitmek, yiizunii burujturmak, somurtmak’ (Malmisamj, a.y.).

58 Kr§.: PAHLAVICE roy a.m. (MacKenzie, 1971, s. 72).

59 Ustelik kry : muruslarim dokmek (Ardahan agzi), murzunu dokmek (Friuli, B a yb u rt- S’a r Ac/ w ( .,v , Selim —
Kars) ‘surat asmak’ ve muruzunu sallamak (GKIS; DS, 9, s. 3222b; K3K).

60 Hem de: munc'urlanmak (Rize) ‘dudak bukmek, surat asmak’ (Giinay, 1978, s. 327).

61 Ustelik kry : konka§lan asmak (Ha9avera-Ma9ka — Trabzon) ‘darginlik belirtmek uzere surat asmak’
(DS 2918a).

62 Ilerki omekler Derleme Sozliigii/Turkiye Tiirkgesi Agizlan Sozliigu’ nden (DS) almmijtir.

63 Suratmi iyice asan ‘kom^u’, Grumpy Smiley' dir. Internet adresi <http://tribes.tribe.
net/grumpyoldmen/photos/e4ead3db-8347-4767-bac3-da9bfaefdl28>dir.

156 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

burtannak ‘surat asmak’, (Hatay) cemkirmek ‘surat asmak, kizmak’, (Artvin) gdrii§mek ‘surat asmak’,
(Gumii§hane), dadarmak ‘kusmek, surat asmak’, (Kars) ek§imek ‘surat asmak’, (Nigde) e§gimek ‘surat
asmak, surat asarak kufretmek’, (Nigde) hamurtmah ‘dargin durmak, surat asmak’, (Konya) homurmak,
(Isparta) homurtmak, (Balikesir, Isparta, Konya, Nigde) homutmak ‘surat asmak’, (Kirklareli) kararmak
‘surat asmak’, (Sivas) masatlamak ‘surat asmak’, ( 1 ge I ) mtdigim egmek ‘surat asmak, somurtmak’,
(Eski^ehir) morutmak, (Kayseri) mortu§mak ‘surat asmak, somurtmak’, (Qankiri) okutmak ‘surat asmak’,
(Afyon, Nigde, Konya) purtannak, (Qanakkale) portarmak, (Nigde) purtartmak, purtatmak ‘ytizii
gulmemek, surat asmak’, (Burdur) pusannak ‘surat asmak’, (Bolu) sainitmak ‘surat asmak’, (Kutahya)
samrtmak ‘surat asmak, sessiz durmak’, (Amasya) simkirtmak ‘surat asmak, somurtmak’, (Gumujhane)
simhirmah ‘surat asmak, somurtmak’, (Gumu§hane) sirpatlamak ‘surat asarak direnmek, inatgilik etmek’,
(Bolu) somartmak, samurtmak, (igel) somarmak, somudinak , (Isparta, Eskijehir) somurmak, (Ankara)
somutmak ‘surat asmak’, (Bitlis, Urfa) sursutniak ‘surat asmak’, (Rize) §i§irtmek, (Isparta, Balikesir)
§i§inmek ‘surat asmak, dargin durmak’, (Denizli, £orum, Nigde) tomsumak, (Mugla, Ordu) tomalmak,
(Bilecik) tomarmak, (Mugla) tomkurmak, (Manisa) tomsunnak , (Denizli, Amasya) tomsurtmak, (Bilecik,
Ordu, Giresun, Sivas, Konya) tosarmak, (Sivas) tosnamah, (Qankrn, Malatya, Adana) tosnamak
‘somurtmak, surat asmak, kusmek’, (izmir, Denizli, Isparta, l?el, Nigde, Sivas, Erzincan, Artvin, Yozgat,
Qorum, Kirklareli) ekptmek, ( Hatay ) ytiz e$kitmek ‘surat asmak, ho§lanmadigmi belli etmek’.

‘illerarasi’ surat asmasT mn finsti bu kadardtr. Koken tarihi ara§tinlmaga deger bu soz
varligma artik ayn bir 9 ali§ma kapsamtnda bakmaltdtr.

Ba§tnda oldugu gibi bu 9 ali§manm sonunda da edebi bir numuneye yer vermek fikrimce en
uygun olamdir. Hayat ger 9 ekten — merhum Ingiliz yazan William Thackeray’ in ileri surdugii
gibi — bir ayna ise, Artvinli insan her zaman bir giiler yiiz ile i 9 ine bakar da, kar§ismda ne§eli ve
sevimli bir ahbap bulur. Artik hayata olumlu bu baki§ onun saminii ve dekolte konu§maga ali§ik
olan dilinin ucuna gehrse, bazen yeni bir Neyzen Tevfik dogar. Bu ne demek? Pekala ... mademki
sordunuz, i§te ....

Ne demek

Dansozun ustunde pasta yalamak
Baldir bacagina viski bulamak
Eglence olamaz bu kadar salak
Kiibtuna marklar sokmakne demek

Enver Qelik (AH§, 2002, s. 99)

Kaynak9a

Abula 3 e, I. (1973). 3veli kartuli enis leksikoni <Slovar' drevnegruzinskogojazyka>, Tbilisi.

ADIL (2006). Azarbaycan dilinin izahli liiyati, 1 4, Bakt.

AH§ (2002) = Karadeniz, Bekir. Artvinli Halk §airleri, Ank ara.

AKT . Ardanug Kaymakamligi, Turizm, <http://www.ardanuc.gov.tr/kultur_turizm.html> (04.
2010).

ArdPos. Posof, Ardahan, Vikipedi, ozgiir ansiklopedi

<http://tr.wikipedia.org/wiki/Posof, _Ardahan> (04. 2010).

Artvinli, T. (2007). Artvin halk dilinden zoolojik adlar (omurgasizlar). Pirosmani, 2 (Giiz 2007)
<http://www.artvinansiklopedisi.com/dosya/TA-Zoolojik_Adlarl .pdf> (02. 2010).

AS. 08Haber, Artvin ’in Sesi, Toplasan Diinyayi Bir Artvin Etmez,
<http://www.08haber.com/?page=makale&file=makale_goster&yazid=31&id=449> (04.
2010).

Asmarin, N. I. (1928-50). Thesaurus Linguae Tschuvaschorum, 1-17, Kazan' & Ceboksary.

Uwe B LASING

157

Atilcan, I. C. (1977). Erzurum agzi, halk deyimleri ve folklor sozliigii, Erzurum.

AYBN. Ardanugluyuz, Ardanuglulann Yeni Bulugma Noktasi,

<http://www.ardanucluyuz.com/index.php?option=com_content&view=article&id=122%
3Aartvini-yaayanlar-yaatanlar&Itemid=73> (03. 2010).

AzbR (2006). Azdrbaycanca-rusca liigat, 1-4, Baki.

Benli, F. (2004). Lazca-Tiirkge / Tiirkge-Lazca ansiklopedik sozliik, Istanbul.

Biasing, U. (1994). Tschuwaschische Sprichworter und sprichwortliche Redensarten, Wiesbaden.

Biasing, U. (1995). Armenisch - Tiirkisch, Etymologische Betrachtungen ausgehend von
Materialien aus dem Hemgingebiet nebst einigen Anmerkungen zum Armenischen,
insbesondere dem Hemgindialekt, Amsterdam & Atlanta.

Biasing, U. (2005). Kaukasisch-Turkische Streiflichter. Iran and the Caucasus, 9, 73-80, Leiden
& Boston.

Biasing, U. (2005). Artvin Yoresel Sozliigiinden Ornekler, Tiirkiye Tiirkgesine Etimolojik
Katkdar, Bildiri olarak Kasim 2005 senesinde Istanbul’daki Orient-Institut der DMG' de
sunulmu§tur.

Bozkurt, M. F. (1975). Untersuchungen zum Bojnurd-Dialekt des Chorasantiirkischen, Gottingen.

BskR (1958). Baskirsko-russkij slovar ’ <Basqortsa-russa hiiSleh, Moskva.

BTDH (2002). Basqort teleneij dialekttari hiiSlege < Dialektologiceskij slovar' baskirskogo
jazyka>, Ofo.

Budagov, L. (1869-71). Sravnitel'nyj slovar' turecko-tatarskix narecij , 1-2, S. Peterburg.

Cikobava, A. (1938). Canur-megrul-kartuli sedarebiti leksikoni <Cansko-megrel’sko-gruzinskij
sravnitel’nyj slovar’>, Tpilisi.

Clauson, S. G. (1972). An Etymological dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.

Cubinasvili (1840) = Cubinov, D. Gruzinsko-russko-francuzskij slovar' <Dictionnaire Georgien-
Russe-Frangais>, Sanktpeterburg.

CuvR (1982). Cuvassko-russkij slovar' <Cavasla-virasla slovar' >, M. I. Skvorcov redakcilene,
Moskva.

Danko ff, R. (1995). Armenian Loanwords in Turkish, Wiesbaden.

Djobadze, W. (1982). Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klarjet 7, and
Savset ‘i, Stuttgart.

DLT (1990). Kaggarli Mahmud, Divanii Lugati ’t-Tiirk, Tipkibasim, Ankara.

Doerfer, G. (1963-1975). Tiirkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, 1-4,
Wiesbaden.

Dondua, K. (1967). Mesxskij govor gruzinskogo jazyka. Rceuli nasromebi, 1, ss. 341-383, Tbilisi.

DS(1963-82). Tiirkiye ’de halk agzindan derleme sozliigu, 1- 12, Ankara.

EDAL (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages, by Sergei Starostin, Anna Dybo,
Oleg Mudrak, Leiden & Boston.

Emiroglu, K. (1989). Trabzon-Magka etimoloji sozliigii, Ankara.

Eren, H. (1999). Turkdilinin etimolojik sozliigii, Ankara.

Erten, M. (2000). Lazca-Tiirkge / Tiirkge-Lazca sozliik, Istanbul.

64 Ustelik Derleme sozliigii’ nun hem de Turk Dil Kurumun’da yayimlanmij olan agizlarla ilgili diger bazi
9ali§malarm sozvarligim igeren Tiirkiye Tiirkgesi Agizlari Sozliigii (<http://www.tdkterim.gov.tr/ttas/>)
bu 9ah§ma i9in kullamlmi^tir.

158 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

ESTJa (2003). Etimologiceskij slovar' tjurkskix jazykov, Obscetjurkskie i meztjurkskie leksiceskie
osnovy na bukvy «L, M, N, P, S», Moskva.

EU§. Erdem Uzaklar §iirleri, Gena Tokmii§ Muruzlarini,

<http://www.savsat.com/index.php?n=poe&begin_limit=0&member=47&poe_code=113
0112000&action=siir> (01. 2010).

Fahnrich, H. (2007). Kartwelisches Etymologisches Worterbuch, Leiden & Boston.

Fedotov, M. R. (1996). Etimologiceskij slovar' cuvasskogo jazyka, 1-2, Ceboksary.

GKIS. Geg Koyii Internet sitesi, Ardahan/Hanak, Kiiltiir < http://www.geckoyu.com/kultur.htm>
(04. 2010)

Ylonti, A. (1984). Kartul kilo-temata sitqvis kona; meore gamocema, Tbilisi.

Gombocz, Z. (1912). Die Bulgarisch-Turkischen Lehnworter in der Ungarischen Sprache,
Helsinki.

Giinay, T. (1978). Rize Hi agizlari, inceleme, metinler, sdzliik, Ankara.

Hakeri, B. H. (2003). Elakeri ’nin Kibris Tiirkgesi Sozliigii, Gazimagusa.

Hazai, G. & Tietze, A. (2006). Ferec ba‘d e§-§idde, “Freud nach Leid” (Ein fruhosmanisches
Geschichtenbuch ) , 1-2, Berlin.

HLBB (2001-2007). Hayoc lezvi barbarayin bararan <Dialectological Dictionary of the Armenian
Language >, 1-4. Erevan.

Ilker, O. (1989). Yukari Maden ve Yukari Madenliler (Y. Hod ve Y. Hodlular), Koyiin dogal ve
toplumsal yapisi, cilt 1, Istanbul.

Ilker, O. (1992). A§agi Maden ve A§agi Madenliler (A. Hod ve A. Hodlular), Koyiin dogal ve
toplumsal yapisi, cilt 1, istanbul.

izbudak, V. (1936). El-tdrdk hapyesi, istanbul.

Kara, i. (2001). Giineyce - Rize sozliigii, bir Dogu Karadeniz kdyiiniin hafizasi ve natikasi,

istanbul.

KAS (2005) = Ozhan Oztiirk. Karadeniz Ansiklopedik Sdzliik, 1-2, istanbul.

KEGL (1950-64). Kartuli enis ganmartebiti leksikoni < Tolkovyj slovar’ gruzinskogojazyka>, 1-8, Tbilisi.

KiK. Kars Imla Klavuzu <http://karscom.blogspot.com/2007/12/kars-imla-szl.html> (04. 2010).

KrrgSoz (1945-1948). Kirgiz Sozliigii, 1-2, Ankara.

Klimov Georgij A. (1998). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages, Berlin & New
York.

Korkmaz, Z. (2003), Tiirkiye Tiirkgesi Grameri (§ekil Bilgisi) , Ankara.

KR (1960). Kurdsko-russkij slovar' < Ferhenga kurdi-rush, Moskva.

KrgR (1965). Kirgizsko-russkij slovar' iQirgizca-orusca sdzdiib, sostavil K. K. Yudaxin,
Moskva.

Lane Edward William (1863-93). Arabic-English Lexicon, London.

Leksika (1997). Sravnitel'no-istoriceskaja grammatika tjurkskix jazykov, Leksika, Moskva.

Lin, L. (1992). Sala-Han Han-Sala cihui, Chengdu.

Malmisamj (1992). Zazaca-tiirkge sdzliik < Ferhenge dimilki-tirki>, istanbul.

Malov, S. E. (1956). Lobnorskij jazyk, teksty, perevody, slovar', Frunze.

Marr, N. J. (1911), Dnevnik poezdki v Savsetiju i Klardzetiju, S. Peterburg.

Mollova, M. R. (2003). Dogu Rodop Tiirk agizlarinm sozliigii < Dictionnaire Dialectologique du
Turc du Rhodope de l’Est-TurcFrangais>, Ankara.

Uwe B LASING

159

Nizara 3 e, S. (1971). Kartuli enis acaruli dialekti, leksika <Adzarskij dialekt gruzinskogo jazyka, leksika>,
Batumi.

Olcay, S., Ercilasun, A. B. & Aslan, E. (1976). Arpagay kdylerinden derlemeler, Ankara.

Omar, F. F. (1992). Kurdisch-Deutsches Worterbuch, Berlin.

Orbeliani, S.S. (1966-93). Leksikoni kartuli, 1-2, Tbilisi.

Ozkan, 1. E. (1994). Ardanug ve yoresi agizlari, Kayseri. (Yayimlanmami§ Yiiksek Lisans Tezi,
Erciyes Universitesi)

Papadopoulos, A. A. (1949). rAcoaaiKod epeuvai. Archeion Pontou, 14, 3-35, Athenai.

Papadopoulos, A. A. (1958-61). 'Icrcopmov XefiKOV vrjg novriKfjq SuxAsktov, 1-2, Athen.

Polat, F. (2000). §avgat ve yoresi agizlari, Kayseri. (yayimlanmami§ Yiiksek Lisans Tezi, Erciyes
Universitesi)

Putkara 3 e, S. (1993). Cveneburebis kartuli <The Georgian Language of “Chveneburebi” in Turkey>,
Batumi.

QNS (1992). Qazaqsa-nemisse sozdik < Kasachisch-Deutsches Worterbuch > (Red. Q.
Myrzabekova), Almaty.

QTDS (1969). Qazaq tiliniy dialektologiyaliq sozdigi, Almati.

Radloff, W. (1960). Versuch eines Worterbuches der Tiirk-Dialecte <Opyt’ slovarja tjurkskix
narecij) 1-4, 's Gravenhage. (reprint of the edition St. Ptersburg 1893-191 1)

Ramstedt, G. J. (1949). Studies in Korean Etymology, Helsinki.

Rasanen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Worterbuchs der Tiirksprachen, Helsinki.

Sagir, M. (1995). Erzincan ve Yoresi Agizlari, inceleme, metinler, sozliik, Ankara.

Sardshweladse, S. & Fahnrich, H. (2005). Altgeorgisch-Deutsches Worterbuch, Leiden & Boston.

§CSoz. savgat.com, §avgat ve §avgatlilarin Web Sitesi, Sozluk,

<http ://www.savsat.com/index.php?n=dict&category_code=l 1 6463 7161 &action=liste>
(03.2010).

Skaljic, A. (1978). Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, cetvrt izdanje, Sarajevo.

Steingass, F. (1957). A Comprehensive Persian-English Dictionary, London. (Reprint of the First
Edition 1892)

§YDK. $av§atydresinden derlenen kelimeler, <http://www.birikimler.com/?p=91> (05. 2010).

TarSoz (1963-77). XIII. yilzyilindan beri Tilrkiye Tilrkgesiyle yazilmig kitaplarindan toplanan
taniklariyle tarama sozliigu, 1-8, Ankara.

TatR (1966). Tatar sko-russkij slovar' < Tatarca-rusca siizleh, Moskva.

TDS (1962). Turkmen diliniq sozliigi <Slovar' turkmenskogo jazyka>. As abat.

Tenisev, E. R. (1976), Stroj salarskogo jazyka, Moskva.

Tenisev, E. R. (1990). Ujgurskij dialektnyj slovar', Moskva.

Tietze, A. (2002, 2009). Tarihi ve etimolojik Tilrkiye Tiirkgesi lugati <Spra chgesch ich tl iches und
etymologisches Worterbuch des Tilrkei-Tilrkischem, 1, Istanbul & Wien, 2, Wien.

TkmR (1968). Turkmensko-russkij slovar' < Tiirkmence-rusca sozliih, pod obscej redakciej N. A.
Baskakova, B. A. Karryeva, M. Ja. Xamzaeva, Moskva.

Tokdemir, H. (1993). Artvin yoresi folkloru, Ankara.

Toparli, R.; Vural, H. & Karaatk, R. (2007). Kipgak Tiirkgesi Sozliigii, 2. baski, Ank ara.

Tschenkeli, K. (1965-74). Georgisch-Deutsches Worterbuch, 1-3, Zurich.

TTDS (1969). Tatar teleneij dialektologik siizlege < Dialektologiceskij slovar' tatarskogo jazyka>,
L. T. Maxmutova redakciyasenda, Qazan.

160 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Tulu, S. (1989). Chorasantiirkische Materialien aus Kalat bei Esfarayen, Berlin.

Turan, Z. (2006). Artvin fli Yusufeli Ilgesi U§hum Kdyii Agzi, Ank ara.

TiirkSoz (2005). Tiirkge sdzliik, 10. baski, Ankara.

TuvR (1955). Tuvinsko-russkij slovar' <Tiva-orus slovar'y, pod redakciej A. A. Pal'mbaxa,
Moskva.

TuvR (1968). Tuvinsko-russkij slovar' <Twa-orus slovar'>, pod redakciej E. R. Teniseva, Moskva.

UjgR (1968). Ujgursko-russkij slovar', sostavil E. N. Nadzip, Moskva.

UXSL (l97l). Uzbek xalq sevalari luyati <Slovar' uzbekskich narodnych govorov>, Toskent.

Wehr, Hans (1968). Arabisches Worterbuch fur die Schriftsprache der Gegenwart, vierte, unver-
anderte Auflage, Wiesbaden.

Yamkoglu, B. A. (1943). Trabzon ve havalisinde toplanmi§ folklor malzemesi, Istanbul.

Zaj^ckowski, A. (1958). Slownik arabsko-kipczacki z okesu Panstwa Mameluckiego, Bulgat al-
mustaq ft lugat at-turk wa-l-qifjdq, czqsc I, nomina, Warszawa.

Sang^e, V. (1980). Kartuli leksika turkuli enis dialektebsi. Sakartvelos SSR mecnierebata akademiis
macne, enisa da literaturis send, 2, 95-104, Tbilisi.

3angi3e, V. (1983). Kartuli substratuli leksika artvin-savset-artanu^-artaanis turkul
matqvelebasi. Aymosavluri pilologia, 5, 81-87, Tbilisi.

3orbena3e, B.; Kobai 3 e, M. & Beri 3 e, M. (1988). Kartuli enis morpemebisa da modaluri elementebis
leksikoni <Slovar' morfem i modal'nyx elementov gruzinskogojazyka>, Tbilisi.

ZTS (1976). Zanaat terimleri sozliigii ; hazirlayan: Orhan Acipayamli, Ankara.

SOZ VARLIGI SEViYESiNDEKi ODUN^LEME iLE iLGiLi BAZI DU§UNCELER

Bernt BRENDEMOEN

Son yirmi yil i9erisinde dillerin birbirlerini etkile§im mekanizmalan, yeni kuramsal bir
9er9eve i9erisinde incelenerek dilbiliminin yeni bir dab haline gelmi§tir. Contact linguistics -
(temas dilbilimi) - denilen bu dalda diller birbirleriyle yakm temasta olunca birbirlerini fonolojik,
morfolojik, sozdizimsel ve de sozluksel a9idan tesir ederken etkin olan odun9leme mekanizmalan
incelenmektedir. Iskandinav dilleri gibi birbirlerine yakm olan dillerin birbirleriyle olan
ali§veri§leri kulturel yakmhktan ve ger9ekten 90k yogun olan temastan dolayi dilin biitiin
seviyelerinde sozkonusudur, fakat bu diller yapisal olarak birbirlerine fazla yakm oldugu i9in
ali§veri§ urunlerinin farkma varmak her zaman mumun degildir. Ozellikle Thrive yapisal a9idan
kom§u dillerden 90k farkli oldugu i9in yabanci dillerin etkisinden kaynaklanan ozellikleri ve o
dillerde Tiiri^eden kaynaklanan ogeleri tespit etmek genellikle 90k zor degildir. Dolayisiyla
Thrive, dilbilimin bu ozel yonu iizerinde duran ara§tirmacilar i9in gozde bir ara§tirma alam haline
gelmi§tir. Omegin temas dilbiliminin onculerinden biri sayilan Sarah Thomason, Ingiliz Richard
McGillivray Dawkins’in 20. yiizyilm ba§mda Kapadokya’da konu§ulan Rumcamn agizlan
iizerine yaptigi kayit ve ara§tirmalara dayanarak son derece degerli ve ilgin9 bir tablo 9izmi§tir.
Sozkonusu bolgenin bazi koylerinde Rumca Turiajeden o kadar koklu bir §ekilde etkilenmi§ ki,
Yunancamn en temel ozelliklerinden bazilarmi kaybederek bunlarm Tiirk9e kar§ihklarmi almi§trr.

Tiirk9enin hem verici hem de alici roliinii oynadigi temas olaylan ozellikle Lars Johanson
tarafmdan incelenmi§tir (1992, 2002). l§arct ettigi gibi dillerin hangi seviyesinin ba§ka dillerden
etkilenmeye daha meyilli oldugu konusunda ara§tirmacilar arasmda mutabakat olmamakla birlikte
9ogu ara§tirmacilar ozellikle soz hazinesinin yabanci dillerin etkisiyle kolayca degi§melere
ugradigi konusunda hemfikir gozukmektedir ve de soz hazinesi i9erisinde eylemler nispeten
istikrarh iken ozellikle adlar odiin9 almir, verilir. Bugiinkii Turk9e veya herhangi ba§ka bir dile
bakildigmda anla§ilacagi gibi ozellikle yeni bir olguyu temsil eden sozcukler odun9leme siirecine
girmektedir. Bilgisayar teknolojisi konusunda iistiin bir dil olan ingilizceden i§te bu nedenle yeni
terminoloji, Thrive ve diger Avrupa dillerine bu kadar biiyiik bir miktarla giriyor. Aynca
odun9lemelerin ger9ekle§mesi i9in kaynak dilin statiisii de 90k onemlidir. Tiirkler Islam dinini
kabul ettikten sonra Tiirk9eye Arap9adan giren binlerce sozciigii du§iinursek Arap9anm yeni
dinden dolayi olan statiisii hem de bu sozciiklerin biiyiik bir boliimiiniin dinin gerektirdigi yeni
anlamlar ta§imasi onemli bir etken olmu§tur. Fars9adan giren sozciikler de Iran edebiyatimn
kazandigi yiiksek statiiden dolayi kolay bir §ekilde kabul edilmi§tir.

Din veya edebiyat yoluyla yazi diline giren sozciikler elbette ki hizla yazi dilinin
kullamldigi biitiin bolgelere yayilmi§tir fakat aym §ey soz lii temas yoluyla mahalli agizlara giren
sozciikler i9in sozkonusu degildir. Bilindigi iizere Fars9a ve Arap9adan Tiiriupeye giren bir 90k
sozciik hem yazi diline hem de ba§ka yollardan dogrudan dogruya agizlara girmi§tir. Bu tiir
durumlarda elbette ki yazi diline giren bi9im, iilke bazmda 90k daha geni§ bir alana yayilmi§tir.
Bunun bir omegi, Arap9a kokenli asker sozcugu olabilir. Yazi diline giren asker §ekli hemen
hemen butun Turkiye’de hakim iken aym sozcugiin Farscadaki askar §ekli, agiz temasi yoluyla
daha simrli bir alana yayilmi§tir ve bugun Dogu Anadolu’nun sadece bazi arkaik agizlarmda
kullamlmaktadir. Ihtiyar sozcugiiniin ehtiyar bi9imi i9in de aym §ey sozkonusudur. Bu siire9te
elbette ki yazi dilinin statusu de etkin olmu§tur. Yine de bu standartla§ma egiliminin buyuk
ihtimalle yeni oldugunu, yazi dili gazeteler, radyo ve televizyon gibi ara9larla Anadolu’nun her
ko§esine yayilmadan once varyasyonlarm daha fazla oldugunu vurgulamakta yarar vardrr.

Tiirk9edeki Rumca ve Ermenice kokenli sozcuklere gelince bunlann ilk ba§ta yazi dilinden
degil, agizdan agza kopyalanmi§ ya da odvhu? ahnmi§ oldugunu du§unmemiz yerindedir. Buna
ragmen bunlardan bazilan, yazi diline de girerek Turkiye’nin her tarafmda kullamlmaktadir,

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara$tirmalan Sempozyumu, 2010, 161-165

162

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

omegin Yunancadan temel ve simr sozcukleri, Ermeniceden de torun ve tel sozcukleri gibi.
Ozellikle saym Andreas Tietze (1955, 1962), Christos Tzitzilis (1987), Robert Dankoff (1995) ve
Uwe Blasing’in (1992, 1995) 9ali§malari sayesinde Tiirk9edeki Rumca ve Ermenice kokenli
sozciikler artik koklii bir §ekilde ortaya 9ikarilmi§tir. Anlamlan son derece genel olan bu dort
omek di§mda bu dillerden girmi§ olan odiin9 sozcuklerin 90gu Saym Zeynep Korkmaz’m da
i§aret ettigi gibi (2003), giinluk hayattaki belirli ihtisas sahalanm temsil etmektedir. Boylece bu
sozcuklerin biiyiik bir boliimii terim olarak nitelendirilebilir. Bir genelleme yapacak olursak
Ermeniceden almmi§ olan sozcuklerin biiyiik bir boliimii in§aat9ilik ve tanm ile ilgili iken belki
de Yunancadan girenlerin a^ilik ve balrk9ilik gibi alanlarla ilgili oldugu soylenebilir, fakat bu
dagilim elbette ki bolgeden bolgeye degi§ir. Robert Dankoff un gosterdigi gibi (1995:12) bir 90k
alanda hem Rumca hem de Ermeniceden ahnmi§ e§anlamli sozciikler vardrr, Rumca tirpan,
Ermenice kerenti, Rumca giibre, Ermenice ahbun, Rumca breke, Ermenice kirmen, Rumca
gerdel, Ermenice kiilek gibi. Anadolu’nun geneline bakilrrsa hayatm biitiin alanlannda az 90k
terim ozelligi olan hem Rumcadan hem de Ermeniceden almti sozciikler vardir, bunlarm dagilmu
da biiyiik bir o^iide Rumlarm ve Ermenilerin oturduklan alanlara baglidir; dolayisiyla
Ermeniceden giren sozciikleri ozellikle Dogu Anadolu’da, Rumcadan giren sozcukleri ise
ozellikle Bati Anadolu’da tespit etmek miimkiindiir. Fakat yine de bu terimsel sozcuklerin ilgin9
bir yayilma kabiliyeti oldugunu hatirlatmakta fayda vardir. Bir yorede giibre sozciigii kullamlirsa
o yorede eskiden Rumlarm oturdugunu, ahbun denirse de Ermenilerin ya§adrklan sonucuna
varmak son derece yanli§tir. Bir sozciigiin belirli bir agiza girmesi veya girmemesi bir 90k
tesadiife bagli olabilir. Vurgulamak istedigim konu, bir agizda muayyen o^iide bulunan yabanci
sozcuklerin varligimn dogrudan dogruya o bolgede §u veya bu etnik toplulugun ya§ami§
oldugunu ispat etmek i9in kullanmak dogru degildir.

Ancak sozciik hazinesinde diger agizlarla kiyasla a§m denilebilecek ol9iide yabanci
kokenli sozciik varsa ve bu sozcuklerin belirli bir miktan o agizm di§mdaki agizlarda
bulunmuyorsa bu, sozkonusu dilin o bolgede belirli bir tarihte yogun bir bi9imde konu§uldugunu
gosterir. Bunun klasik bir omegi, Balkan dillerinde bulunan 90k sayidaki Trudge kokenli
sozciiklerdir. Bunlar ozellikle Szusza Kakuk tarafmdan incelenmi§tir (1973). Sanki Tiirk9e
sozcuklerin bu dillerdeki yogunlugu, soz konusu bolgelerin Osmanli hakimiyeti altmda kaldigi
siireye gore degi§iyor. Slovenya’daki agizlarda Tiirk9e kokenli sozciikler nispeten az iken Bosna
ve Makedonya agizlarmda sayilan 90k daha fazladir fakat bu elbette ki din faktoriiyle de
baglantili olabilir. Tiirkiye’den ilgin9 bir omek Rize ilinde konu§ulan ve Uwe Biasing tarafmdan
incelenen Hem§in agzidir (ozellikle 1992, 1995). Bu agizlarda Ermenice kokenli sozciikler 90k
fazladir ve biiyiik bir miktan, bu bolgenin disjinda Anadolu’nun ba§ka bir yoresinde bulunmaz.
Bu, Blasing’in de gosterdigi gibi, bolgede Ermenice konu§an bir toplugunun yasami§ oldugunu
gosteriyor, ba§ka bir bi9imde a9iklanmasi miimkiin degildir.

Trabzon ve Yoresi Agizlari eserinde saym Necati Demir, Trabzon’daki Rumlarm sayismm
tarih boyunca 90k dii§iik oldugunu ve bolgedeki Hiristiyanlann buyiik bir 9ogunlugunun aslmda
Tiirk oldugunu iddia etmektedir (2006). 14. yiizyilda ya§ayan cografyaci Dime§ki’nin Dogu
Karadeniz yoresinde konu§ulan dilleri sayarken Rumca veya Yunancadan bahsetmedigini
gostererek Rumcamn 90k az onemi oldugunu ispat etmeye 9ali§mi§trr. Aym iddialan saym
Zeynep Korkmaz benim Trabzon agizlan kitabimi (Brendemoen, 2002) ele§tirirken
tekrarlamaktadir (2009). Bu degerli meslekta§lanma gore bolgede Rumca konu§an
Ortodokslardan ziyade Tiirk9e, ozellikle Kip9ak Ttudajesi konu§an Ortodokslar soz konusuydu.
Bu iddialara ragmen bolgede Rumca konu§an Ortodokslann yiiksek sayismi gosteren omegin
Trabzon salnameleri, miibadele ile ilgili raporlar ve daha sayisiz yazili kaynak vardir. Aynca,
Trabzon’daki Sumela Manastmnm 90k zengin bir kutiiphanesi vardi. I9indeki kitaplann 62 tanesi
miibadele yillannda Ankara’ya gotiirulerek §u anda Milli Kiitiiphane’de bulunmaktadir. Bu
kitaplann arasmda bir tek Yunan harfli Turk9e el yazmasi varmi§, o da Bati Anadolu agzmi
yansitan bir metindir (Bees 1939). Yani, Trabzon’daki Ortodokslar genellikle Tiirkyc konu§uyor

Bernt BRENDEMOEN

163

olsaydilar Turk^e kitaplarm sayisimn biraz daha yiiksek olmasi beklenmez miydi? Miibadeleye
tabi olan Rumlann Yunanistan’a go9 ettikten sonra kendi agiz ve kulturlerini ya§atmak i9in
gittikleri her yerde demekler kurduklan da herkes9e bilinen bir §eydir. Trabzon’un kirsal alamnda
konu§ulan Rumca iizerine bir 90k ara§tirma yapilmi§, dil verileri sayesinde bu bolgede yiizyillar
boyunca Rumca konu§ulan bir toplulugun varligi ispat edilmi§tir. Rumcamn bu ozel bi9iminin
Trabzon’un £aykara ve Tonya il9elerinin bazi koylerinde giiniimiizde de yerli Miisliiman halk
tarafmdan konu§ulmakta oldugunu da gozardi etmemek gerekir.

Andreas Tietze’nin ogrencisi olan Yunanli dilbilimci Christos Tzitzilis, Anadolu Trudge
agizlarmda bulunan Yunanca kokenli sozciikleri incelemi§tir. 1987 ’de Viyana’da 9ikan kitabi i9in
Derleme Sozliigiiniin yamsira, o tarihe kadar basilmi§ olan 90gu agiz ara§tirmalanm kullanmi§tir.
Kitabm sonuna dogru (ss. 149 - 151 ) Yunanca kokenli sozciiklerin Anadolu’ daki dagilimmi ele
alan bir boliim vardir; oradan en az sayidaki Yunanca kokenli mahalli sozciigiin Giineydogu
Anadolu’ da, en fazla sayidakilerin ise Dogu Karadeniz bolgesinde kullamldigi ve tespit edilmi§
oldugu anla§ilmaktadir. Hatta, taranan agiz malzemesinden Rize iline ait malzemede tespit
edilmi§ olan 183 sozciigiin 99 tanesinin sadece Rize’de bulundugu, Trabzon malzemesinde tespit
edilen 148 sozciigiin ise 52 tanesinin sadece Trabzon’da bulundugu ortaya 9ikarilmi§tir.
Anadolu’nun diger yorelerine ait paralel rakamlar ise 90k daha dii§iiktiir, omegin I z mir i9in tespit
edilen 38 sozciikten sadece 4 tanesine I z mir ilinin di§mda rastlanmami§tir. Bu verileri Trabzon’da
bulunan Ermenice kaynakli sozciiklerin sayisiyla kar§ila§tirmak isterdim fakat maalesef onlann
cografi dagilimi ile ilgili benzer bir inceleme yapilmami§tir. Yine de Trabzon’da kendi derledigim
agiz malzemesinde tespit ettigim Ermenice sozciikler, genellikle Trabzon’a ozgii degildir,
Rize’deki Hem§in agizlarmda ve oteki Kuzey Dogu agizlarmda da mevcuttur ve de yukanda
i§aret ettigim gibi odiin9 alman sozciikler biiyiik bir hizla yayilmaya meyilli oldugu i9in Trabzon
agizlarmdaki Ermenice kokenli sozciikler, ba§li ba§ma Trabzon’da Ermenice konu§an bir
toplulugun varligi i9in delil olamaz (Fakat dille alakasi olmayan verilerden Ermeni topluluklarm
Trabzon’un 9e§itli yorelerinde ya§ami§ oldugunu biliyoruz elbette). Trabzon ve Rize illerinin
di§mda bulunmayan Yunanca kokenli sozciiklerin yiiksek sayisi ise, sadece tarihin belirli bir
safhasmda bolgede oturan ve Yunanca/Rumca konu§an biiyiik bir toplulugun varligi ile
apiklanabilir; mantikli ba§ka bir a9iklama bulmak 90k zordur.

Yine de Tzitzilis’in Dogu Karadeniz yoresi i9in ortaya 9ikardigi Yunanca kokenli
sozciiklerin listesi, W9 bir §ekilde komple bir liste degildir. Trabzon’da kendi derledigim
malzemede Yunanca kokenli ba§ka sozciikler de tespit ettim, onlann bir ka9 omegini burada
vermek istiyorum. Onlara ge9meden once bu tiir sozciiklerin etimolojisi ile ilgili bir ka9 hususu
vurgulamak istiyorum: Dogu Kardeniz Rumcasi, son derece kan§ik bir dildir. Eski Yunancaya
dayanan soz hazinesinin iistiine 9e§itli katmanlar eklenmi§, Lazca, Ermenice, Tiirk9e ve bolgede
artik konu§ulmayan Kafkas dilleri gibi. Papadopoulos tarafmdan 1955 ile 1961 arasmda
yayimlanan 1100 sayfalik Dogu Karadeniz Rumcasi Sozliigiinde ise bir sozciigiin eski Yunancaya
dayanan bir etimolojisi varsa bu etimoloji verilmektedir, fakat bunun yamsira “etimolojisi
me9hul” ya da “Tiirkpe kokenli” §eklinde yazilan bir 90k sozciik de vardir. Dogu Karadeniz
bolgesi tam bir Babil kulesi olan Kafkasya’ya yakm oldugu i9in bolgede ihajagdan beri 90k 9e§itli
diller konu§ulmakta ve birbirlerini etkilemektedir, dolayisiyla bir 90k sozciigiin kesin olarak
hangi dilden geldigini tespit etmek son derece zordur. Fakat yine de Eski Yunancamn sozvarligi
90k iyi bilindigi i9in etimolojisi §iiphesiz olarak Eski Yunancaya dayanan sozciikleri tespit etmek
miimkiindiir, ara§tirmasmda Tzitzilis bunu yapmi§tir. Yunancamn Trabzon agizlarmm soz varligi
i9in ta§idigi onemi gostermek i9in kendi derledigim Trabzon agiz malzemesinde tespit ettigim ve
Derleme Sozliigii ve Tzitzilis’in arasjtirmasi dahil olmak iizere ba§ka W9 bir Anadolu kaynagmda
tespit edemedigim fakat Yunanca etimolojisi her §iipheden vareste olan bir ka9 sozciikten
bahsetmek istiyorum.

164

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

Bir tanesi, “bagirmak” anlamma gelen alalays etmek (33/86) 1 . Bu, Eski Yunancadaki
alalazo 2 fiiliyle ilgilidir. Tzitzilis’in i§aret ettigi gibi fiiller Yunancadan Dogu Karadeniz
agizlanna odiing almirken bu fiillerin genellikle (Tiirk9edeki -di’li gcgmi^ zamana tekabul eden)
’’aorist” kipi temel alinrr, ve bu fiilin aorist sekli de 1. §ahis telkilde alalyisa bi^imindedir,
govdesi ise alaldyis. Benzer bir olay, yine “bagirmak” anlamma gelen kuyis etmek fiilinde
buluyoruz (55/6). Bunun temeli Yunancada “otmek” anlamma gelen koizo fiilinin 3 koisa
bi9imindeki aorist kipidir. Aym olaym ba§ka bir omegi de “balgam 9ikarmak” anlamma gelen
§axlis etmek. Bu da Kardeniz Rumcasmdaki §axlizo 4 fiilinden turemi§tir, bu fiil de yine
Karadeniz Rumcasmda “balgam” anlamma gelen §afla' dan gelir ki bu, ilk ba§ta Latince
“tukuruk” anlamma gelen salvia adma dayanmaktadir.

Ba§ka bir omek, “tepe” anlamma gelen rap 'dir (4/26). Eski Yunanca r axis' den 5 gelen ve
normal ses kurallarma uyarak rap seklini alan bu sozciik, omegin “orta tepe” anlamma gelen
Mesora§ seklindeki bir koy admda bulunmaktadir.

Kendi derledigim malzemenin di§mda W9 rastlamadigim ba§ka omekler de “kiz” anlamma
gelen nife (7/7, eski Yunanca nymfe’), saklamba9 anlamma gelen krifteriga (34/15; krypto fiiliyle
ilgilidir 7 ), zaten Yunanca roka' dan gelen dreke sozcugiiniin ba§ka bir bi9imi olan roge (54/56) 8 ,
“9ukur” anlamma gelen Eski Yunanca tafros' tan gelen ve aym anlami ta§ayan tiraf{ 65/8) 9 .

“Kabuk”, ozellikle “salyangoz kabugu” anlamma gelen iskeme (77/3), biiyiik ihtimalle
“ortii, koruma” anlamma gelen Eski Yunanca skepe/skepi ‘den gelmektedir. 10 “Dam” anlamma da
gelen bu sozciik, aynca muhtemelen iykep bi9iminde Edime’de bir in§aat terimi olarak
bulunmaktadir (Tzitzilis, 1987, s. 117).

“Yanmak, kill olmak” anlamma gelen hon olmak (125/97) Karadeniz Rumcasmda “yanan
kill” anlamma gelen xo:nos' tan gelir 11 ancak bu sozciik, muhtemelen Eski Yunancada dokiim ile
ilgili bir terimdir 12 , dolayisyla baglantisi o kadar sarih degildir.

Arsin i9esinden bir kaynak ki§i, Holefter admdaki bir yayladan bahsederken yaylamn adim
soyle a9ikliyor: (66/21; biraz kisaltarak veriyorum): “ Holefterde oyin oynadikleri anlarda bir
lefterleri vanmiy lefter, yani ismen lefter. Bu §indi oyin oynarmiy Yani oyimn e/ebap. Ona yane
o oynadukga oa demigler ki don lefter don lefter don lefter. Ondan xolefterin ismi kalmi§
holefter .” Bu kaynak ki§i, adm oyunla ilgili oldugu konusunda haklidir fakat kelime, oynayan ki§i
degil, oynanan yer anlamma geliyor. xorevo fiili, “oynamak” anlamma geliyor 13 , onun kokunii
zaten horon sozciigiinden biliyoruz. -ter eki, Bizans devrinde Latincede yer ya da alet belirten -
arium/-erium ekinden tiircmi^tir, aym ek Dogu Karadeniz bolgesinde serander sozciigiinde
vardir. Zira serander sozdiigii, Necati Demir’in iddia ettigi gibi (2003) Tiirk9e kokenli degil,
Christos Tzitzilis’in gostermi? oldugu (1987, s. 93) ve Hasan Eren’in tekrarladigi gibi (2004)
Yunanca “kuru” anlamma gelen kserds veya daha dogrusu bu sifattan tiiremi§ kseraino

1 Parentez igindeki bu sayilarla Brendemoen 2002 eserinin ikinci cildindeki metinlere atif yapilmaktadrr,
om. 33. metin, 86. satir.

2 Liddell & Scott 1966, s. 60.

3 Papadopoulos I, s. 477, Liddell & Scott 1966, s. 966.

4 Papadopoulos II, s. 268.

5 Papadopoulos II, s. 247, Liddell & Scott 1966: 1566.

6 PapadopoulosII, s. 85.

7 Liddell & Scott, 1966, s. 1000.

8 Papadopoulos II, s. 252; sozciik belki de aslinda italyancadan gelmi§ olabilir.

9 Papadopoulos II: 412, Liddell & Scott, 1966, s. 1761.

10 Liddell & Scott, 1966, s. 1606.

11 Papadopoulos II, 539.

12 Liddell & Scott 1966, 2014.

13 Liddell & Scott 1966, 1998.

Bernt BRENDEMOEN

165

”kuru[t]mak” fiili 14 ve aym -ter ekinden turetilmi§tir. Boylece “kuru yer” anlamma geliyor.
Arsin’deki kaynak ki§inin Elolefter sozcugiiniin oynanan yerle degil, oyunda onderlik yapan ki§i
anlamma geldigini du§unmesinin sebebi belki de me§hur futbol oyuncu Lefter’in adiyla 9agri§im
yaptigmdan dolayi olabilir. 1960’lara kadar Fenerbahse ve Milli Takimda oynayan bu Rum
vatanda§, ger9ekten 90k me§hurdu ve adi ger9ekten xolefter adma benzedigi i9in bu turden bir
kari§ikliga yol a9tigi du§unulebilir. Sozkonusu kayit 1979’da yapildigmda kaynak ki§i zaten 45
yaspnda olduguna gore bu futbolcunun §ohretinden haberdar oldugu du§unulebilir.

Kaynak9a

Bees, N. (1939). Pontiaka xeirografa en t5 MouseiS tou Kastrou tes Agkyras. Archeion Pontou 9:
193-248.

Biasing, U. (1992). Armenisches Lehngut im Tiirkeitiirkischen -am Beispiel von Hem§in.
Amsterdam - Atlanta: Rodopi.

— (1995). Armenisch - Tilrkisch. Etymologische Betrachtungen ausgehend von Materialien aus

dem Hem§ingebiet. Amsterdam - Atlanta: Rodopi.

Brendemoen, B. (2002). The Turkish Dialects of Trabzon. Their Phonology and Historical
Development /-//. Wiesbaden: Harrassowitz.

Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz.

Demir, N. (2003). Serendi/Serander Kelimesi Uzerine. Turk Dili 617: 443-447.

— (2006). Trabzon ve Yoresi Agizlari I-III. Ankara: Gazi Kitabevi.

Eren, H. (2004). Serendi/Serender’in Du§undiirdukleri. Turk Dili 630: 490-495
Johanson, L. (1992). Strukturelle Faktoren in tiirkischen Sprachkontakten. Stuttgart: Franz
Steiner.

— (2002). Structural factor in Turkic language contacts. Richmond: Curzon.

Kakuk, S. (1973). Recherches sur I’histoire de la langue osmanlie des XVI e et XVI l e siecles.
Budapest: Akademiai Kiado.

Korkmaz, Z. (2003).Turkiye Turk9esinde Yazi Diline Girmisj Giinluk Ya§amla Ilgili Almti Sozler
ve Ekler. Turk Dili 620: 1 18-127.

— (2009). Dogu Kardeniz Bolgesi Agizannm Turkiye Tvudujesi Agizlan Arasmdaki Yeri. Turk

Dili 696: 696-709.

Liddell, H. G. & Scott, R. (1966). A Greek-English Lexicon. Oxford: University Press.
Papadopouos, A. A. (1958-1962): Istorikon leksikon tes Pontikes dialektou I-III. Atina:
Typografeion Myrtide.

Thomason, S. G. & Kaufman, T. (1988). Language contact, creolization, and genetic linguistics.
Berkeley: University of California Press.

Tietze, A. (1955).Griechische Lehnworter im anatolischen Turkisch. Oriens 8: 204—257.

— (1962). Einige weitere griechische Lehnworter im anatolischen Turkisch. Nemeth armagam

(Ankara: Turk Dil Kurumu yayinlan 191), 373-388.

Tzitzilis, C. (1987). Griechische Lehnworter im Tiirkischen (mit besonderer Beriicksichtigung der
anatolischen Dialekte). Wien: Verlag der osterreichischen Akademie der Wissenschafiten.
(= Schriften der Balk a nkommission - Linguistische Abteilung 33.)

Liddell & Scott 1966, 1190.

3. Uluslararasi Turkiyat Ara.pirmalan Sempozyumu

TURK DiLLERI SiSTEMiNDE NOGAY TURK^ESi

Maryam BULGAKOVA

£agda§ Nogay dili Rusya Federasyonu Karayay-t^erkes Cumhuriyeti’nde, Stavropol
vilayetinde, Dagistan Cumhuriyeti’nde, Astrahan Bolgesinde ve (^cyenistan Cumhuriyeti’nde
ya§ayan Nogaylarm konu§ma ve edebiyat dilidir. Ama Nogay Tiirk9esinin yayilma alam daha
geni§tir. Nogaylar Rusya di§inda Romanya’da, Tiirkiye’de, Ukrayna’da, Orta Asya
Cumhuriyetlerinde ya§amaktadirlar. Rusya’ da oturan Nogaylann niifusu 91000’e yakmdir.

Nogay dilinin yazi sorunlan ve tarihi heniiz derinligine incelenmemi§tir. XX. yiizyilin 20’li
yillannda Sovetler Birligi’ne dahil olan halklar i9in yeni alfabeler, yeni yazilar yaratildi. 1928
yilinda Latin alfabesi temelinde 28 harfli Nogay alfabesi kabul edildi. 1937 yilinda Nogaylar
Sovetler Birligi’nde ya§ayan diger Tiirk halklan ile birliktc, Kiril alfabesine ge9tiler. Bu yillarda
Nogay halki resmi olarak yazisi olmayan “mladopismenniy” -“gen9yazili” statiisiinde belirtildi.
Ama Nogay tarihi, dili, folkloru iizerinde 9ali§an uzmanlarm bilimsel yapitlannda Nogay
Halkimn biitiin Tiirk halklanyla ortak olan Runik (Orhon-Enisey yazitlara), Uygur, Uygur-
Nayman ve Arap alfabelerinde yazilan amtlarla ilgisi oldugu belirtildi.

Ge9en yiizyilin ikinci yansmda Nogay dili, tarihi, edebiyati ve biliminin diizeyi, diger Tiirk
halklarimn bilim diizeyi, Tiirk halklannm binlerce ortak ozgiin ve zengin bir kiiltiir yarattigmi
gosterme olanagi verdi. Nogay halkimn tarihi, dili ve dil tarihi biitiin Tiirk halklarimn tarihi ile
baglantihdir. Nogay Dili Kazak ve Karakalpak dilleri ile Kip9ak dillerini Kip9ak-Nogay grubunu
olu§turur. Eski Nogaylarm ata-babalan, ortak servet olan Orhon-Yenisey Yazitlarmin
yaratilmasmda Tiirk halklanna katilmi§lar ve Runik yazi kullanmi§lardrr.

£agda§ Nogaylarm soy damgalannda Runa harfleri saklanmaktadir. Bilindigi gibi
Tiirklerin 90k eskiden soy daglan olmu§tur. Daglan Nogaylar da 90k kulanmi§lar ve §imde de
kullamyorlar. Daglar hayvanlan damgalamak (sahibini gostermek i9in), miihiir olarak, arma
halinde, mezar ta§lannda kullamlrm§lardir. Prof.Dr. Kereytov Nogay daglan ve Nogaylann etnik
tarihi iizerinde bir 90k inceleme yapmi§tir. “Nogaylar” adh yeni kitabmda: “Nogay daglarimn
arasinda Orhon-Yenisey alfabesi harfleriyle aym olanlan vardir”- diye yaziyor (Kereytov, 2009,
s. 150). Nogay kitabi tarihini inceleyen Do9.Dr. Kurmanseitova bilimsel 9ali§masinda 1927
yilinda Kirim’daki Nogay koylerinde toplanan 400 dagi inceleyen O. Ak9okrakh’nm sonu9lanna
dayanarak, Nogay daglarimn Tiirk daglanna yakinhgim ve daglarin Orhon-Yenisey i§aretlerine
benzerligini belirtiyor (Kurmanseitova, 2009, c. 23). Orhon-Yenisey Amtlannda yer alan soy
adlan (etnonimler) biigiin de Nogaylarda ya§iyor (Kip§ak, Kangli, Kongar, Keneges vb.). Nogay
Halkm etnogenezinde katilan bu eski Tiirk kabileleri Runik yazitlan bulunan yerlerde oturmu§lar
ve Tiirk yazi kiiltiiriiniin yaratilmasma katilmi§lardir.

Orta9agin ve Ortakip9ak (Musayev, 2008, s. 97) dilinin amtlannm ba§i, biiyiik Tiirk dilcisi
Ka§garli Mahmud’un “Divanu Lugat-it-Turk” sozliigiidiir. Bu sozliik hakkmda 90k incelemeler,
9ali§malar yayimlanmi§tir. Ka§garli Mahmud’un sozliigii, bilindigi gibi, zengin i9erigi ile
aynliyor. Sozliikte Tiirk kabilelerinin kelime hazinesi, tarihi, cografi, etnoloji, folklor bildirileri
geni§ yer aliyor. Kitapta diinyamn en eski haritasi kulamlmi§. Sozliik Nogay dilinin kelime
hazinesi konusunda 9ali§an dilbilimciler i9in 90k faydali kaynaktir. Bir 90k kelime, ata sozleri,
toponimler, antroponimler §imdiki Nogay dilinde degi§meden saklanmi§tir. Mesela, Ka§garb M.
sozliigiinden bir ka9 toponimler: Kiimi Talas, Kuyas, Kas Okuz, Kangi, Ak Say, Ak Terek; ve
Nogay toponimlerinden aym kokenliler: Kiimi, Koyasil, Alti Ogiz, Kangli, Aksay, Ak Terek vb.
(Bulgarova, 1999, s. 17).

Orta9agin onde gelen yazarlan, §airleri, du^iiniirleri, felsefecileri Hoca Ahmed Yesevi’nin,
Yusuf Balasugunlu’nun yaraticibklan Nogaylarca da bilinmektedirler. Nogay edebiyat9ilan

Orhon Yazitlarmin Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalan Sempozyumu, 2010, 167-170

168 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Ortapagm edebi metinleri ve amtlan millet ruhunun ileriki geli§iminin zengin §iirsel kaynagi
oldugunu belirtiyorlar (Suyunova, 2006, s. 53). Nogay dilinin Eski Turk amtlan ile ili§kisini
inceleyen Nogay bilim folklorcusu A. Seyhaliyev Nogay dilinin yazili dil oldugunu ve kokenin
V.-VII. yiizyillarda arama geregini pah§malannda belirtiyor ve §oyle sonuca baghyor: “V.-XIV.
yiizyilliklarda yaratilan eski Turk kulturii ve edebiyat amtlan, onlann ipinde Yusuf
Balasagunlu’nun XI. yiizyilda yazdigi “Kutlu Biligi” destam da, Nogaylarda da ortak, ne ipin
deseniz Nogay Dili, Kulturii ve Tarihi Kazak, Karakalpak, Ozbek, Kirgiz, Uygur ve diger Turk
halklarmin tarihi, kulturii ile dar baglanmi§tir” (Seyhaliyev, 1975. s. 32).

Nogay Tiirkleri Ortapagm Altin Orda Devletinin par9alanmasindan sonra Edil (§imdiki
Volga) Nehrinin sol kiyisinda, Giiney Oral, Bati ve Orta Kazakistan’da yerle§en ve kurulan,
niifusu fazla ve giiplii Nogay Ordasi (Nogay Ulusu) devletine sahiptiler. Nogay Devleti Ortapagda
Avrasya’da onde gelen siyasi gup olarak biliniyor. Bilindigi gibi, Altin Orda XIII. yiizyilda pe§itli
Tiirk kabilelerinden, halklanndan kurulan bir giiplii devlet olmu§tur. Devlet dili - Kippak dili, son
kan§ik Oguz-Kippak ve XIV. yiizyilda resmi olarak “Edil boyu ve Oral Tiirki” dilini kullanmi§tir.
Ortapagda bu biiyiik devlet ipinde yaratilan kiiltiirel, manevi, ruhsal geleneklerine, sozlii
kiiltiiriine, yazili amtlanna §iiphesiz de Nogaylarm ilintisi vardir. “Nogaym yazili gelenegi
Altmorda’nm zengin geleneginin temel ve dogrudan dogruya halefidir” -diye belirtiyor, Kuzey
Kafkasya halklannm yazili Tiirk amtlanm inceleyen Gasan Orazayev (Orazayev, 2002, 86).

Boylece, Nogay Halkimn ve yazi tarihinin kokeni pok eskiye gidiyor. Nogaylann tarihi
eskiden biiyiik Tiirk Kaganligim olu§turan kabilelerin ve halklarm tarihleri ile siki sikiya
baglanmi§tir. “Kuzey Kafkasya, Edil boyu, Sibirya’da ya§ayan pe§itli Tiirk kabilleri, XV. -XVI.
yiizyillarda sayisi pok halklardan biri, Nogaylarm etnogenezinde katilmi§lar” (Seyhaliyev, Baku,
1970, 131).

Islamiyeti XIII. -XVI. yiizyillarda kabul eden Nogay Halki Arap-Miisliiman kulturiiniin
biiyiik etkisine de maruz kaldi. Nogaylar Uygur, Uygur-Nayman yazisi ile beraber Arap
alfabesini XX. yiizyila kadar kullanmi§tir.

Nogay diline biigiin de yakin olan, Kippak dilinin amti “Kodex Kumanikus” - Ortapagm
amti olarak §imdiki Tiirk dillerini, birinci sirada Kippak - Kumuk, Karaim, Karapay-Balkar,
Nogay kar§ila§tirmah tarih incelemesinde pok faydali kaynaktir” -diye belgelenmi§tir (Ulakov,
2001, s. 40).

tJnlii Rus Tiirkologu A.N. Kononov “Kodex Kumanikusun” dilin Kinm-Tatar Dilinin (pol
ve kuzey dilinin) en eski amti olarak belirtmi§tir. Bilindigi gibi Kmm polii Nogaylarm ya§adigi
yerdir. “Kodex Kumanikus” metinlerini pagda§ Nogay Dilinin metinleri ile kar§ila§tirdigimiz
zaman ortak ve aym kelimeler, ciimleler, ata sozleri, bilmeceler oldugunu goruyoruz. Mesela:
bilmece - Ak kuymening avzu yok ( yumurta ). Bu bilmecede kullanan kiiyme kelimesinin manasi
pe§itli pali§malarda farkli apiklanmi§tir (Mahmutov, 1971. s. 88). Ama bu kelime Nogay Dilinde
bir manada “yeni evlilerin diigiinliik yurta”sidir. Beyaz kepelerden yapilmi§ zarif ve hafif bir
‘yurta’yi anlatir.

XV. -XVII. yiizyillar, Nogaylann, Kazaklar, Kirgizlar, Karakalpaklar ile kom§u olarak,
onlarla siki baglar kurarak, ali§-veri§ yaparak, akrabalik ili§kileri kurarak ya§andigi zamanlar diye
bilinir. Bu devir Orta Asya Tiirk halklannm destanlannda “Nogay vakti (pagi)” diye belirtilmi§tir.
“XV. -XVII. asirlarda Nogay halkimn Turku yaraticiligi, halk §iirleri, ozellikle kahramanhk ve
a§iklik destanlan, serpilip geli§mi§ olan edebiyati, kom§u karde§ halklar arasmda yaygmla§mi§ ve
saygmlik kazanmi§tir” diye bildiriyor. Nogay folklorcusu A§im Seyhaliyiev (Seyhaliyev, 1991, s.
6).

Unlit Kazak bilim adami £okan Valihanov’un yazdigina gore, Kazaklar Nogaylarla kom§u
olarak ya§adiklan zamanlan “altin asir” diye adlandirmi§lardir. ^okan Valihanov, Nogaylar

Maryam BULGAROVA

169

hakkindaki efsanelerin biitiin Orta Asya’nm go9ebe milletleriyle ortak oldugunu da belirtmi§tir
(Valihanov, 1961, ss. 358-388).

Nogay dilinde yaratilan kahramanlik eposu (“Edige”, “Nogayin 40 Batin’’, “Mamay”,
“Ormanbet”, “Sora Batir” vb.), XV.-XVII. yiizyillarda ya§ayan iinlii §airlerin §al-Kiyizin,
Kaztuvgamn, Dosmambet Azavli’nm destanlan Nogay dilinin dayandigi temeldir. Bu zengin halk
agiz yaraticiligimn, iistiin degerde §iirlerin ve destanlann temel bulagi - ku§kusuz - eski Turk
kabilelerini yaratan zengin kiiltiirii, Orhon-Yenisey yazili amtlan, Orta9agin iinlii eserleridir.

Nogay dili Nogay Ordasimn devlet dili olmu§tur. Nogay Ordasi ve Rusya Devleti
arasindaki 1551-1561 yillan boyunca biiyiik o^iide diplomatik muhaberati ve diger devletlerle
diplomatik ili§kileri §imdiki Nogay tarih9iler, dilciler i9in temel (ana) kaynak olarak
kullamlmaktadir (Posolskiye, 2006).

§imdiki Nogay dilbilimi biitiin Diinya Tiirkoloji dilbiliminin kazammlanna dayanarak
Nogay dili’nin tarihi ve geli§mesini, orijinal tecriibesini kavramaktadir. £agda§ Nogay Tiirk9esi
Kuzey Kafkasya’da ya§ayan Nogaylarm ana dilidir, Dagistan ve Kara9ay Cumhuriyetlerinde
Devlet dili statiisiindedir. Nogay dili iizerine incelemeler Karayay-C^erkes Cumhuriyeti Bilimsel-
Ara§tirma Enstitiisiiniin Nogay Dili Boliimiinde, Kara9ay-£erkes Devlet Universitesi’nde,
Dagistan Devlet Universitesinde yapilmaktadir.

1932 yilinda (^erkessk §ehrinde Kara9ay-£erkes Bolgesi’nde ya§ayan halklann tarihini,
kiiltiiriinii incelemek amaciyla Bilimsel Ara§tirma Enstitiisii a9ildi. Bu yillardan ba§layarak
Nogay dilbilimi Kara9ay-£erkes Bilimsel Ara§tirma Enstitiisii’nde geli§tirilmektedir.
Dilbilimciler alfabe, gramer, imla, terim problemleriyle alakali onemli gorevler iistlendiler.
Onemli sorunlardan bin; fonetik ve dilin gramer yapisimn bilimsel tasvirini yapmak i9in dil
malzemelerinin toplamasidir. Bu gorevi yerine getirmek amaciyla 1936 yilinda iinlii Tiirkolog,
Sovyetler Birligi Bilimsel Akademisi iiyesi N.K. Dmitriyev’in yonetiminde Moskova’dan ve
(^erkessk §ehrinden Bilimsel Ara§tirma Enstitiisii ile beraber Nogay dili diyaleklerinin zengin,
olgusal malzemeleri toplandi. Bu toplanan dil malzemeleri temeli iizerinde N.A. Baskakov Nogay
dilinin diyaleklerini smiflandirmi§, fonetik, kelime hazinesi ve gramer ozelliklerini tasvir etmi§ ve
“Nogay dili grameri ve diyaletkleri” denilen birinci akademi Nogay dili gramerini 1940 yilinda
Moskova’da yayinladi (Baskakov, 1940). N.A. Baskakov, - ilk kez tarn ikidilli 9eviri Rus-Nogay
(1956) ve Nogay-Rus (1963) sozliiklerinin bilimsel redaktoriidiir (Baskakov, 1956; Baskakov,
1963). Profesor Baskakov’un akademik yaymlan Tiirkoloji linguistik biliminde biiyiik derecede
kabul gormekte ve kullamlmaktadir ama maalesef, o yillarda da Nogay dilinin kokeni eski Tiirk
halklarmm ortak kultiiriine bagli oldugu ve Nogaylann yazili amtlan oldugu bilimsel olarak
belirtilmedi. 1950’li yillardan ba§layarak Nogay dilbiliminin olu§umu ve geli§imi Kara9ay-
(^crkcs Bilimsel Ara§tirma Enstitiisii’ ne baglidir. Bilindigi gibi, dil durmadan geli§iyor, ilerliyor,
zamamn isteklerine gore degi§iyor. XX. yiizyilda Nogay dili alfabesi iki defa degi§ti. 1928 yilinda
Latin alfabesi temelinde 28 harfli Nogay alfabesi kabul edildi. Boylece, 1928-1938 tarihlerinde
Nogaylar Latin alfabesi temelinde diizenlenen alfabeyi kullandilar. Latin alfabesinde okullar i9in
kitaplar, edebi eserler 9ikanldi. Ama Nogay dilinin fonetik ozelliklerini, her sesin kendi i§aretini
bulmada Latin alfabesi uygun olsa da, 1937 yilinda Nogaylar, diger Sovetler Birligi’nde ya§ayan
Tiirk Halklanyla birlikte Kiril alfabesine ge9mek zorunda kaldilar. 1938 yilinda Kiril grafika
temelinde diizenlenen 37 harfli Nogay alfabesi kabul edildi. Biigiin Nogaylar Kiril alfabesini
kullanmaktadirlar. Ku§kusuz alfabedeki degi§imler Nogaylann kultiiriiniin, dilinin geli§imine
zarar verdi. Buna ragmen Nogay dili biigiin geli§me yolunda. Dilbiliminde diyalek sorunlan
96ziiliiyor (Kalmikova, Arslanov). Nogay dili akademik grameri yayimlandi (Kalmikova,
Saruyeva, 1973). Ge9en yiizyilin 80’li yillannda Nogay diyalekleri, metinleri Avrupa linguistik
atlasmda yer aldi. Bu i§te ba§anli olan dilbilimciler Aybazova E.S., S.A. Kalmikova Nogay
dilinin diyalek metinlerini diinya dil biliminde kullanmaya, faydalanmaya olanak sagladilar. Atlas
Hollanda’da yayimlandi. Nogay dili ve edebiyati iizerinde 9ali§an bilim adamlan Tiirkiye’de

170 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

yapilan ortak bilimsel projelere de katiliyorlar. Turk bilim adamlan da Nogay dili uzerinde
ba§anli 9ali§malar yapmi§tir. Nogay dilinin kelime hazinesi uzerinde de 90k incelemeler,
9ali§malar yapilmaktadir. Boylece Nogay dili uzerinde surekli 9ali§malar yapilmaktadiriar.

Nogay dili biigiin Rusya’da ya§ayan Nogaylann ana dili, evde, ailede, okullarda,
haberle§me ara9lannda (gazete, radyo, televizyon) kullamlmaktadir ve iki Cumhuriyetin
(Kara9ay-^erkes, Dagistan) devlet dilleri statiisunde belirtilmi§tir. Nogay il9e okullanndaki
9oeuklar Nogay Dili ve Edebiyati derslerini aliyorlar. Halkin iki devlet gazetesi vardir: “Nogay
Davisi” (Qerkessk), “Sollik mayagi” (Terekli- Mekteb), Nogay dilinde egitim veren okullar i9in
ders kitaplan ve edebi kitaplar hazirlanmaktadir.

Nogay dilinin sosyal i§lemleri (fonksiyonlan) az olsa da dilimizin geli§im yolunda
elimizden geldigince bu alanlari geni§letmek uzere 9ali§maliyiz ve ba§anli olmaliyiz. Bu i§te
ba§anli olmak i9in Turk Dunyasi Cumhuriyetleri arasmdaki §imdiki kiilturel ili§kilerin yardimci
olacagma inamyorum. §imdiye kadar Nogay dili uzerinde yapilan 9ali§malar, Nogay Halkimn
biitiin Turk dunyasinm kultiiriinde ozel yeri oldugunu ve ortak Turk Halklan mirasmm
sahiplerinden biri oldugu a9ik9a belirtilmi§tir.

Kaynak9a

Arslanov, L. (1992). Yazik karagasey-nogaytsev Astrahanskoy oblasti, Naberejniye Celni.

Bulgarova, M. (1999). Nogayskaya toponimiya, Stavropol.

Kalmikova, S. (1965). Aknogayskiy dialect nogayskogo yazika, AKD. Moskva.

Kalmikova, S. (1968) Osobennosti karanogayskogo dialecta nogayskogo yazika. Trudi
Karacayevo-Cerkesskogo NIL Vip.5. Cerkessk.

Kalmikova, S., Saruyeva M. (1973 ). Grammatika nogayskogo yazika. Fonetika, morfologiya,
^erkessk.

Karakayev, Y. (2006). Leksika passivnogo upotrebleniya v nogayskom yazike, Karacayevsk.

Kereytov, R. (2009). Nogaytsi, (^erkessk.

Kurmanseitova, A. (1996). Bayterektin bayligi, Cherkessk.

Kurmanseitova, A. (2009). U istokov nogayskoy knigi, (^erkessk: KCIGI.

Mahmutov, H. (1971). Tatarskiye paralleli kumanskih zagadoL Sovetskaya Turkologiya Dergisi,
1971/ 3, ss. 87-96.

Musayev, K. (2008). O srednekipcakskom literaturnom yazike. Voprosi altayskoy filologii.
Pamyati E.R. Teniseva, 2008, Moskva, ss. 92-115.

Orazayev, G. (2002). Pamyatniki turkoyazicnoy delovoy perepiski v Dagestane 18 veka,
Mahackala.

Posolskiye knigi po svyazyam Rossii s Nogayskoy Ordoy (1551-1561 gg.). (2006). Kazan.

Seyhaliyev, A. (1991). Nogayskiy geroiceskiy epos, Mahackala.

Suyunova, N. (2006). Nogayskaya poeziya XX veka, Moskva: IMLI RAN.

Ulakov, M., Cecenov A. (2001). Pismenniye pamyatniki turkskih yazikov kak istocnik istorii
sovremennogo karacayevo-balkarskogo yazika. Nalcik.

Valihanov, C. (1961). Sobraniye socineniy. T.I. Alma-Ata.

KAMU YONETiMi EGiTiMiNDE TARiH BiLiNCi VE TARffl OGRETiMi: TURK
YONETiM TARiHi DERSLERI

Cantiirk CANER

Giri§

Yazmrn Siimerler tarafmdan kullamlmaya ba§lamasmdan guniimuze yakla§ik be§ binyil
ge9ti. Bu nedenledir ki iki milyon yillik uygarlik surecinin sadece bir kismi hakkmda bilgimiz
var. Ustelik bu bilgi, kesintisiz ve birbirini tamamlayacak bisimde de degil. Aksine kopuk ve
onemli bir bolumii halen gun i§igma 9ikanlmayi bekliyor. Buna karspn uygarlik tarihinin en
onemli virajlan da be§ bin yillik bu kisa siire i9inde alindi. 20. yiizyilin ba§mda buhan ancak
kontrol altma alabilen insanoglu, elli yil i9inde nukleer eneijiyi ke§fedecek bilgi birikimine
ula§mi§, yiizyil tamamlamrken internet teknolojilerini gundelik ya§ama sokarak kureselle§me
surecini ba§latmi§trr. Dolayisiyla uygarlik tarihi bugiinku seviyesine ancak bir yiizyil i9inde
ula§abilmi§tir. Elbette ki bu ba§ dondiiren hizm altmda yatan en onemli etken, bilgiyi
derleyebilmesi ve bunu yaparken kendi mantik dizesine uygun bilimsel metodolojiyi
uygulayabilmesidir. Bu bakimdan bilimsel metodolojinin, uygarligm geli§imindeki onemi
yadsmamaz. Bilme eylemine bi9im veren metodolojik unsurlar, aym zamanda bilimi tarihle
yakm bir ili§ki i9ine sokar. Dogrudan ya da dolayli olsun biitiin bilim dallan istisnasiz bir
§ekilde tarihle yakm ili§ki i9indedir. Nite ki m tarihle en 90k ili§ki i9inde olan bilimlerden birisi
de Kamu Yonetimi’dir. Temel amaci kisaca devlet olan ve devletle ilgili her §eyi incelemeyi
kendisine konu edinen kamu yonetimi, niteligi geregi tarihle 90k yakm ili§kileri olan onemli
bir bilim dalidir.

Kamu yonetiminin tarihle olan ili§kisi siyaset, kentle§me, yonetim gibi hem alt
disiplinler diizeyinde saglanmakta; hem de iktisat, sosyoloji, psikoloji, antropoloji ve hukuk
gibi disiplin di§i bilim dallanyla ili§kilendirilerek gii9lendirilmektedir. Bu 9ali§ma bu
dogrultuda, kamu yonetiminin tarih bilimiyle olan ili§kisini ortaya koymayi ama9lamakta ve
bunu yaparken de kendi literaturiinde yer alan siyaset, kentle§me ve yonetim gibi alt ara§trrma
konularmda yer alan tarihsel Rerikh derslerin niteliklerini, i§leyi§ bi9imlerini ve alana
katkilanm ortaya koymak bakimmdan yeni bir tarti§mayi ba§latmayi hedeflemektedir.

1. Bir Dii§iince Bi 9 imi Olarak Tarih

En genel tammi i9inde “ge9mi§ zamanlarda ya§ayan insan topluluklannm her tiirlii
faaliyetlerini yer ve zaman bildirerek, sebep-sonu9 ili§kisi 9er9evesinde anlatan bir bilim dah
olarak” tarih, aslmda uygarligm ilk donemlerinden bu yana insanoglunun geli§tirdigi en eski
bir davram§ bi9imidir ve siireklilik arz eden bir i9erige sahiptir. Tarihin i9eriginde barmdirdigi
siireklilik hali aym zamanda kavrami ozgun bir hale de getirir. Ba§ka bir deyi§le insanoglunun
diisjuncc evreninde surekli barman bir unsur olarak tarih, sozlii veya yazili ya§atilan canli bir
problematik olarak kendisini gostermektedir. Dolayisiyla zamana veya toplumlara gore
anlami ve i9erigi degi§kendir. Ustelik bu degi§kenlik tek ba§ma toplumla veya zamanla da
smirli kalmaz. Aksine onu okuyamn dunya g6rii§unu kapsayacak kadar geni§ bir hal
almaktadir. Diger dillerdeki anlam ve tammlan bir tarafa brrakildigmda, aslmda tarih
kavramimn i9erigini biitunuyle doldurabilecek 119 temel soylem hemen kendisini
gostermektedir: “Historia”, “Tevarih ” ve “Geschichte” (Ortayli, 1996, ss. 152-159).

Bu kavramlar arasmda “historia”, asli Yunanca’dan gelen “olan biteni somut deliller
yoluyla tek tek bilmek, tek tek soru§turmak” anlammi ta§imaktadir. Bir merak olarak
“Historia ”, Yunancadan Latinceye ve oradan Bati literaturiine ge9erken “ root (rota) ”, “ know
(bilmek)” ve “see (gormek)” anlamlanyla bi9imlenmi§; “ evidence (kamt)” ve “visio
(uzgorii) ” kavramlanyla somut bir hal almi§; nihayet “wisdom (zeka, bilgelik) ” kavrammi da
biinycsinc katarak, “belirli yol veya yontemleri kullanarak gegmi§i bilme bilinci, zekasi”
olarak ifade edilmi§tir (Brian ve Janda, 2008, s. 163). Antik Yunan’dan basjlayarak giiniimuze
kadar gelen siire i9inde “historia ”, Bati kiilturiinde 9e§itli duzeylerde dogrudan akademik bir
9ali§manm konusu olmu§; cntcllcktucl bir ugra§ bi9iminde degerlendirilmi§tir. “Tevarih”
kelimesi ise koken itibariyle Arap9a olup “tarihler ” anlamma gelmektedir. Esasen kelimenin

Orhon Yazitlarimn Bulunugundan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21 . Yiizyil konuli
3 . Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu, 2010 , 171-188

172

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

kokii ibranicedeki “verrehe” dir ve “hilali gormek” anlammi karsplamaktadir. Dolayisiyla
“tarih” Dogu literaturiinde kronolojik olarak olaylann tespit ve kaydi bi^imindc
algilanmaktadir (Aksoy, 1998, s. 22). Tarih kelimesi iizerinde du§unulmesi gereken i^uncii
bir kavram olan “geschichte”, Almancadir ancak Latince kokenden gelmektedir. Asli “res
gestae” olan ve Titus Livius tarafmdan kaleme alinan “Res Gestae Divi Augusti (Tannsal
Augustus 'un Icraatlari) ” adh eserinde kullamlan bu kavram, Roma imparatoru Augustus’un
agzmdan kaleme alinan faaliyetleri anlatmaktadir. “Res Gestae”, politik kariyeri pek 90k
yonden deneysel olan Roma'nm ilk imparatoru i9in benzersiz bir propaganda ve halkla
ili§kiler hareketi olma ozelligini ta§imaktadir ( Wikipedia 16 Nisan 2010,

http://tr.wikipedia.org/wiki/Res_Gestae_Divi_Augusti). Antik Roma’nm aym zamanda
propaganda yontemi olan “res gestae”, Almanca’ya “butiin bunlar oldu” anlamiyla ta§inmi§
ve olan bitene gorev yiiklcycrck gelecek nesillere varlik sebebini ortaya koymu§tur. Bu
baglamda “res gestae” tarih kavramma ozel anlamlar yukleyen bir tammi i9ermektedir.
Yukanda belirtilen 119 farkli tamm, aym zamanda tarih konusunda farkli yakla§imlan da
ortaya koymak bakimmdan onemlidir. Zira tarih, daha onceden de ifade edildigi iizere
zihinsel bir eylemdir ve milyonlarca yillik uygarhk surecinde insan aklimn olgunla§masmda
en onemli aracilardan birisidir.

Tarih denildigi zaman akla hemen Herodot gelmektedir. Ancak Herodot tarihi bilindik
anlayi§tan daha farkli bir bi9imde ifade edilmi§tir. Aym zamanda bir seyyah olan Herodot
bulundugu 9evrenin ayrmtili tahlilini yaparken, bir miiesseseyi, bir adeti, bir olayi anlatmak
i9in kimi zaman rivayetlere dayamyor; hatta kimi zaman mitolojiye kadar gittigi oluyor
(Ortayli, 1996, ss. 152-159). Yani bir anlamda Herodot gezip gordiigii 9evreyi en eski
tarihinden kendi zamanma dek butiin aynntilanyla aktanyor. Benzer bir yakla§imi
Thukydides’de de gormek mumkiindur. O da tipki Herodot gibi Atina ile Sparta arasmdaki
otuz yil suren “Peloponnesia Sava§i ”m yazarken neden-sonu9 ili§kisine girmektedir. Ustelik
Thukydides, tarihi her §eyden once, siyasi a9idan inceler ve tarih ile bunun i9in ilgilenir.
"Pelopponnes Sava§larirun Tarihi" adh yapitmda, ozellikle bu sava§lann nedenlerini ve
sonu9lanm ele alir. Herodot ile Thukydides kar§ila§tmldigmda Herodot’un daha 90k bir
oykiicii oldugu, Thukydides’in ise analitik bir yakla§imla olaylan ele aldigi goriilmektedir.
Bir ba§ka deyi§le, her ikisi de tarihi olaylarla ilgilenmi§ler, tarihin anlami ve amacim, insamn
tarih i9indeki roliinii dikkate almami§lardir. Bu konuda dikkat 9eken bir ba§ka Yunanli tarih9i
ise Plutarkhos’dur. Plutarkhos, olaylara ve ahlaksal dersler 9ikarmaya siki sikiya bagli olan bu
biyografi tarihinin tipik temsilcisidir. Herodot, Thukydides ve Plutarkhos ’dan yola 9ikilarak
genel olarak Antik Yunan kiilturunde tarihin pragmatik bir bi9imde yorumlandigim, bununla
birlikte oncesi ve sonrasiyla birlikte ger9ekte ne oldugu, ni9in sonu9landigi iizerinde
durduklanm one surmck mumkiindur. Ancak Antik Yunan’m halefi olan Roma’da tarih
kavrami, daha farkli bir anlam ta§ir. Sanatm aksine tarih bilinci dogrudan dogruya Roma
halkma kutsal bir misyon yiiklemektedir (Ortayli, 1996, ss. 152-159). Roma kiilturiinde tarihe
yiiklcncn bu anlam Sezar ile basjlar, Polybios, Taciticus, Eutropius’a kadar devam eder ve
Titus Livius da doruga ula§ir. Roma’nm en biiyiik Tiram olan Sezar Galya Seferini kagida
dokerken seferin ne kadar gerekli ve somujlarimn ne kadar yararli oldugunu israrla ifade
etmi§tir (Ceasar, 1982, ss. 12-27). Benzer yakla§imlar digerleri i9in de ge9erlidir. Polybios,
Roma kentinin nasil kuruldugunu mitolojiye dayandirarak a9iklamaya 9ali§irken, Taciticus,
Roma’nm imparatorluk tarihini tannsal bir iradeye dayandirmak geregi duymu§tur. Eutropius
ise milattan sonraki yillarda ya§ayan bir tarih9idir ve imparatorun dogrudan “magister
memoriae (kraliyet yillikgisi)” olarak gorev alan bir tarih9idir. Hakkmda 90k az §ey
bilinmesine ragmen 364 ve 368 yillannda Britanya ve Galya seferlerine katilarak imparator
Valens’in zaferlerini kaleme almi§tir. Eutropius ’dan yakla§ik U9 yiiz yil kadar once ya§ayan
Titus Livius ise turn Roma tarihi boyunca goriilen en muhte§em tarih9idir ve Imparator
Augustus’un ovgiilerine mazhar olabilmi§tir. Toplam 142 ciltlik “Ah Urbe Condite Libri
(Ba§langicindan itibaren Roma Tarihi) ” adh eseri Roma’nm ortaya 9iki§mi efsanevi bir dille
anlatrrken; aym zamanda Roma’ya tannlar tarafmdan yiiklenen sorumluluklan abartih bir
dille ortaya koymaktan 9ekinmemektedir (Demiri§, 2000, ss. 1-25).

Cantiirk CANER

173

Roma kulturiinde tarih kavrami, yalmzca §ahsma miinhasiran bir anlayi§m verdigi
onemden ibaret degildir. Aym zamanda Bati’nm bugiinkii tarih bilincini de etkileyen, Bati
modemizmine esin kaynagi olan bir ozellik gosterir. Nitekim Roma’da tarih9ilik koyu bir
patriotizmin golgesinde geli§mi§tir, daima kendini one koyma, kendisine ozel ve iistiin
anlamlar yukleme kaygisi hakimdir. Ustelik bu kaygi Roma devletinin kurulu§ mitosuyla
yakmdan ilintilidir. Oncelikli olarak Roma bir imparatoriuktur ve biitiin imparatorluklar gibi
sava§arak biiyiimek durumundadrr. Roma dunyaya bir duzen getirmek uzerine kurulmu§tur.
Varlik sebebi evrensel yayilmaci bir cumhuriyettir (Ortayli, 1996, ss. 152-159). Bu nedenledir
ki Roma her anlamda kendinden olmayan anlamma gelen hakir ve ku9iiltiicu “barbar”
kelimesini 90k sik kullamr. Barbar, Roma kiilturii i9inde her ne kadar da a^ag llama ifadesiyle
birlikte kullamlsa da, konuya tarih perspektifinden bakildigmda bir o kadar da yararli bir
kelime olmu§tur. Kendisinden ba§kasmi hakir gorme giidiisii, Roma tarih yazinma diger
uluslann ge9mi§ini inceleme merakim da sokmu§tur. Bu merak bin yili a§an iktidan boyunca
Roma’yi her daim surekli bir kiyaslamamn i9ine itmi§tir. I§te Roma’daki tarih bilincinin bu
yonii modem Bati’nm tarih yaziciligim da derinden etkilemi§tir.

Bati’nm tarih bilinci Roma kiilturii uzerinde yiikselirken, Akdeniz’in dogusu ve giineyi
i9in soz konusu bilin9 Helenistik kiiltiiriin etkisiyle bi9imlenmi§tir. Hitit, Akad, Asur ve
Siimer tarih geleneginden etkilenen Helenistik kiiltur, yerel halklann ge9mi§i, kiilturii ve
dinine duyulan meraktan yola 9ikarak tarih yaziciligim bir devlet faaliyeti olarak geli§tirmi§tir
(Ortayli, 2009, ss. 40-48). Bu nedenle di§a doniik, oldugu gibi betimlemeye dayanan ve ayn
olarak kendine misyon yiiklcmcycn bir tarih anlayi§mi yaratmayi ba§armi§tir. T§tc Islam
diinyasmm tarih anlayi§mi §ekillendiren anlayi§ Helenistik gelenekten kalan mirastrr. Bununla
birlikte soz konusu mirasm hemen yerle§tigini one siirmek miimkiin degildir. Islam
uygarligimn Akdeniz’e yayilmaya ba§ladigi erken donemlerde tarihe ilgi daha 90k
islamiyet’in dogu§u ve yayilispyla smirhdir ve Islam oncesi tarih bilinci yazili olmaktan 90k
sozlii gelenege dayandmlmi§ ilmii'l-ensab (soybilgisi) iizcrincdir. Yazili tarih gelenegi ise ilk
omeklerini islamiyet’in geli§ip, Arabistan Yanmadasi’na hakim olmasmdan sonra vermeye
ba§lami§trr. Bu bakimdan ilk islam tarih9ileri hadis bilginlerinin (muhaddisler) arasmdan
yeti§mi§tir. ilk islam tarih9ileri ayrica Hz. Muhammed'in ya§ami ve sava§lan konusunda da
ayrmtih 9ah§malar yaptilar. Bu alanda bilinen tarih9ilerin en iinliilcri Urve bin Ziibeyr,
Miineb-bih, Asim bin Omer, ibn ishak ve ibn Hi-§am'dir ( msxlabs.org 16Nisan 2010
http://www.msxlabs.org/forum/muslumanlik-islamiyet/239746-islam-dunyasinda-tarih.html).

islam tarih yazicihgimn diger uluslan ele almaya ba§lamasi ise, islamiyet’in Misir’a
ula§arak oradan Ortadogu ve Kuzey Afrika’ya yayilmaya ba§ladigi 7. yiizyilin ikinci yansma
denk dii§mektedir. Ozellikle Emeviler doneminde Miisliimanlar Akdenizin giineyi ile
Ortadogu uzerinden On Asya’ya kadar fetih hareketlerine giri§mi§ler; bu fetihlerin sonucunda
kendilerinden farkli pek 90k milletle tam§ma firsati bulmu§lardir. Ozellikle Helenistik
kiiltiirle tampan islam uygarligi Yunanca eserleri kendi diline 9evirmeye ba§lami§, bu kiiltiir
ve dili islami bilimlerin entellektuel dili olmu§tur. islam tarih yaziciligi iizerindeki Helen
etkisi “verrehe” yani ay bilgisi anlamma gelen kokten alan “tevarih” bi9iminde
ger9ekle§mi§tir. Bu yoniiyle “tevarih”, “historia” ile benzer anlama gelir. Bu noktada
“tevarih”, olan bitenlerin oldugu gibi yazilmasmdan ba§ka bir §ey degildir. Bununla birlikte
islam kiilturundeki tarih yazicihgimn olduk9a geli§mi§ oldugu da a9iktir. Emeviler
doneminde yaygmla§an 9ali§malar Abbasiler doneminde 9c§itlcncrck surmii§tur. islam
diinyasmm geni§lemesine paralel olarak fetihlerin tarihi yazilmaya ba§lanmi§trr. Abbasiler
tarafmdan 9. yiizyilda Bagdat’ta kurulan ilk tarih okulu 90k onemli tarih9iler yeti§tirmi§tir.
Nitekim bu okuldan yeti§enler arasmda El-Heysem bin Adi (Kitab et-tarih ala es-sinin),
Vakidi (Fiituhu'§-§am), ibn Abdulhakem (Fiituhu'l-Misr ve'l-Magrib) ve Belazuri (Fii-tuhii'l-
Biildariiau) omek olarak verilebilir (Duri, 2006, ss. 165-173). Abbasiler doneminde ya§ayan
Yakubi, ba§ka kavimlerin tarihiyle ilgilenen ilk tarilupidir. Taberi (Ta-rih’i ar-rusul wa-1-
muliik wa-l-hulafa), genel bir diinya tarihi yazmi§tir. Yine Abbasiler doneminde islam
dunyasmda yer alan obiir devletlerden Gaznelilerde Utbi, Fatimiler'de Mesudi, iran’da
Beyhaki, Zengilerde Ebu §ame gibi iinlii tarih9iler yeti§mi§tir. Ozellikle 11. yiizyilda Abbasi
egemenliginin yikilmasmdan sonra tarih yaziciligi Memlukliilerin rehberliginde 9e§itlenerek

174

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

belirli bir disiplin altma almabilmi§tir. Memluk tarih9ileri gelenekselle§en tiirler yamnda,
"havadis" denen, olaylari giinii giiniine yazma bi9imini geli§tirdiler. Tarihsel olaylan edebi bir
iislupla, fikra ve oykulerle siisleyerek anlatma tarzi olan "muhadarat " a da katkida bulundular.
Ozellikle Ibnu Haldun Islam tarilujiliginde ilk defa yontem sorununu dile getirmi§, kendisine
has birtarih felsefesini literature sokmayi ba§armi§tir (Bouamrane, 1993, ss. 265-272).

Islam diinyasi i9inde Tiirk tarih yaziciligina bakildigmda durumun kendine ozgii bir hal
aldigi goriiliir. Gok-Turk Amtlarmdan uzunca bir sure sonra yeniden ba§layan yazili tarih
gelenegi Islami gelenekten olduk9a etkilenmi§tir. Nitekim Islamiyet’e ge9i§le birlikte
Sel9uklu kiilturii i9inde tarih yaziciligi (pek parlak olmamakla birlikte) Abbasi tarih yaziciligi
anlayi§imn izlerini tasjir. Sel9uklular 9agda§lan olan diger Miisliiman devletleri gibi biiyiik
tarih9iler yeti§tirememekle birlikte Arap9a veya Fars9a olmak iizere biitiin Islam tarihi,
Bagdat gibi yerel kentlerin tarihi ve bolgeye go9 eden diger Turkmen beyliklerinin tarihi gibi
119 farkli tarih yaziciligim geli§tirmeyi ba§armi§lardir (Cahen, 1969, ss. 193-221). Bu
donemde Zahir al-Din Ni§apiiri gibi bazi Iranli tarih9ilerin siklikla Sel9uklu tarihi yazdigi
bilinmektedir. Ni§apuri’nin yam sira Biiyiik Sel9uklularda dogrudan devlet tarafmdan
desteklenen tarih9ilere verilebilecek omekler arasmda ibn Funduk, Yakiit ve Ali B. Husayn
bulunmaktadir. Tiirklerin Anadolu’ya ge9mesinin ardmdan ba§layan yeni siire9te ve ozellikle
de Anadolu Sel9uklulan’nda go9ler nedeniyle tarilujiligin 90k fazla geli§tigi soylenemez.
Tarih yaziciligi imparatorluk donemindeki ali§kanhklar iizerine ve kismen devam
ettirilmektedir. Nitekim 13. yiizyilda yeti§en ibn Bibi Kerimeddin Aksarayi gibi tarih9iler Iran
etkisinde kalmi§ ve yapitlarmi Fars9a kaleme almi§lardir. Ancak sozlii tarih, anonim
kaynaklardan devam ettigi §ekilde olduk9a yaygmdir. Halk arasmda biitiin canhligiyla anlatila
gelen Oguz Kagan Destam gibi tarihsel nitelikli oykiiler ise ancak 14. yiizyilda yaziya
ge9irilmi§tir ( msxlabs.org 16 Nisan 2010 http://www.msxlabs.org/forum/muslumanlik-
islamiyet/239746-islam-dunyasinda-tarih.html). Osmanli tarih gelenegi ise Anadolu Beylikleri
doneminden kalan miras iizerine §ekillenmi§tir. Bu baglamda ilk Osmanli tarih9isi 14.
yiizyilda ya§ami§ olan Ahmedidir. Aslen Germiyanogullan saraymda Divan §airi olan
Ahmedi’nin 1390 yilmda Padisjah I. Bayezid’e sundugu 2500 beyitlik “iskendername”,
Biiyiik Iskender’in hayatim anlatan manzum bir eserdir. Ustelik bu eserin son kismmda yer
alan “Dasitan-i Tevarih-i Miiluk-ii Al-i Osman ” adli boliim, ilk Osmanli tarihi olarak kabul
edilmektedir (Silay, 1991, ss. 153-162). 14 ve 15. yiizyillarda Osmanli tarih yaziciligi
“Gazavatnameler” bi9iminde ger9ekle§tirilmi§tir. Bu gelenek ozellikle 15. yiizyilin
ortalannda A§ikpa§azade tarafmdan kaleme alman “Tevarih-i Al-i Osman” ile zirvesine
ula§mi§tir. A§ikpa§azade’nin yam sira aym yiizyilda ya§ayan diger tarih9iler arasmda en goze
9arpanlan ise kisaca §iikrullah (Behgetii't-tevarih), Oru9 b. Adil el-Edrenevi ( Tevarih-i Al-i
Osman), Enveri (Diisturname-i Enveri), Mehmet Ne§ri (Cihan-niimay dir. 16. yiizyilda
Arap9a ve Fars9a’nm entelektiiel bir dil oldugu ve tarih eserlerinin bu dillerde yazilmaya
ba§landigi ve tarih9ilerin dogrudan Saray biinyesinde gorevlendirilmeye ba§landigi
goriilmektedir. Dogrudan hiikumdarlar ozelinde ba§layan tarih9ilik gelenegi Iran’daki
“§eyhname ” geleneginden esinlenerek olu§turulmu§tur. Nitekim bu yiizyila damgasmi vuran
tarih9ilerden bazilar ise Idris- 4 Bitlisi (He§t Bi-Hi§t-Sekiz Cennet), Ke§fi Mehmed (^clcbi
(Selim-Name), §iikri-i Bitlisi (Selim-Name), Riistem Pa§a (Tevarih-i Ali Osman), Liitfi Pa§a
(Tevarih-i Ali Osman) ve Ferdi (Siileyman-Namey dir . Osmanli tarih yaziciliginda milat ise
17. yiizyilda ba§lar. Resmi olarak ilk tarih yazicihgimn §ekillendirildigi bu yiizyilda
“Vakaniivislik” bir idari gorev olarak tammlanmi§ ve kamu gorevlisi haline donii§mii§tiir.
Nitekim ilk resmi Osmanli tarilupisi Naimadir. Vakaniivislik Ra§id'le siireklilik kazanmi§ ve
Osmanli Devleti'nin sonuna kadar devam etmi§tir. Son vakaniivis ise Abdurrahman §eref
Efendi'dir. Vakaniivis lerin disjinda kalan tarih9iler de ilgi alanlanna gore ozel ve genel bir9ok
yapit kaleme almi§lardir. Bu tarih9ilerin en iinliileri ise Mustafa Ko9i Bey (Risale-i Koqi Bey),
Ibrahim Pe9evi (Tarih-i Pegevi) ve Katip Qclcbi (Fezleke-i Tarihy d\r ( Wikipedia 16 Nisan
2010, http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_tarih%C3%A7ileri). Ozellikle Katip
(^clcbi’nin “ Tarih-i Firengi Terciimesi”, “Tarih-i Kostantiniyye ve Kayasire” gibi eserleri bu
donemin en onemli tarih kitaplan arasmda sayilmaktadir.

Cantiirk CANER

175

Osmanli tarih yaziciligmda ikinci biiyiik donu§um, Tanzimat ertesinde ba§lar.
Tanzimat’la birlikte Osmanli tarih yaziciligi, Avrupa’nm etkisinde kalmi§ ve vakaniivislik
anlayi§imn otesine ta§mmi§tir. Bu donemde tarifupilik, ortaya gikan aydm zumrenin de
etkisiyle akademik bir temele oturtulmu§tur (Ortayli, 2009, ss. 65-68). Ozellikle Fransa’da
yiikselen milliyet9iligin izleri tarih konusunda goriilmeye ba§lanmi§tir. Bu baglamda tarih
yaziciligi basjta filoloji olmak iizere sosyoloji, arkeoloji ve cografyayla i li^ki Icndiri Icrck ulusal
ve bilimsel bir 9er9evede ele almmi§tir. Yeni tedrisat yakla§imlanna dayali olarak a9ilan
Osmanli okullannda 9e§itli diizeylerde tarih dersleri miifredata girmi§; neden-sonu9 ili§kisine
dayali, sorgulayan ve ders 9ikaran bir tarih bilinci yaygmla§tinlmaya 9ali§ilmi§tir. Bati’da
yazilmi§ bazi eserlerin de bu donem i9inde Osmanlicaya 9evrildigi goriilmektedir.
Tanzimat’la ba§layan yeni doneme damgasmi vuran tarih9iler ise sirasiyla Mustafa Nuri
( Netayic’iil Vukuat), Ahmet Lutfi Efendi ( Tarih-i Lutfi) ve Abdullah Cevdet (Tarih-i
Cevdety tir. Tanzimatla farkli bir ivme kazanan Osmanli tarih yaziciligi asil atilimmi
Cumhuriyet’in ilamyla ger9ekle§tirmi§tir. Cumhuriyet doneminde tarih bilinci, ulusal bir
devlet ve toplum yaratma 9abalan 9er9evesinde ve 90k yonlii olarak bi9imlendirmi§tir.
Oncelikle Tevhid-i Tedrisat Kanunuyla birlikte tarih ogretimi tek bir mufredat programi
altmda biitiin okullarda yaygmla§tinlmi§tir (£apa, 2002, ss. 39-55). Atatiirk’iin biiyiik
gayretleri sonucunda 1931 yilmda Tiirk Tarih Kurumunun kurulmasimn ardmdan, Tiirk tarihi
Siimerlerle ilintilendirilmi§, Giine§ Dil ve Tarih tezleri ekseninde okhduja geni§ ve koklii bir
tarih tezi ortaya atilmi§tir. Aynca bu tez dogrultusunda Anadolu'nun eski uygarliklarim
tammaya yonelik bir9ok 9ali§ma yapilmi§tir. Ozellikle arkeolojik kazilar ve filoloji
9ali§malan sonucunda elde edilen bulgularla Anadolu tarihinin bilinmeyen yonleri aydinlatil-
maya 9ali§ilmi§tir. Universitelerde yapilan tarih 9ali§malan ise daha 90k Turk tarihinin 9e§itli
donemleri (Islam oncesi, Sel9uklu, Osmanli) iizerinde yogunla§mi§trr. Siyasal tarih yamnda
toplumsal ve ekonomik yapiyi ele alan, devlet orgiitlenmesini, kurumlan inceleyen yapitlar
ortaya konmu§tur. Nitekim bu donemde tarih yaziciligma ilk bilimsel baki§ Halide Edip’in e§i
Adnan Bey (Adivar)’dir. Tarih alamnda ilk bilimsel eserlerini 1940’li yillarda veren Adnan
Bey, aynca Fransizcadan onemli eserler 9evirmi§tir. Adnan Bey’ den sonra Cumhuriyet
tarih9iligini g6rii§leriyle en 90k etkileyen killer ise sirasiyla Celal Nuri Ileri ve Fuad Kopriilii
olmu§tur. £ok yonlu bir tarih incelemesini oneren Celal Nuri Bey, tarihi ba§ka bilimlerle
ili§ki i9inde bulunan bir bilim dali olarak ele almaktadir (Uyamk, 2004, ss. 241-258). Fuad
Kopriilii ise tarih kavramma daha milliyet9i bir 9er9eveden bakmakta ve a§mhktan uzak bir
iislupla tarih yazimmi gelecek nesillere ders verici bir bi9imde aktanlmasi gerektigini
savunmaktadir. Ozellikle Fuad Kopriilii bu konuda Cumhuriyet tarih9iligini bi9imlendiren bir
bilim adami olarak kar§imiza 9ikmaktadir (Kuran, 1997, ss. 243-248).

2. Bir Felsefe ve Bilim Olarak Tarih

Roma’nm pek 90k konuda oldugu gibi tarih yaziciligi alamnda da Bati’ya esin kaynagi
olu§turmasi, Ronesans’tan itibaren gii9lii bir tarih felsefesinin de temellerini atmi§trr. Fransiz
aydmlanmaci Voltaire ile ba§layan ve tarihin donemlere aynlarak incelenmesi anlayi§iyla
geli§en tarih felsefesi kisaca ge9mi§i sistematik bi9imde yorumlamak olarak
degerlendirilebilir (Ortayli, 2009, ss. 16-19). Voltaire’in 18. yiizyilda geli§tirdigi tarih
felsefesi Aydmlanma dii§iincesinin genel esaslanna dayanmaktadir. ingiliz monar§isinin
temellerini inceleyen dii§iiniir, adadaki parlamenter demokratik kiiltiirden geni§ o^iide
etkilenmi§ ve Fransiz monar§isinin de benzer bi9imde yeniden yapilandmlmasi dii§iincesini
dile getirmi§tir. G6rii§leriyle Fransiz Devrimi’ni hazrrlayan ve olduk9a 9alkantili bir ya§am
siiren Voltaire’in tarih felsefesi ger9ekte insan aklimn bir iiriiniidiir. O’na gore tarih hukuk ve
politikadan ayrilmaksizm ele alinmasi gereken bir bilim dalidir. Dolayisiyla tarih somut bir
enformasyona dayandmlmaktadir (The Philosophical Dictionary Voltaire, 20 Nisan 2010)
http://history.hanover.edu/texts/voltaire/volhisto.html). Somut enformatik bir anlayi§tan yola
9ikilarak, Voltaire’in ge9mi§te 9akili kalmayan ve ozellikle §imdiki zaman ve gelecekle
ili§kilendirilen analitik bir tarih kiilturune sahip oldugu one suriilebilir. Dolayisiyla tarih,
ge9mi§i anlatan basit bir gazete olmaktan 90k ote insan eylemlerinin bir uriinii olarak
degerlendirilmelidir. Voltaire, Fransa tarihini ele alirken olaylardan 90k toreleri, sosyo-
ekonomik ya§amlan ve kultiirel geli§meleri incelemi§tir. (^iinkii kendisinin du§iince

176

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

diinyasmda ge9mi§, ancak §imdiki zamamn kurucusu ve hazirlayicisidir. Bu nedenle de
ge9mi§ incelenirken, §imdiki zamandan ba§layarak ele almmali ve toplumlann bugiinkii
durumu perspektifinden gc9mi$lcri degerlendirilmelidir. Voltaire iki tip tarih anlayispndan soz
eder: Resmi tarih ve Gayri resmi tarih. Resmi tarih, dogrudan devlet kurumlan veya kilise
tarafmdan yazilan (ya da yazdirtilan) bir anlayi§in uriinii olarak ortaya 9ikar. 01duk9a yanli
bir ama9la yazilan resmi tarihler dogrudan belgelerin uriiniidur. ikinci tip tarih ise resmi
olmayan ancak toplumlann ya§am bi9imlerini yarattigi sosyo-ekonomik ve kiilturel degerleri
inceleyen anlayi§tir. Ne var ki bu tarih bi9imi Orta9ag’m ilkel gelenek9iligine kurban
edilmi§tir. Tarih gelenegi i9inde bu ikinci yakla§im her zaman az guriiltii koparmi§ veya
me9hul kalmi§tir (Ozgiir, 2010 Nisan 20, Voltaire,

http://www.toplumsalbilinc.org/forum/index.php ?topic=3722.0;wap2). Voltaire’in tarihe
baki§ a9isi aym zamanda 19. yiizyil Avrupasi’nm tarih felsefesinin de temellerini
olu§turmaktadir. Aydmlanma 9aginm bir devami olarak bu yiizyilda tarih bilinci, Bati’nm
yiikselen somiirgeci emperyalizmiyle paralel bir seyir izlemi§tir. Teleolojik bir yorum
9er9evesinde tammlanan tarih kavramsalligi, kutupla§mi§ bir dikotomi i9inde geli§erek
Hiristiyan Bati’nm ozgiin bencilligi i9inde yorumlanmaya ba§lami§tir. Tarih bu yuzyildan
itibaren daha ulusal karakterlidir ve enformasyon bi9imi olarak degerlendirilmektedir. Ustelik
dogrudan bir onyargi ekseninde degerlendirilen determinist akademik bir disiplin olarak ele
almmaktadir. Her ne kadar bu donem i9inde Weber, Marx gibi ozgiin du§uniirler daha tarafsiz
bir tarih disiplini ortaya koysalar da materyalist bir bilim gelenegi ekseninde tarih biliminin
felsefi temellere oturdugu yadsmamaz (Ortayli, 2009, ss. 17-20).

Tarih iizerine yapilan 9ali§malar ve felsefe tarti§malan 20. yiizyilda onemli bir degi§im
ge9irmi§tir. Buna gore, Bati felsefesinde DescartesTa ba§layip, Kant’la doruk noktasma
ula§an spekiilasyona dayali ve ozne 9iki§li bir felsefe anlayi§mm ardmdan, 20.yiizyilda
insandan ve insamn inan9lanndan bagimsiz olarak var olan bir nesnel diinyamn varolu§u
kabul edilmi§tir. Nesnelligi yeniden yakalamaya 9ali§an 9agda§ felsefe, aym zamanda nesnel
olarak var olan bir evrenin bilgisinin miimkiin oldugunu savunan bir felsefe bi9iminde
kendisini g6stermi§tir ( Felsefe Tarihi 20 Nisan 2010, http://felsefetarihi.net/20yy.htm). Soz
konusu yeni tarti§malann odagmda ise bu kez “res gestae ” bulunmaktadir. Kant felsefesinin
tarih kavrami iizerinde yeniden yorumlanmasiyla ortaya 9ikan “Yeni Kantgilik” 20. yiizyil
tarih bilincinin temelini olu§turur. En genel hatlanyla Hegel idealizmi ve Marksist
materyalizm ile doga bilimleri ele§tirisine paralel olarak bir kiiltiir bilimleri epistemiyolojisi
geli§tiren bir akim olarak Yeni Kant9ilik, kendi i9inde kurdugu (Heidelberg ve Marburg
Okullan gibi) 9e§itli akimlarla tavra dayali bir tarih mantigi geli§tirmeyi ama9lami§tir. Yeni
Kant9ilik akimiyla ba§layan modem tarih felsefesi “Tarihselcilik ” , “Yeni Hegelcilik”,
“Dongiisel Tarihgilik”, “Neo Marksizm% “ Frankfurt Okulu”, “Varotuggutuk’’,

“Yapisalcilik” ve “Hermeneutik” gibi diger dii§iince akimlanyla birlikte olgunla§mi§trr. Bu
a§amada, soz konusu akimlardan her biri kendi i9inde ozgiin ve birbirinden farkli §eyler
soylese de bir biitiin halinde 20. yiizyil felsefe diinyasi, tarih kavrammi belirli bir 9er9eve
i9ine alarak bir bilim olarak nitelemektedir. Buna gore tarih, modemitenin bir uriinii olarak
ortaya 9ikmi§tir, sosyal bilimlerin onemli par9alarmdan birisidir ve belirli kurallar biitiinii
9er9evesinde ele almmalidir.

Analitik bir perspektife dayanan 20. yiizyil tarih felsefesi bilimsel duru§unu W9
ku§kusuz Popper ile kazanmi§tir. Esasen bir bilim felsefecisi olan Popper tarih kavrammi,
bilim olan ile bilim olmayan (bilimsi) arasmdaki ayrimi yaparken “tarihsicilik veya tarihsellik
(historisicm)” kavrami iizerinden tammlar (Tun9ay, 1964, ss. 161-167). Popper’a gore,
olaylarm pe§ pe§e geli§i hakkmdaki bilimsel a9iklamalar, egilimler ve ongoriiler kanun
degildir. Bu nedenle tarih onceden tahmin edilemez ve ongoriilemez. Bu durumun sebebi ise
be§eri tarihin, be§eri bilginin arti§mdan etkilenmesi, bilimsel yontemlerin tarih gibi sosyal
alanlarda uygulanamaz olmasidir. Tarihin onceden ongoriilemezlik iizerine kurgulanmasi ise
teorik bir tarih anlayi§min yoksunluguna i§arettir. Daha onceki tarihselci metodlar ve ozellikle
de aydmlanma donemi felsefecileri tarihi yanli§ algilami§ ve degerlendirmi§lerdir. I§te bu
nedenledir ki kuramsal bir tarih disiplini olamaz. Tarihsel geli§menin aki§i ne kadar
mukemmel olursa olsun, onceden belirlenmi§ esaslarla asla §ekillendirilemez (Popper, 2004,

Cantiirk CANER

111

ss. 32-46). Genel perpevesi ipinde Popper’m ortaya koydugu tarihselcilik beraberinde §u
onemli soruyu getirmektedir. O halde tarih nasil yazilmalidir? Popper sordugu bu soruya yine
ayni yalmlikla cevap vermektedir: Oncelikli olarak tarihe belirli bir baki§ apisindan bakmaya
karar verilir; ardmdan bu gorii§ a9ismdan tarihteki olaylar betimlenir. Bu i§lem “tarih anlayip
(historical perspectives)” olarak tammlanmaktadir. Popper’ a gore tarihle ugra§an herkes,
a§agi yukan bir tarih anlayispna sahiptir. Tarih anlayi§lan hi9bir §ekilde smanamaz ve
dolayisiyla, dogru ya da yanli§ olduklan soylenemez (Popper, 2004, ss. 96-148). Popper, bir
yandan tarihselcilik onermesiyle tarih bilincine ele§tirel bir boyut getirirken diger yandan da
tarih biliminin yeniden yapilanmasim da saglami§tir. Nitekim Popper ’m diisjuncc diinyasinda
tarih, dogrudan nesnel ve gozlemci bilgiye dayali olmak durumundadir. Tarihin konusunu
olu§turan bu bilgilerin derlenmesi ve kullamlmasi ise kendisi tarafmdan pizilmi§ hilim s el
yontemlerle mumkiin olmaktadir.

Tarih kavramsalhgma bilimsel bir 9er9eveden bakildigmda konuyla ilgili en temel soru
kavramm neyi ifade ettigidir? Yukanda da belirtildigi gibi tarih, genel hatlanyla yer-zaman ve
sebep-sonup ili§kisine dayali olarak gepmi§in irdelenmesidir. Yer ve zaman ili§kisiyle
gepmi§in ger9ekten ya§amp ya§anmadigi veya nerede ya§andigi; sebep-sonup ili§kisiyle de
ayni gepmi§in nipin gerpekle§tigi ve nasil sonuplandigi tespit edilmektedir (Bipak, 1999, ss.
189-202). Bilimsel perspektifi ipinde tarih, birbirine bagli olaylar zincirinden meydana gelir,
her olay digerini etkileyebilir veya tetikleyebilir. Popper’m baki§ apisi dogrultusunda ilkesel
olarak tarihin dogrudan olaylarla ilgilendigini kabul etmek gerekir. Bilimsel olarak olay
dedigimizde, belirli bir zaman diliminde gerpekle§en sosyal, ekonomik, siyasal ve kiiltiirel
durumlar anla§ilir. Olgu ise olu§um siireci ipinde ya da ba§ka bir §eyin belirtisi olarak
gozlemlenmi§ olaylardan meydana gelen biitiinlerdir. Ba§ka bir ifadeyle olgular, kalitsal hale
gelmi§ ve genel kabul g6rmu§ sonuplar olarak degerlendirilir. Bu bakimdan tarih olgularla
ilgilenmez. Olgular diger sosyal bilimlerin dogrudan konusu ipindedirler. Ancak tarih,
olgulann apiga pikmasmda onemli bir elzem ve disiplinler arasi kaynak durumundadir.
Bilimsel yakla§im perpevesinde tarih, genel geper kuramlar ve yargilara sahip degildir. Tarih
toplumlara ozel bilgiler ta§ir. Ancak tarihin yontem, tasnif, bipim ve iperik gibi bilimsel bir
ara§tirmanm ilkelerini ilgilendiren konularda diger disiplinlerle ayni kurallara sahip oldugu
soylenebilir. Buna gore tarih incelemeleri zamana, mekana ve konuya gore smiflandinlabilir.

Smiflandirmamn yam sira tarihte yontem sorunu da tarih felsefesinin onemli bir
konusudur. Tarihte yontem sorunu soz konusu disiplinin akademik bir lislupla
bipimlendirilmesini, hilim s el yollarla ve pok yonlii olarak incelenebilmesini amaplar. Yeni
Kantpi tarih geleneginin bir etkisiyle ortaya pikan tarihsel yontem, gerpekte tarihi yalmzca
tarihpilerin degil, ilgili ilgisiz herkesin kolayca anlayabilmesi ve yorumlayabilmesi amacim
ta§imaktadir. Tarih biliminin siklikla ba§vurdugu yontem “indirgemecilik” tir. Popper’ ci bir
perpevede ele almdigmda indirgemecilik, “p” ve “q” onermesinde oldugu gibi “q”nun geperli
oldugu anlayi§ma dayanrr. Diger bir deyi§le tarihsel indirgemecilik “q” olarak tammlanan
olaym dogrulugu iizerinden kurgulamr. Omegin I. Diinya Sava§i bir olaydir. Sava§m nasil
ba§ladigi, ba§latan unsurlann neler oldugu ise “p” onermesi olarak degerlendirilir ki “p”,
tarihin konusu arasma girmez. Tam aksine “p” diger bilimlerin inceleme konusudur. Diger
bilimlerin konusu olan “p”nin durumu hipbir zaman “q” gerpegini degi§tirmez (Sander, 1978,
ss. 59-71). Tarih ara§tirmalarmda yontem, pok fonksiyonlu bir siireci ifade etmektedir.
Gepmi§te ya§anan “q” olayimn ortaya pikanlmasi ve bunun “p” ile ili§kilendirilmesi ipin
izlenecek yontemlerin, birbirini takip eden mantikli bir zincir ipinde eklenmesi gerekmektedir.
Aksi takdirde tarih, basit bir kronoloji siralamasmdan oteye gitmez. Tarih ara§tirmalannda
yontemin ilk a§amasmi “kaynak toplama” almaktadir (Baykara, 1999, ss. 40-65). Tarihi
bilgilerin elde edildigi her pe§it malzeme olan bu a§ama birinci ya da ikinci elden olabilecegi
gibi yazili veya sozlii de olabilir. Yine de kaynaklarm yazili olmasi, apik olmasi ve
doneminde ortaya pikanlmi§ bulunmasi bu surecin onemli unsurlan arasmdadir. Bir tarih
ara§tirmasmm yonteminde ikinci sirayi ise “verilerin tasnif edilmesi” almaktadir. Veriler
materyalistik yontemlerle veya zamana dayali yontemlerle tasnif edilebilir. Nitekim
materyalistik tasnifler yazili ve yazisiz olmak iizere iki bipimde gerpekle§tirilirler. Yazili
kaynaklar dogrudan tarihi nitelik ta§iyan belgelerden meydana gelmekteyken, yazisiz

178

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

kaynaklar sozlii veya materyal olarak bulunabilir. Zamana dayali veri tasnifleri ise konuya,
zamana ve mekana bagli olmak iizere U9K1 bir ayrima tabi tutulurlar (Togan, 1985, ss. 28-35).
Usiincu yontem, “verilerin tahlili”du. Veriler tumdengelim, tumevarim, analizleme ve
kar§ila§tirma gibi 9e§itli yontemler kullamlarak tahlil edilmektedir. Dordiincii a§ama ise
“verileri tenkit etme ”dir. Bu a§amada elde edilen bilgilerin dogru olup olmadiklan
degerlendirilir. Belgelerin dogruluk derecesi ara§tinlirken, bunlarm nerede ve ne zaman
yazildiklan, kuweti belirlenmeye 9ali§ilir (Baykara, 1999, ss. 74-86). Tarihte yontem
tarti§malan arasmda son sirayi ise “verilerin sentezi” almaktadir. Tarih 9ali§malarmm en
karma§ik ve en yogun alanim olu§turan bu a§ama tarihin diger disiplinlerle olan ili§kisinin de
kuruldugu bir siire9tir. Verilerin sentezi a§amasi tarihsel verilerin tabii, ruhi, medeni, iktisadi,
ticari ve kultiirel etkenler kullamlarak yapildigi bir sureci ifade eder. Bu baglamda tarihsel
veriler sentezlenirken, oncelikli olarak tarih bilimine dogrudan yardimci oldugu kabul edilen
cografya, arkeoloji, kronoloji, paleografya, epigrafya, sosyoloji, antropoloji, filoloji,
etnografya, diplomasi, heraldi ve nimuzmatik’ten yararlamlir (Kiitukoglu, 1995, ss. 9-15). Bu
bilimler tarihle dogrudan ili§kili olup, veri sentezlemesinde onemli bir rol ustlenmektedir.
Verilerin sentezlenmesi sureci tek ba§ma, yukanda belirtilen bilimlerden yararlamlarak
saglanmaz. iktisat, felsefe, hukuk, psikoloji, edebiyat, sanat ve siyaset gibi sosyal bilimlerin
diger dallarimn da tarih ara§tirmalanyla ili§kilendirildigi a9iktir. Tarihin diger sosyal
bilimlerle birlikte yorumlanmasi, esasen 1950’lerde ivme kazanan bir yakla§imdir. ikinci
Diinya Sava§Tmn hemen ardmdan ya§anan yeni donemde tarih ara§tirmalan, ozellikle iktisat,
edebiyat ve siyaset biliminin vazge9ilmez bir disiplin alam olmu§tur. Toplumlarm farkli
ara§tirma konulanyla ge9mi§te neler yaptiklan ve gelecekte nerede olabileceklerine duyulan
bir ihtiya9tan yola 9ikilarak, geli§tirilen bu yeni ugra§i kar§ila§tirmali bir bilimsel yakla§imm
da onculugunii yapmi§tir. Nitekim bu durumdan en 90k etkilenen bilim dallanndan birisi de
“Kamu Yonetimi ”dir.

3. Kamu Yonetimi ve Tarih ili$kisi

Insanlik tarihinin en eski eylem bi9imlerinden birisi olan yonetim olgusu siyaset, devlet
veya ekonomi terimleri gibi, literatiirde ve halkm dilinde 9e§itli §ekillerde anlatilmaktadir.
Dogrudan a9ik ve herkesin uzerinde uzla§abildigi tek bir tamm olmamakla birlikte yonetim,
en geni§ anlammda ba§kalarmi sevk ve idare etme faaliyeti ya da sureci olarak

algilanmaktadir. Aym zamanda yonetim ba§kalan uzerinde otorite kurma ve ba§kalanna i§
yaptirma faaliyeti olarak da gorulmektedir. Bu bakimdan yonetim kavrami daha 90k sevk ve
idare anlammda kullamlrm§tir. Tarih boyunca yonetim faaliyeti toplumlara, 9aglara veya
yontemlere gore 9C§itli tammlar almi§trr. Ancak “belirli bir amaci ger9ekle§tirmek i9in
yapilan kararli bir eylem” olarak yapilan tammlar, yonetimin ne oldugu hakkmda a9iklayici
bilgiler verir. Nitekim yonetimi tammlamaya 9ali§anlar buna, “i§birligi” ve “grup”
unsurlarmi da eklemektedirler. Boylece yonetim, belirli bir amaci veya ama9lan
ger9ekle§tirmek i9in i§ birligi i9inde yuriitiilen bir grup faaliyeti olmaktadir (Eryilmaz, 1998,
ss. 3-4). Yonetim eylemini diger ugra§lardan ayiran en temel gosterge ihtiya9larla
butunle§mi§ ortak ama9lann i§b61iimu gibi ortak 9ali§ma bi9imleriyle

ger9ekle§tirilebilmesidir. Buradan yonetim faaliyetlerinin planli, bilin9li ve duzenli yapilmasi
gerektigi kolayca anla§ilabilir.

Yonetimin (dunyamn en eski eylem bi9imlerinden birisi olmasma kar§m) diger
bilimlerden ayrilarak ba§li ba§ma bir inceleme alam olmasi 17. yiizyila kadar gider. Bu
yuzyildan once yapilan yonetim tarti§malan, daha 90k siyaset teorilerinin i9inde belli belirsiz
olarak yer almi§ ve tarih yazicihgimn da bir par9asi olmu§tur. Devletle ilgili teorilerin
9e§itlenip, 9ogalmaya ba§ladigi 17. yuzyilda ise yonetme eylemi oncelikli olarak devlet
idaresiyle birlikte ele ahnmi§tir. Aydmlanma 9agmda yonetim tarti§malan, sosyal bilimlerin
ayri bir ara§tirma alam olarak yukselen siyaset ve hukuk bilimlerinin golgesinde dile
getirilmeye ba§lanmi§tir. Daha 90k bir sanat olarak adlandmlan yonetim, devletin varligim
siirdiirebilmesi i9in yoneticiler tarafmdan dikkatle uygulanmasi gereken yapisal ve i§levsel
strateji ongoriileri bi9iminde algilanmi§tir. Yonetimin siyaset, hukuk ve tarih okumalannm
di§mda ayri bir bilim olarak degerlendirilmesi ise 19. yiizyilm sonlan ve 20. yiizyilin

Cantiirk CANER

179

ba§lannda miimkiin olmu§tur. Sanayi Devrimi’nin ivme kazandigi bu yiizyilda ozellikle
Ingiltere’de ortaya 9ikan kapitalist ekonomik kultiir, yonetim kavrammi daha 90k “siireg ve
organizasyon” baglammda ele almaya ba§lami§trr. Bir siire9 ve orgiitlenme yonetim olgusu,
ozellikle yiizyilm ikinci yansmdan sonra kendi prensipleri olan bir bilim dab haline gelmi§tir.
Nitekim bu alanda ilk bilimsel 9ali§mayi yapan ki§i ise Frederick Taylor’dur. Taylor, 1911
yilmda kaleme aldigi “Bilimsel Yonetim Yakla§um” isimli 9ah§masmda yonetimi onceden
planlanmi§ bir eylem olarak gormu§, bu eylemin koordinasyon ve i§bolumune dayali bi9imde
ve en verimli esaslar dogrultusunda yerine getirilmesi gerektigini ifade etmi§tir (Tortop vd.
1999, ss. 21-22). Yonetimin bilimsel bir inceleme alam olarak ele almmasmm ardmdan devlet
teorileri ve yeniden tarti§ilmaya ba§lami§, aym yiizyil i9inde biirokrasi kavrammi da i9inde
banndrran bir “Kamu Yonetimi” disiplini geli§tirilmi§tir.

Kamu Yonetimi’nin Klasik Yonetim Bilimlerinden ayrilarak ba§li ba§ma bir incelenin
konusu haline d6nii§mesi iki farkli yonetim gelenegine dayamr. Ba§mi ABD ve Ingiltere’nin
9ektigi Anglo-Sakson geleneginde Kamu Yonetimi, ilk kez Wilson tarafmdan 1887 yilmda
kullamlmi§ ve yonetim bilimleri i9inde orgiitten 90k yonetim siirecinin bir par9asi olarak
algilanmi§tir. Devletin verimlilik esasi iizerine kurulu bir i§letme gibi algilandigi bu gelenek
i9inde kamu yonetimi olgusu, nitelik itibariyle siyasetin bir uzantisi olarak g6riilmii§tiir. Belli
bir kuramdan yoksun olarak kurgulanan Kamu Yonetimi teorileri i§leyi§ ve personel ilkeleri
bakimmdan da klasik Yonetim Bilimleri tarafmdan ortaya konulan ilkelerden ve
yontemlerden ibarettir (Eryilmaz, 1998, ss. 13-14). Anglo-Sakson kultiirden farkli olarak Kara
Avrupasi’nda ise kamu yonetiminin farkli dinamikler uzerine kurgulandigi a9iktir. Devleti
diger orgiitlerden daha ayricalikli bir konumda goren ve devlete kamu diizcnini saglamak gibi
ozel misyonlar yiikleyen Kara Avrupa sisteminde kamu yonetimi, 17. yiizyil Kameralist
geleneginin izlerini ta§rr (Johnson, 1964, ss. 378-380). Ilk defa Bonin tarafmdan 1812 yilmda
dile getirilen Kamu Yonetimi (Public Administration) kavrami daha 90k orgiit ve hizmetler
baglammda ele ahnmi§tir. Ozellikle 19. yiizyildan itibaren Kara Avrupa Sistemi i9inde
geli§en Idare Hukuku 9er9evesinde §ekillenen yakla§im, Weber ile birlikte ba§h ba§ma
kamusal bir siire9 olarak degerlendirilmi§tir (Eryilmaz, 1998, ss. 12-13).

Weber’ in Biirokrasi Kurami’yla olgunluk donemine giren Kamu Yonetiminin ba§li
ba§ma ayn bir bilim dab olarak goriilmesi ise 20. yiizyilda miimkiin olmu§tur. Ozellikle Ikinci
Diinya Sava§i’nm bitimini takip eden donemden itibaren ayri bir akademik incelemenin
konusu haline geldigi kolayca ileri siiriilebilir. Kelime itibanyla “dogrudan devletle ilgili
olan” anlamma gelen kamu yonetimi, geni§ anlammda biitiin bir toplumun i9 k^e girmi§ ve
9ogu kere de birbirleriyle 9eli§en sorunlan arasmda i§leyen bir idari mekanizmamn biitiiniinii
anlatmakta kullamlan bir kavramdir (Aydm, 2008, ss.27-30). Bu bakimdan yonetme
eyleminin bir par9asi olarak, yonetimin kamusal yani devlete ait olan yoniinii ifade eder.
Nitekim “kamu” kelimesine bakildigmda bu durum kolaylikla fark edilmektedir. Sozliik
anlamiyla “kamu”, halki ilgilendiren, halka ait olan sistem veya amme anlamma gelmektedir.
Bir sistem olarak kabul edilen Kamu Yonetimi, her sistemde oldugu iizere, 9c§itli
elemanlardan meydana gelmektedir. Buna gore kamu yonetimi elemanlan kisaca halk, orgiit,
kamu politikalan, normlar diizeni, mali kaynak ve kamu gorevlilerinden olu§tur (Aydm, 2009,
s. 28). l§leyi§ olarak Kamu Yonetimi se9ilmi§lerden olu§an siyasal bir kanat ve atanmi§ kamu
gorevlilerinden olu§an biirokrat bir kanat olmak iizere iki unsurdan meydana gelmektedir.
Siyasal kanattan kasit hukumettir. Ba§bakan ve Bakanlar, se9ilerek gelen en list siyasal
gorevliler olarak kamu politikalannm ve siyasetinin belirlenmesinde etkili aktorlerdir.
Atanarak gorev yapan memur ve diger kamu gorevlileri statiisiindcki kamu 9a! Iranian ise,
hiikiimetin yani siyasal kanadm belirlemi§ oldugu kararlan uygulayip yerine getirirler
(Nohut9u, 2009, s. 10). Atanarak gorev yapan kamu gorevlileriyle kamusal hizmetin yerine
getirildigi siire9 ve orgiitler dar anlamda kamu yonetiminin burokratik yoniinii
olu§turmaktadir.

Aralannda Tiirkiye’nin de bulundugu, Kara Avrupa Sisteminde geli§en Kamu
Yonetiminin yukanda belirtilen nitelikleri, aym zamanda bu bilimi disiplinler arasi bir
incelemenin de oznesi haline getirmektedir. Ba§ta Idare Hukuku olmak iizere dogrudan

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

disiplinler arasi gali^malara izin verdigi isin de Iktisattan Hukuka, Siyaset Biliminden
I§letmecilige kadar uzanan geni§ bir yelpazedeki bilim dallarmm kesi§me noktasmda yer
almaktadir. Bu baglamda Siyaset Bilimi, Sosyoloji, Sosyal Psikoloji ve i§letme Bilimi gibi
disiplinler, 19 . yuzyildan bu yana surekli olarak kamu yonetiminin geli§mesine dogrudan
katkida bulunmu§lardir. Gcymi^ yiizyillardan farkli olarak 20 . yuzyilda Kamu Yonetimi ve
Tarih arasmdaki ili§ki daha da karma§ik bir hal almi§tir. Siyasi tarih veya hukuk tarihi
incelemelerinin yam sira kamu harcamalan ve kamu maliyesi incelemeleri de tarihsel
perspektifin i9ine sokulmu§tur (Stivers, 1999 , ss. 362 - 365 ). Kamu mali tarihi olarak ifade
edilen bu yeni yontem, ozellikle 1960 ’li yillardan itibaren ABD’nde Kamu Yonetimi
incelemelerinin ozgiin konulan arasmda degerlendirilmi§tir. Yiizyilm ikinci yansmdan
itibaren Kamu Yonetimi incelemelerinin yc^itlcndigini soylemek mumkiindur. Bu baglamda
kureselle§me surecinin beraberinde getirdigi davram^i, sisteme dayali ve ekolojik ama9li
bilimsel yakla§imlar soz konusu bilimin inceleme konusu arasma girmi§tir. Nitekim,
kentle§me ve yerel yonetimler, 9evre, kamu personel yonetimi, kamu hukuku, yoneti§im ve
siyaset gibi konular dogrudan Kamu Yonetiminin alt bilim dallan haline gelirken; tarih
ara§tirmalan da bu alt disiplinlerin referans noktasim olu§turmu§tur. Diger bir deyi§le 9agda§
Kamu Yonetimini olu§turan alt disiplinler tarihsel gcymi^lcriylc birlikte ele almmaya
9ali§ilmi§tir.

Giiniimiizde Kamu Yonetiminin alt disiplinleriyle birlikte tarih ara§tirmalarma giderek
daha 90k onem verdikleri a9ik9a goriilmekle birlikte, ne yazik ki halen ba§li ba§ma bir Kamu
Yonetimi Tarih9iliginden soz etmek mumkun degildir. Bu durumun en onemli sebebi
ku§kusuz Kamu Yonetimi literaturundeki algilama bi9imidir. Kureselle§meyi §ekillendiren
Anglo Sakson kulturun, diger konularda oldugu gibi Kamu Yonetimi Bilimini de gi^lii bir
§ekilde etkisi altma almi§tir. Devleti piyasaya yonelik mal ve hizmetler ureten bir i§letme
olarak goren bu kultiir, oncelikli olarak Kamu Yonetimini yonetim bilimlerinin bir alt ogesi
olarak degerlendirmektedir. En genel anlami i9inde “yonetimini (governance)” gibi temel
ba§liklar altmda degerlendirilmeye ba§layan Kamu Yonetimi, ilke ve i9erik bakrmmdan artik
21 . yuzyilda i§letme yonetimi (management) mantigmda algilanmaktadir. Dolayisiyla Kamu
Yonetiminin idari yonii, kamu hukuku ili§kisi ve siyaset bilimiyle olan yakin etkile§imi ihmal
edilmeye ba§lanmi§tir. Kureselle§menin olumsuz etkilerinden Kamu Yonetimini korumak ve
disiplini hak ettigi oneme kavu§turmak i9in yapilmasi gereken ilk §ey, ku§kusuz kuramm
biitiin hatlanyla olu§turulmasidir. Kendi ayaklan iizerinde durabilen bir Kamu Yonetimi
Kurami ise ku§kusuz bu alanda sistematik bir tarih perspektifinin yaratilmasiyla mumkundur.

Kamu Yonetimi 9ali§malannda tarihsel perspektif, kuramm olu§turulmasmda oncelikli
bir 9ali§ma alamdrr. Bu baglamda Kamu Yonetimi Tarihi (KYT) 9ali§malan bir yandan
gC9mi§c yonelik literatur 9ah§masmi, diger yandan da ozgiin bir tarih egitimini gerektirir.
Kamu yonetiminin ge9mi§te nasil i§ledigi ve burada yer alan kamu gorevlilerinin kimler
oldugu tarihsel kaynaklarm dogruluk derecesiyle ilgilidir (Raadschelders, 2008 , s. 23 ).
Dolayisiyla KYT 9ali§malannm siki bir tarih disiplini i9inde yurutiilmesi esastir. Kaynaklarm
dogrulugu kabul edildiginde ilke olarak KYT 9ali§malari, ge9mi§te yer alan devlet-yonetim
ili§kisine dort noktadan cevap vermeyi ama9lar (Spicer, 2004 , ss. 353 - 355 ). Bu ama9la 9e§itli
tarih donemlerinde devletin toplumda algilanma bi9imi bu 9ali§malann ilk noktasim
olu§turur. Ayrica devletin toplumsal bellek i9indeki yeri, anlami, i§levi ve devleti olu§turan
toplumsal yapimn siyasal goriiniimleri bu noktamn alt inceleme konulan arasmdadrr. KYT
9ali§malannda ikinci nokta ise ekonomi-politiktir. Tarih s el perspektif i9inde toplumun urettigi
katma degerlerin niteligi, dagitim bi9imleri, devletin iiretim ve tuketim ili§kilerindeki rolii
ekonomi-politik 9ah§malan arasma girmektedir. KYT 9ali§malarmda U9uncii nokta ise
hukukun geli§me sure9leri olu§turmaktadir. Devlet aygitimn me§rulugu, otorite bi9imi,
devletin toplumla olan ili§kilerinin yonii, toplumsal ya§ami belirleyen kurallar ile kurumsal
gelenek bu basamagm inceleme konulanm olu§turmaktadir. Dordiincii nokta da devletin
gorevleri, bu gorevleri yerine getiren gorevlileri ve devletin i§leyi§ bi9iminden meydana
gelmektedir. Yonetim yapisimn orgutscl ve personel yoniinii olu§turan bu nokta, aym
zamanda KYT ara§trrmalannda son sirayi da ifade etmektedir. Yukanda belirtilen onerilerin

Cantiirk CANER

181

yanma ayrica biyografi 9ali§malanm, seyahatnameleri ve tarihte ya§ami§ list diizey
yoneticilerin kendi elleriyle yazdiklan am ve nasihatnameleri de eklemek mumkiindur.

4. Tiirkiye’de Kamu Yonetimi ve Tarih Ogretimi: Turk Yonetim Tarihi Dersleri

Tiirkiye’de Kamu Yonetimi 9ali§malan Bati ile kiyaslandigmda 90k yenidir. Ilk defa
19. yiizyilda ve ABD’de ba§layan Kamu Yonetimi 9ali§malannm aksine Tiirk Kamu
Yonetimi 9ali§malan 1950’lerden itibaren geli§me gostermi§tir. Bu tarihten once Kamu
Yonetimi 9ali§malannm geleneksel bir anlayi§la once Umumi Amme Hukuku 9er9evesinde
incelendigi ardmdan kisa bir sure Siyaset Bilimi’nin alt konusu olarak degerlendirildigi
soylenebilir (Giiler, 1994, ss. 5-8). Soz konusu yillarda Umumi Amme Hukukun bir par9asi
olarak Kamu Yonetimi, pozitif bir hukuk anlaynjimn aksine devlet teorilerinin ekseninde ele
alinmi§tir. Dogrudan bir kamu yonetiminden soz etmek yerine dolayli yollardan ve biirokrasi
kurgusu 9er9evesinde konuyla ilgilenilmi§tir. tk inci Diinya Sava$Tmn ardmdan ba§layan
ikinci donemde ise Kamu Yonetiminin bu kez siyasetin konusu oldugu goriilmektedir.
Devletin biitiin bir inceleme nesnesi olarak tammlanmasma olanak vermeyen ABD modeline
uygun olarak kurgulanan 9ali§malar, bu kez siyasal siirccin konusu olacak §ekilde ele
alinmi§tir. Hukuksal boyutun tiimiiyle ayn§tigi bu modelde devlet olgusu, siyasal ve yonetsel
boyutlan bakimmdan da ayri uzmanlik alanlannm konusu sayilrm§tir. Ama daha onemlisi, her
iki alanda da bu boyutlann “devlete ait olma” ozelligi silikle§erek goriinmez hale gelmi§tir
(Giiler, 1999, s. 6).

Tiirk Kamu Yonetimi ara§tirmalan konusunda asil ozgiin donii§iim ise 1950’li yillarda
ba§lar. NATO iiyeligiyle birlikte ba§layan Tiirk- Amerikan i§birligi Kamu Yonetimi
ara§tirmalan konusunda da kendisini gostermi§tir. Siyaset Biliminden ayn§arak biirokrasi ve
kamu personeli incelemeleri baglammda ele alman Kamu Yonetimi 9ali§malan bir biitiin
halinde kamunun ozgiin bir yoniinii ifade etmi§tir. Kisaca, Tiirkiye’de Kamu Yonetimi
disiplini koklerindeki devlet idaresi-hukuk agirlikli Kita Avrupasi geleneginden keskin bir
donii§le koparak yiiziinii tamamen ABD’ye donmii§tiir. Yeni donemde Tiirkiye’de kamu
yonetimi disiplininin in§asmda U9 onemli a§ama dikkat 9ekmektedir. Bunlardan ilki 1951
yilmda Diinya Bankasi tarafmdan hazirlanan ve Tiirkiye’nin “yonetim bilimi” ile tam§masma
neden oldugu soylenen Barker Raporu, ikincisi Birle§mi§ Milletler tarafmdan bir ‘teknik
yardim Sozle§mesi’ne bagli olarak 1953 yilmda Tiirkiye Orta Dogu ve Amme Idaresi
Enstitiisii’niin a9ilmasi, ii9iinciisii 1957 yilmda Siyasal Bilgiler Fakiiltesi’nde Tiirkiye’nin ilk
“amme idaresi kursiisii”niin kurulmasidir (Keskin, 2005, s. 2). Kamu Yonetimi disiplininin
Amerikalilar tarafmdan tavsiye edildigi §ekilde ele almmasi nedeniyle soz konusu tarihten
itibaren 9ali§malarm yonii, i§letmecilik konulanna donmii§; siyaset ve kamu hukukundan
ayri§arak dogrudan siire9 ve organizasyon odakli bir kamu yonetimi gelenegi ba§latilmi§tir.
Bununla birlikte imparatorluk donemi veya Cumhuriyetin ilk yillannda ortaya 9ikan ve
neredeyse yanm yiizyillik bir birikimi bulunan biirokrasi kiiltiiriine dayali bir kamu yonetimi
incelemesi goz ardi edilmi§tir. Taylorcu temellere dayali Anglo-Sakson yonetim kultiiriiniin
Tiirk Kamu Yonetimi 9ali§malan arasma girmesiyle birlikte, kalkmma odakli bir kamu
yonetimi geleneginin ba§latildigi ileri siiriilebilir. Boyle bir yonetim geleneginin
ba§latilmasmdaki temel ama9 ku§kusuz ideolojiktir. Tiirkiye ba§ta olmak iizere diger az
geli§mi§ iilkelerde akademisyen ve yoneticilerden beklenen, boyle bir temel iizerine 9ali§arak
“amme idaresi”nin modernize edilmesi ve “idari az geli§mi§lik” durumuna son verilmesidir
(Giiler, 1994, ss. 10-1 1). Bu baglamda yeni donem i9inde Tiirkiye gibi iilkelerden beklenen en
onemli §ey, aslmda ABD odakli bir Anglo-Sakson yonetim gelenegini takip etmektir.

1950-60 yillan arasmda ABD’nde kamu yonetimi disiplini, Taylorcu 9ali§malann yam
sira orgiit analizine davram^i a9iklamalar ile sosyo-psikolojik yakla§imlar eklenerek
9e§itlenmi§tir. Ote yandan Amerikan Kamu Yonetimi Disiplini i9inde “Kar§ila§tirmali Kamu
Yonetimi” ve “Kalkmma Yonetimi” gibi iki yeni inceleme alanma da rastlanmaktadir.
Kar§ila§tirmali Kamu Yonetimi incelemeleri yerel duzeyde ulkelerin kamu yonetimi orgiitii
ve i§leyi§lerini inceleyen bir alan olarak geli§irken, Kalkmma Yonetimi ise idari anlamda
iyile§tirme ve reform 9ali§malarmi konu edinmi§tir. Ancak bu iki alamn yildizla§malari gibi

182

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

unutulu§lan da ayni hizda ya§anmi§tir (Giilcr, 1994, s. 11). Aym tarihlerde Tiirkiye’de Kamu
yonetimi 9ali§malannm gelenegini korumak istedigini soylemek yanli§ olmaz. NATO’ya
giri§le birlikte ba§layan yeni donem i9inde Tiirkiye siyasal olarak tercihlerini Bati’dan koysa
da literatur bakimmdan Kamu Yonetimi konusunda biraz daha muhafazakar kalmak istedigi
a9iktir. Omegin Yonetim Bilimleri’ne damgasmi vuran insan ili§kileri yakla§imi Turkiye
literaturune 1960’lann sonlanna dogru girmi§tir. Aynca Kamu Yonetimi halen umumi amme
hukukunun bir uzantisi olarak algilanmaktadir. Ne var ki, literatur bakimmdan Turk Kamu
Yonetimi muhafazakar bir duru§ sergilese de kurumsal bakimdan 1950-1960 arasmda onemli
geli§meler ya§anmi§tir. 1952-1956 yillan arasmda Siyasal Bilgiler Fakiiltesinin “idari §ubesi”
ogrencileri aldiklan toplam elli ders i9inde yirmi hukuk, alti siyaset bilimi dersi alirken,
yalmzca U9 kamu yonetimi dersi gormu§lerdir (Heper ve Berkman, 1980, s. 34). 1952 yilmda
kurulan ve akademik faaliyete ge9me hazirliklanm ancak 1963’de tamamlayan Turkiye ve
Ortadogu Amme Idaresi Enstitiisiinde (TODAIE) ise “Kamu Yonetiminin ilkeleri”,
“Tiirkiye’nin Yonetim Yapisi” ve “Yerel Yonetimler” ile ba§layan ogretim hemen bir sonraki
yilda 9e§itlenerek hiz kazanmi§tir. Yeni derslerin i9inde “Toplum Kalkmmasi”, “Personel
Yonetimi”, “Halkla lli§kiler”, “Insan ili§kileri”, “Kamu Yonetiminin Ilkeleri”, ve
“Organizasyon-Metod” yer almaktadir. 1960’li yillarm ortalarmdan ba§layarak ise “Planli
Kalkmma”, “Plan Uygulamalan” konulan dikkat 9ekmektedir (Giiler, 1994, s.12). Ulkemizde
9agda§ anlamda kamu yonetimi ogretimi verilmesi konusundaki bir diger geli§me, TODAIE
ile aym donemde, Ankara Universitesi’ne bagli Siyasal Bilgiler Fakultesi’nde (SBF)
ya§anmi§trr. SBF’de bir Kamu Yonetimi Kiirsiisii kurulmasi giri§imleri 1953 yili sonlannda
ba§lami§, 1957 yilmda “Amme Idaresi Kursusii” adiyla kurulmu§tur. Kiirsiiniin adi 1967
yilmda “Kamu Yonetimi Kursusii” olarak degi§tirilmi§tir. TODAIE ve SBF’ne ilaveten, Orta
Dogu Teknik Universitesi’nde (ODTU) de kamu yonetimi lisans ogretiminin kurulmasi
kararla§tmlmi§tir. 1956 yilmda kurulan ve 1960’larla birlikte onemli bir geli§me kaydeden
ODTU’de, Iktisadi idari Bilimler Fakiiltcsi kendi i9inde “Ekonomi ve istatistik”, “i§letme
Yonetimi” ve “Kamu Yonetimi” olmak iizere ii9 ana boliime aynlmi§tir. Kamu Yonetimi
Boliimii’nde idare hukukundan bagimsiz ve Anglo-Amerikan kamu yonetimi yakla§iminm
etkisinde bir kamu yonetimi ogretimi verilmeye ba§lanmi§trr. Hepsinden onemlisi, ogretimin
yabanci bir dille yapilmasi uygulamasi ODTU’yii kamu yonetimi ogretimi konusunda
onciillerinden daha farkli bir yere oturtmu§tur (Altan, vd. 2009, s. 230).

1960-1970 yillan arasi Anglo-Sakson yonetim kulturiinde “orgiit teorileri”, “orgiit
kiilturii” ve “yonetim siireci” kavramlan uzerine in§a edilen bir donemi ifade etmektedir.
Biirokrasi sorgulanmaya ba§lamakla birlikte, yonetimde etik gibi konular dogrudan ara§trrma
konulan arasmda sayilmaktadir. Diger taraftan bu donem i9inde “kamu politikalan” ba§ligi
altmda Siyaset Bilimi 9ali§malarmin da Kamu Yonetimi ara§tirmalan arasma sokuldugu
gozlemlenmektedir (Giiler, 1994, s.13). Ozellikle devletin ozel sektorle ili§kilerini geli§tirdigi
bu yillarda, Amerikan Kamu Yonetimi geleneginin rekabet9i bir anlayi§la ele almmaya
ba§ladigmi ve devletin dogrudan yatmmlar yaparak (ya da yardimci olarak) piyasaya yonelik
bir yapilanma i9ine gittigini soylemek yanli§ olmaz. Aym donem i9inde Turkiye’de Kamu
Yonetiminin boyutu ele almdigmda Amerikan etkilerinin hizla yayildigim soylemek
mumkiindur. Temelleri ellilerde atilan Ankara Universitesi SBF, TODAIE ve ODTU gibi
kurumlar bu donemde yabanci modelleri geli§tirme cihetine yonelmi§lerdir. Bu baglamda
1970’lerin Tiirkiycsindc Kamu Yonetimi 9ali§malari modelci, yapilan analizlerde yabanci
mikro teorilerin terimlerini kullanan ve konuya normatif bir 9er9eveden bakan bir tutum
haline donu§mu§tur (Giiler, 1994, s. 14). Aym donemlerde Amerikan literatur geni§ ol9iide
incelenmi§, bire bir olmasa da onemli 9eviriler Kamu Yonetimi dunyasi i9ine sokulmu§tur. Bu
baglamda Kara Avrupa yonetim kiilturiinden tam bir kopu§un ya§andigi ileri siirulebilir. Soz
konusu donemle ilgili olarak eklenebilecek son bir §ey ise Kamu yonetimi 9ali§malannm
universitelerde yaygmla§tmlmasidir. Ba§ta Bursa, Malatya, Erzurum, Eski§ehir olmak iizere
Anadolu’nun onemli merkezlerinde iiniversiteler kurulmu§; bu iiniversitelerde egitim veren
kamu yonetimi boliimii sayisi (donemin sonlanna kadar) 9’ a ula§mi§tir.

1980-1990 yillan arasmda ABD Kamu Yonetimi Bilimi mevcut kavramlanm korurken,
ozellikle donemin ikinci yansmdan itibaren iki kavram literature kazandmlmi§tir: “Kamu

Cantiirk CANER

183

i§letmeciligi” ve “ Orgiit Kiiltiirii”. Ilk defa Balkan Carter’in se9im vaatleri arasmda yer alan
“Kamu i§letmeciligi” ayni zamanda “Yeni Kamu Yonetimi (New Public Management)” ve
“Yoneti§im (Governance)” kavramlarmm da atasi sayilir. “Orgiit Kiilturii” ise kamu kurum ve
kurulu§lannm yeniden yapilandmlmasiyla ilgili bir incelemeyi ama9lar. Orgiitsel baglilik,
orgiitsel vatanda§lik gibi kavramlar soz konusu inceleme alanimn konulan arasmda yer alir
(Giiler, 1994, s. 15). Soz konusu donemde Tiirk Kamu Yonetimi’nin geli§imine
bakildigindaysa, Amerikan ekoliiniin rafa kaldmldigi goriilmektedir. 12 Eyliil Askeri
Yonetiminin i§ ba§ma geldigi bu donem Tiirk Kamu yonetimi i9in de yeniden yapilanma
yillandir. Literatiirde eskiye donii§ goriilmektedir. Anglo Sakson ekolii tamamiyla ortadan
kaldmlmamakla birlikte reva9ta goriilmez. Bunun yerine dogrudan devletin yeniden
yapilandmlmasi ve yeni donemde Tiirk Kamu Yonetimi’nin hangi temeller iizerine
yiikselecegi tarti§malari giindemi me§gul etmektedir. Nitekim bu durum izlerini 90’li yillarm
ilk yansma kadar ta§imi§tir. Doksanli yillann ikinci yarismdan sonra ise yeniden Anglo-
Sakson ekoliine donii§ ya§anmi§tir. Ekonomide uygulanan tam liberalizasyon hareketlerinin
ve Tiirkiye’yi kiiresel ekonomiyle eklemlendirme 9ali§malannm ekseninde, piyasa odakli bir
kamu yonetimi kiiltiiriiniin geli§tirilmesi ama9lanmi§tir. Bu baglamda Tiirkiye’deki hemen
hemen biitiin illerde iiniversitelerin kurulmasi saglanmi§; uzunca bir siiredir sayisi sabit olan
Kamu Yonetimi Boliimlerinin sayisi 52’ye kadar 9ikarilmi§tir. Kamu yonetimi alamnda
akademik 9ali§malar yapan iiniversite sayisimn bir anda onemli miktarda artmasi, ne yazik ki
bir9ok sorunu beraberinde getirmi§tir. Universitelerin bulundugu kentin ticaret ve turizm gibi
hizmet sektorlerini geli§tirdigini, kentlerin ekonomisini inamlmaz o^iide degi§tirdigini fark
eden siyasi otoriteler, ozellikle sayisi yiizlere ula§an miktarda ogrenciyi sosyal bilimler
alamnda egitim gormek iizere yerle§tirmi§tir. Universitelerin kurulmasi ve i§letilmesi
siirecinde maliyeti en dii§iik, buna kar§m katma degerinin yiiksek oldugu sosyal bilimler
egitimi, kisa vadede bazi ak9al avantajlar saglamakla birlikte, akademik a9idan gozle goriiliir
bir kalitesizligin sebebi olmu§lardir. Akademisyen sikmtisi, yiiksekogretimde kalite, egitimde
firsat e§itliginin bozulmasi ve nitelikli i§sizlik tehlikesi gibi durumlar Tiirkiyc’dc 1990’li
yillann onemli handikaplan arasmdadir. Bu durumdan Kamu Yonetimi Bilimi ozellikle
olumsuz anlamda etkilenmi§tir. Anadolu’nun pek 90k yerinde ogretim iiyesi sikmtisi 9eken
Kamu Yonetimi Bolumleri, birbirini taklit eden mufredatlar olu§tururken tek diize bir kamu
yonetimi egitiminin kapilan aralanmi§tir. Ustelik literatiir 9ali§malannda da onemli zafiyetler
ya§ayan Tiirk Kamu Yonetimi Bilimi, doksanli yillarm baspndan itibaren mevcut konumunu
yitirmi§, Anglo-Sakson yonetim kulturiiniin sade bir izleyicisi konumuna dii§mu§tur. Nitekim
Giiler (2004, ss. 3-4)’inde ifade ettigi gibi, Soguk Sava§’m bitimiyle birlikte Kamu yonetimi
alamnda ge9en yirmi yilda ya§anan geli§meler U9 temel kavramla ozetlenebilir: “Inme”,
“Degersizle§me” ve “Buharla§ma” . Yeni Diinya Diizeni diger geli§mekte olan iilkelerde
oldugu gibi Tiirk Kamu Yonetimi’nde de onemli bir “inme” veya fel9 ya§atmi§trr. Ya§anan bu
fel9 aslmda Kamu Yonetiminin i§levini ve anlammi kaybetmesi iizerinedir. Kiiresel lc^mcylc
birlikte ama9lanan piyasa ekonomisi kamu yonetimini hareketsiz birakmaktadir. Ikinci
kavram ise “inme ” nin sonucunda ortaya 9ikan “degersizleqme ’dir. Bilindigi gibi Kamu
Yonetimi Idare Hukuku’nun egemenligi ile Siyaset Bilimi’nin 9ekiciligi arasmda kendini
kamtlama miicadelesinden dogmu§tur (Giiler, 2004, s. 3). Ancak Yeni Diinya Diizeninde her
iki kavramda yerini ve anlammi ba§ka kavramlara birakmi§trr. Kamu Yonetimi ise dogrudan
i§letme Yonetiminin baskisi altmdadir. Artik Kamu Yonetimi rekabete dayali siradan
i§letmelerden farkli degildir. I§te bu durum Kamu Yonetimini degersiz kilmaktadir.
“Buharla§ma” ise Kamu Yonetiminde giiniimiize kadar gelen bir siireci ifade eder.
Kiireselle§meyle birlikte devlet kii9iilmii§, ozel sektor ve sivil toplum kamu kararlarma
katilmaya ba§lami§, kamu orgiitleri vatanda§ ve siire9 odakli bir anlayi§la yeniden
yapilandmlmi§ ve yeni bir kamu personel rejimi giindeme getirilmi§tir. Bunun sonucunda
Kamu Yonetimi onemli ol9iide zayiflami§ ve agirligim kaybetmi§tir. Nitekim 2000-2010
doneminde yukanda ifade edilen tiim unsurlar tek tek hayata ge9irilmi§tir. Kureselle§me
surecinin biitiin diinyayi etkisi altma aldigi ve ekonominin global diizeyde ve biitiin yonleriyle
birbirine eklemlendigi 21. yiizyilda, Kamu Yonetimi dogrudan “yoneti§im”, Yeni Kamu
Yonetimi l^lctmcciligi (New Public Management)” iizerinden kurgulanmaktadir. Yerel
yonetimler, sivil toplum, kamu hizmetlerinin ozelle§tirilmesi, Bagimsiz Idari otoriteler olarak

184

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

tammlanan ekonomi odakli piyasa yonlendiricileri Postmodern Kamu Yonetimi kultiiruniin
omekleri arasmdadir. Bunlarm yam sira bilgi ve ileti§im teknolojilerindeki geli§meler, turn
piyasaya oldugu gibi Kamu Yonetiminin yapisal ve i§levsel durumunu da etkilemi§tir.
Kisaca ‘e-devlet ( e-government )” ba§ligi altmda ifade edilen bu yeni durum, aslmda tiim
kamusal hizmetlerin oncelikli olarak sanal ortamda yerine getirilmesini ifade etmektedir.
Hizmetlerin 7/24 esasma gore ve surekli olarak verilmesini am a^ lay an e-devlet uygulamalan,
siber kamu yonetimi veya siber devlet olarak da tammlanmaktadir. Bu anlayi§a gore siber
devlet, kesintisiz hizmet veren, kendisine ula§ilabilen, giivenli, §effaf ve denetime a9ik bir
devlettir (Atmaca, 2008, ss. 3-5).

Kureselle§me siireciyle birlikte ba§layan yeni yiizyilda ba§ta ABD olmak uzere
dunyada Kamu Yonetimi literaturiindeki anlam degi§ikliginden Turk Kamu Yonetiminin de
onemli o^iide etkilendigini soylemek abarti olmaz. Turk Kamu Yonetimi, doksanli yillarda
ba§layan yeniden yapilanma surecinin de belirleyiciligi altmda ideolojik bir ama9la, yapisal
ve i§levsel anlamda onemli bir donu§um i9ine girmi§tir. 21. yiizyilm ilk be§ yili i9inde Bilgi
Toplumu ve E-devlet soylemleri 9er9evesinde hukuk alamnda onemli duzenlemeler yapmi§;
bili§im su9lan ve e-guvenlik gibi konular kamu yonetiminin bir par9asi haline gctiri lmi^tir.
Hukuk alanimn yam srra orgutsel olarak Turk Kamu Yonetimi onemli bir donu§um
gostermi§tir. E-devlet kavrami ve stratejileri once her bakanligm kendi insiyatifiyle doksanli
yillann sonlarmdan itibaren ba§lami§; ardmdan 2004 yilmda DPT biinycsindc kurulan “Bilgi
Toplumu Dairesi Ba§kanligi ” ile birle§tirilerek kurumsal yapisma kavu§mu§tur. Soz konusu
yapilanmayla birlikte onceden ba§latilan e-devlet projeleri “E-ddniipim Tiirkiye Projesi”
ba§ligi altmda ve tek bir kurum koordinatorlugiinde toplanmaya 9ali§ilmi§, ortak bir e-devlet
stratejisinin temel ilkeleri belirlenmi§tir. Buna gore e-devlete gC9i$in temel amaci bilgi
toplumu surecini yakalamak, kamu hizmetlerinin 7/24 verilmesini saglamak, §effaf, katilimci
ve hesap verilebilir bir kamu yonetimi duzeni kurmaktir (IX. Be§ Yillik Kalkmma Plam, ss.
51-58 ve 95-98). Soz konusu stratejilerden yola 9ikilarak oncelikli olarak e-devlet projeleri
hayata ge9irilmeye 9ali§ilmr§, bu konuda onemli yatmmlar yapilarak ba§ta MERNIS
(Merkezi Niifus idare Sistemi) olmak uzere, UYAP (Ulusal Yargi Agi Projesi), TUCBS
(Tiirkiye Ulusal Cografi Bilgi Sistemi), E-devlet Kapisi Projesi (www.turkiye.gov.tr),
VEDOP (Vergi Daireleri Otomasyon Projesi), E-tapu (E-kadastro), Tiirkiye KAMUNET
(Ulusal Bilgi Sistemi) gibi projeler uygulamaya sokulmu§tur. Boylelikle hem kurumsal hem
de i^lcvscl olarak, diinyamn her yerinden ula§ilabilecek bir Kamu Yonetimi agi
ama9lanmi§trr.

Ne var ki orgutlenme ve uygulama safhasmda goriilen bu 9arpici degi§ime kar§m,
Kamu Yonetimi egitimi alamnda goze 9arpan bir dinamizm bulunmamaktadir. Bugiin halen
Tiirkiyc’dc faaliyet gosteren ozel ve devlete ait olmak iizere toplam 141 iiniversitenin 34’iinde
dogrudan Kamu Yonetimi ba§ligi altmda egitim verilmektedir. Kamu yonetimi egitimi veren
iiniversitelerin onemli bir boliimii ise devlet iiniversiteleridir. Universite sayismm ozellikle
2002 yilmdan itibaren hizla arti§ gosterdigi Tiirkiye’de Kamu Yonetimi Bolumleri, Iktisadi ve
Idari Bilimler Fakultelerinin altmda faaliyet gostermektedirler. Ozel ya da devlet olsun butiin
Kamu Yonetimi Bolumleri, verdikleri egitimin temel amacim kamuda ve ozel sektorde
9ali§abilecek nitelikte list ve orta diizey yoneticiler yeti§tirmek olarak tammlamaktadir. Bu
baglamda soz konusu boliimlerde ogrencilere, siyaset ve sosyal bilimler, yonetim bilimleri,
kentle§me ve 9evre sorunlan ve hukuk bilimleri anabilim dallannm kapsadigi derslerin yer
aldigi bir program uygulanmaktadir. Programda yer alan dersler ve egitim-ogretim
yontemleri, alanla ilgili temel bilgileri vermenin yanmda, ogrencilere analitik baki§ a9isi ve
sorgulayici bir anlayi§ da kazandmlmaya 9ali§ilmaktadir. Ayrica Kamu Yonetimi
bolumlerinde idari hakimler de yeti§tirildigi i9in Hukuk Fakultesinden sonra en 90k hukuk
derslerinin verildigi boliim olma ozelligi gostermektedir {Kamu Yonetimi, 20 Mayis 2010
http://tr.wikipedia.org/wiki/Kamu_Y%C3%B6netimi). Tiirkiye’de Kamu Yonetimi
Bolumleri genellikle dort bilim dali altmda faaliyet gostermektedir. Bu bilim dallan ise krsaca
Siyaset ve Sosyal Bilimler, Yonetim Bilimleri, Kentle§me ve ^evre Bilimleri, Hukuk
Bilimleri’dir. Boliim i9inde biitiin bilim dallannm ders dagilimlannm e§it sayidan meydana
gelmesi ilkesi genel ge9er bir egilim iken; zaman zaman bu dengenin de bozuldugu a9iktir.

Cantiirk CANER

185

Dengenin bozulma sebepleri arasmda en onemli etkenin boliim i?indeki ogretim iiyelerinin
sayi ve nitelikleri oldugu ileri siiriilebilir. Soz konusu dort ana bilim dalmdan her hangi bir ya
da birilerinin, i?erdikleri ogretim iiye sayisi boliimdeki derslerin belirlenmesinde onemli bir
belirleyici olduklan goriilmektedir. Hatta zaman zaman ilBF biinyesinde bulunan diger
boliimlerin ogretim uyelerinin de (ozellikle yeni a9ilan universitelerde) derslerin
belirlenmesinde etkili olduklan goriilmektedir.

Kamu Yonetimi egitimine tarih perspektifinden bakildigmda, verilen derslerin biitiin
universitelerde zorunlu olan “Atatiirk like ve inkil&plari ” dersinin yam sira Siyaset Bilimi
Bilim Dali bunyesinde toplandigi goriiliir. Hali hazirda faaliyet gosteren biitiin Kamu
Yonetimi Boliimlerinde ve soz konusu bilim dab i?inde tarih egitimi “Siyasi Tarih”, “Siyasi
Dii§unceler Tarihi ”, “Turk Siyasal Hayati ” gibi Q9 ba§lik altmda toparlandigi goriilmektedir.
Soz konusu bu dersler iiniversitelere gore degi§mekle birlikte 90gunlukla her iki donemde de
verilebilmektedir. Bunlann yam sira Dokuz Eyliil, Gazi, Gazi Osman Pa§a, Mersin (Insanhk
Tarihi ba§ligi altmda), Mugla (yonetim tarihiyle birlikte), Trakya, Yeditepe (her iki donemde
de) ve Atilim Universitelerinde “Uygarlik Tarihi” derslerinin de verildigi belirlenmi§tir.
“Atatiirk like ve Inkil&plari” dersinin miifredat programi YOK tarafmdan belirlenmi§ken;
diger derslerde tek bir miifredat yoktur. Genel bir baki§ 9er9evesinde Atatiirk like ve
Inkilaplan dersi bir tarafa birakildigmda “Siyasi Tarih” derslerinin i9erigi; tarih ve siyasi
tarih aynmi, modemite oncesi Avrupa, Fransiz Devrimi ve sonrasmda Avrupa, I. Diinya
Sava§i, Bati kar§iti hareketler, Osmanli siyasal ya§ami, Bol§evik Devrimi, II. Diinya Sava§i
(oncesi ve sonrasi), Soguk Sava§ Donemi, £ok Merkezlilik ve Kiireselle§me donemi gibi
konulardan olu§maktadir. Dogrudan diinya siyasal olaylannm anlatildigi derslerde kullamlan
materyaller alamnda uzmanla§tigi dii§iiniilen bilim adamlarmm yazdiklan eserlerden
olu§maktadir. “Siyasi Diipmceler Tarihi ” adli derslerde ise yine genel hatlanyla Antik yunan
felsefesi, Sokrat, Eflatun, Aristo, Cicero, Hristiyan felsefecileri, Ronesans ve Reform
Hareketleri, Protestan Ahlaki, Machiavelli, Thomas Moore, Jean Bodin, Hobbes, Rousseau,
Montesqueu gibi dii§iiniirler yer almaktadrr. Bu yoniiyle “ Siyasal Dii§iinceler Tarihi” bir
anlamda felsefe tarihi veya umumi amme hukukuna giren devlet felsefesi konulan iizerinde
odaklanmaktadir. “Turk Siyasal Hayati” dersleri ise, Klasik Osmanli donemiyle ba§lar.
Aynca bu dersin konulan arasmda Viyana Sava§i sonrasi donem, Tanzimat, Islahat
Fermanlan, yikili§ donemi Osmanli Padi§ahlan donemleri, Me§rutiyet Donemleri, Balkan
Sava§lan, I. Diinya Sava§i, Kurtulu? Sava§i, Tiirkiye Cumhuriyeti’nin kurulu§u, Atatiirk
Devrimleri, ^ok Partili Siyasal Ya§am, II. Diinya Sava§i ve giiniimiize kadar gelen periyodik
donemler ogretilmektedir. Daha 90k son donemlerde giindeme getirilen “ Uygarlik Tarihi”
derslerinde de genel hatlanyla uygarligm ortaya 9iki§i, uygarlik donemleri, Dogu ve Batida
Tanm devrimi, feodalite, Asya Tipi Uretim Tarzi, Aydmlanma, Sanayi Toplumu, Bilgi
Toplumu ve Kiireselle§me gibi konular i§lenmektedir.

Yukanda ifade edilen ve tarihle disiplinler arasi bir i§birligi i9inde geli§tirilen derslerin
yam sira Tiirkiye’de yakla§ik olarak son on yildir, Kamu Yonetimi egitimi i9inde “Turk
Yonetim Tarihi” derslerinin de verilmeye ba§ladigi goriilmektedir. Oijinali 1960 ’li yillarda
ABD’nde ba§layan, “Kamu Yonetimi Tarihi (Public Administration History)” derslerinin
yerel bir versiyonu olan “Turk Yonetim Tarihi” dersleri, §u an 28 iiniversitede zorunlu veya
se9meli olarak verilmektedir. Kamu Yonetimi Boliimlerinde verilen Tiirk Yonetim Tarihi
derslerine daha yakmdan bakildigmda ortak bir miifredat programimn bulunmadigi
goriilmektedir. Bununla birlikte dersin temel hedefinin Tiirk biirokrasi ve devlet gelenegi
oldugu a9iktir. Soz konusu dersi veren iiniversitelerin ortak miifredatlan kar§ila§tmldigmda,
Tiirklerde devlet yonetiminin orgiitlenme bi9imleri ile i§leyi§i iizerine vurgu yapilmakta, Tiirk
biirokrasi tarihi belirli bir sistematik i9inde a9iklanmaya 9ah§ilmaktadir. Bu baglamda
ozellikle Osmanli yonetim sistemi iizerinde durulmakta ve Osmanli devlet geleneginin
Cumhuriyet sonrasi biirokratik kultiirii nasil etkiledigi tarti§ilmaktadir. Ozellikle merkezi
yonetim baglammda ele alinan miifredat programlan, Tanzimat ve Islahat Fermanlanyla
birle§tirilerek uygulanmaktadir.

186

3 . Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Hi9 ku§kusuz biiyiik o^iide Osmanli devlet gelenegi iizerine yapilan boyle bir
odaklanmamn, giiniimuzdeki yonetim ve burokrasi yapisma olan etkilerinin ortaya 9ikanlmasi
bakimmdan ciddi yararlan oldugu kabul edilebilir. Ancak bu durum biitiinciil bir 9er9evede
Turk devlet geleneginin ortaya 9ikanlmasi, belirli bir sistematik i9inde ele almmasi
bakimmdan olduk9a yetersiz bir yakla§imdir. Her ne kadar Osmanlilar, Turk tarihinin en uzun
omiirlii devletini kurmu§ olsalar da; herkesin tarti§masiz olarak kabul edecegi gibi Turk tarihi
yalmzca Osmanli imparatorlugu’ndan ibaret degildir. Yakla§ik olarak be§ bin yillik bir devlet
gelenegine sahip olan Tiirklcr, bu gelenegini Biiyiik Hun imparatorlugu’ndan bu yana
ya§atmaktadirlar. Dolayisiyla Tiirk Yonetim Tarihi ders miifredatmda Osmanli oncesi Tiirk
devletlerine de mutlaka yer verilmelidir. Tam da bu noktada kar§imiza §oyle bir soru
9ikmaktadir: “Turk devlet gelenegi bu denli koklii ve derin bir ge9mi§e sahipse, o halde hangi
devletlerin incelenmesi gerekir?” Hi9 ku§kusuz bu sorunun cevabi Turk tarihinin
derinliklerinde gizlidir. Be§ bin yildan fazla bir ge9mi§e sahip olan Turk devletlerinin sayica
fazla olmasi, Tiirk yonetim tarihi incelemelerinde onemli bir tarti§ma konusudur. Bu
baglamda Turk tarihinin ya donemlerine gore, ya da cografyaya gore incelenmesi ve bu
§ekilde ele almmasi yararli olabilir. Bunlarm yam sira Tiirk devletleri belirli bir biiyiikliik
kistasi 9er9evesinde de incelenebilir. Tiirk yonetim ve devlet geleneginin akademik bir
inceleme alam olmasi, bir diger konu olan yontem, iislup ve sistematigini de giindeme
getirmektedir. Hali hazirda bu dersler, “Yonetim Bilimleri ”nin konusu olarak
degerlendirilmekte, 9ogu iiniversitede soz konusu bilim dalma mensup ogretim elemanlan
tarafmdan verilmektedir. Soz konusu ogretim elemanlannm, yonetimin diger alanlannda
yeterli akademik donamma sahip olduklan W9 ku§ku gotiirmemekle birlikte, tarih bilinci ve
nosyonunda uzak kalma olasiliklan yiiksektir. Halen pek 90k yonetim bilimci, konuyu
bireysel birikimler ve tecriibeleriyle yiiriitmektedirler. Bu durum, yonetim tarihi
9ali§malannda onemli bir sistem ve iislup eksikligine yol a9maktadir. Bu eksikligin
giderilmesi i9in tarih anabilim dalmdan yararlamlabilir veya lisansiistii egitimlerde
yaygmla§tinlarak yeni akademisyenlerin bu nosyonla yeti§mesi saglanabilir. Tiirk Yonetim
Tarihi dersleriyle ilgili bir ba§ka sorun ise meseleye yakla§im bi9imdir. Hali hazirda bu
dersler, tamamen yerel bir yonetim tarihi ogretimi olarak algilanmaktadir. Tarihsel siire9
i9inde Tiirk yonetim kiiltiiriinii ve devlet gelenegini etkileyen Bizans, Sasani, Abbasi gibi
biiyiik uygarliklann katkilan ya goz ardi edilmekte, ya da iistiin korii olarak verilmektedir.
Soz konusu uygarliklann Tiirk kamu yonetimine katkilan, benzerlikleri ve etkile§imleri
ortaya konulmadan yapilacak bir miifredat programi ciddi eksikler ta§iyacaktir. Bu
uygarliklann yonetim geleneklerinin ortaya 9ikanlmasi, Tiirk yonetim kultiiriine etkilerinin
saglikli bir §ekilde tespit edilmesi i9in yine tarih bilimiyle birlikte 9ali§mak gerekmektedir.
Tiirk Yonetim Tarihi dersleriyle ilgili son bir husus da bu alanda herkesin iizerinde uzla§ma
saglayacagi bir ara§trrma ya da ara§tirmalarm yapilamami§ olmasidir. Elbette bu alanda
yapilmi§ 90k sayida makale, tez ve kitap bulunmaktadir. Ne var ki bu 9ali§malann sayisi
§imdilik az ve yetersizdir. Ustelik yapilan 9ali§malann da dagmik oldugu, konuyla ilgili
9ali§malann (dogal olarak) halen tarilupiler eliyle yiiriitiildiigii goriilmektedir. Kamu
Yonetimiyle ilgilenen akademisyenlerin konuyla ilgili daha 90k 9ali§ma yapmalan elzemdir.

Sonu9

Tarih, sadece ge9mi§ten haber veren sikici ve kuru bir bilim degildir. Tam aksine tarih,
gundclik ya§amm dinamik bir par9asidrr ve bilme eyleminin tam da odagmda yer alrr. Bu
baglamda ozellikle sosyal bilimlerde, bilimsel yontemin ilk basamagi sayilir. Istisnasiz butiin
sosyal bilimler uzaktan veya yakmdan, konulanna gore bir §ekilde tarihle ili§kiye girerler. Bu
da tarihi disiplinler arasi bir boyuta taspr. Dolayisiyla tarih, yalmzca tarih9ilerin ilgilendigi bir
alan da degildir. Tarihin bu 90k yonlii durumu, kendisini sadece kendisiyle ilgilenenlerin de
otesine ta§imaktadir. Tarihin bir ba§ka ozelligi ise siireklilik arz etmesidir. Dinamik bir
yapidan meydana geldigi i9in surekli bir yenilenme ve geni§leme egilimindedir. Her ge9en
giin ge9mi§le ilgili olarak ortaya 9ikan bir beige veya buluntu, tarih bilimini surekli
kilmaktadir.

Cantiirk CANER

187

Oziinde tarih bilimi kadar eski olan, ancak akademik bir disiplin olarak iki yuzyillik bir
ge9mi§i bulunan Kamu Yonetimi de tarihten derinden etkilenen sosyal bilim dallarmdan
birisidir. Dogrudan devletle ilgili bir ara§tirmanm alam olan Kamu Yonetimi siyaset, hukuk,
yonetim ve 9evre olmak uzere belli ba§li dort alt bilim dalmdan meydana gelen bir butiindiir.
Devletin i§leyi§i, vatanda§la olan ili§kileri uzerine kurgulanan bu biitiin, bir yandan gelecekte
yeni yoneticiler yeti§tirmeyi hedeflerken, diger tarafitan da devlet kulturu ve yonetim
gelenegini ge9mi§ten gelecege ortaya koymak i9in akademik 9ali§malar yapmaktadir. Kamu
yonetimi bu yoniiyle tarihsel siirecin de ayrilmaz bir par9asidir. Disiplinler arasi bir
9ali§manm oznesi olarak Kamu Yonetiminin tarih bilimiyle olan ili§kileri ku§kusuz ulkemizde
yeni bir ugra§ alamdir. Her ne kadar da olsa geleneginde tarihsel bir ge9mi§ barmdiran ve bu
ge9mi§i 9e§itli duzeylerde ara§tirma konusu yaparak geli§tirmeyi ama9layan kamu
yonetiminde tarih bilinci, giderek artan bir ilgiyle kar§ilanmaktadir. Ozellikle ulkemizde,
bugun kamu yonetimi literaturii bir yandan kureselle§menin getirdigi yeniliklere cevap
vermeye 9ali§irken, diger taraftan (Turk tarihindeki yeni geli§melere paralel olarak) ge9mi§te
uygulanma imkam bulan ve guniimuzdeki devlet geleneginin yaraticisi olan yonetim tarihinin
de temel dinamiklerini ortaya koymaya 9ah§maktadrr. Bu baglamda ortada henuz bir kamu
yonetimi tarilnjiligi gelenegi olu§mami§ken, soz konusu ogretinin 90k yonlii ve tarihle yakm
bir ili§ki i9inde geli§tirilmesi literaturiin geli§mesi i9in 90k onemlidir. bu ama9la tarih ve
kamu yonetimi, ortak bir yonetim tarihi literaturii yaratmalari, kamu yonetimi tarilnjiligini
daha sistematik bir platforma oturtarak §ekillendirmelidir. Boyle bir durumda kamu yonetimi
kurami konusunda da bazi yeni sorularm da kapilan aralanacak, bugiinkii devlet sistemimizin
daha iyi ele almmasmda onemli katkilan olacaktir.

Kaynak9a

Altan, Y. Kerman, U. ve Aktel, M. (2009). Kamu Yonetiminde Lisans Ogretimi: Kamu

Yonetimi Ogrencileri Uzerinde Bir Ara§tirma, SDU, Fen Edebiyat Fakultesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Sayi:20, Aralik, 227-2529
Aksoy, M. (1998). Tarih ve Sosyoloji, Turk Diinyasi Dergisi, Sayi: 134, 19-26.

Atmaca, E. (2008). E-Devlet”ten “Olgun Devlet” ya da E-Devlet’in 01gunla§tirilmasi,
T.C. Di§ i s^ler i Bakanligi, Uluslararasi Ekonomik Araytirmalar Dergisi,
Sayi:33, 1-14.

Aydm, A.H. (2008). Yonetim Bilimi, Se9kin Yaymcilik, Ankara.

Aydm, A.H. (2009). Turk Kamu Yonetimi, Se9kin Yaymcilik, Ankara.

Baykara, R. (1999). Tarih Ara§tirma ve Yazma Metodu, Akademi Kitapevi, Izmir.

Bi9ak, A. (1999). Tarih Bilimi, £antay Kitapevi, Istanbul.

Boumrane, C. (1993). Islam Tarilujiligi ve Tarihlerine Bir Baki§ ((^cv. Nesimi Yazici), A.U.
ilahiyat Fakultesi Dergisi, Sayi: 30, 265-267.

Cahen, C. (1969). Seh^uklu Devri Tarih Yaziciligi, (£ev. Nejat Kaymaz), A.U. DTCF Tarih
Bdliimii Tarih Ara§tirmalari Dergisi, Sayi: 12, 193-221.

Ceasar, J. (1982). The Conquest Of Gaul, Editor: GARDNER, J.F. Penguin Books, UK
£apa, M. (2002). Cumhuriyetin ilk Yillannda Tarih Ogretimi, A.U. Tiirklnkil&p Tarihi
Enstitiisii Atatiirk Yolu Dergisi Sayi: 29-30, Mayis-Kasim, 39-55.

Demiri§, B. (2000). Roma’nm Yurtsever Tarihqisi Titus Livius, Arkeoloji ve Sanat Yaymlan,
Istanbul

Duri, A. A. (2006). Irak Tarih Ekolii (£ev. H.ibrahim GOK), Nusha, Yil: VI, Sayi: 21,
Bahar, 165-173.

Eryilmaz, B. (1998). Kamu Yonetimi, Erkam Matbaacilik, Ankara.

Guler, B.A. (1994). Nesnesini Arayan Disiplin: Kamu Yonetimi, Amme Idaresi Dergisi,
Cilt:37, Sayi:4, Aralik: 1-19.

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

Giiler, B.A. (2004). Degi§im ve Disiplin, Hacettepe Universitesi, iiBF, Ikinci Kamu Yonetimi
Forumu (KAYFOR II), Ankara: 7-8 Ekim, 1-11.

Johnson, H. (1964). The Consept of Bureaucracy of Cameralism, Political Science Quarterly,
Vol: 79, No: 3 September, 378-402.

Joseph, B. and Janda, R. (2008). The Handbook of Historical Linguistics, Blackwell
Publishing, UK

Kuran, E. (1997). Fuad Kopriilunun Milliyet9iligi, S.U. Tiirkiyat Arapirmalan Dergisi, Sayr:
3, 243-248.

Keskin, N. (2005). Tiirkiye’de Kamu Yonetimi Disiplinin “Koken” Sorunu,

http://www.politics.ankara.edu.tr/tartisma_metinleri.php. No: 89, Kasrm.

Kiitukoglu, M. (1995). Tarih Ara§tirmalarinda Usui, Kubbealtr Ne§riyatr, Istanbul.

Nohutpu, A. (2009). Kamu Yonetimi, Sava§ Yaymevi, Ankara.

Ortaylr, I. (1996). Tarih Nedir? Tiirkiye Gunliigii Dergisi, Sayr: 39, 152-159.

Ortaylr, t. (2009). Tarih Yazicilik Uzerine, Cedit Yaymlarr, Ank ara.

Ozgiir, O. (2010 Nisan 20), Voltaire,

http.V/www. toplumsalbilinc. org/forum/index.php ?topic=3722. 0;wap2
Popper, K. (2004). The Poverty of Historicism, Taylor&Francis Group, USA.

Raadschelders, J. (2008). Administrative History as a Core Dimension of Public
Administration, 1-32, www.aspanet.org/scriptcontent/pdfs/FPA-AH-Article.pdf
Sander, O. (1978). Tarihte Yontem, A.U. SBF Dergisi, Cilt:28, Sayr:l, 59-71.

Srlay, K. (1991). Ahmedi'nin Osmanlr Tarihinde Arasoz (Digression) Tekniginin Kullanrmr
ve l^lcvi, A. U. Turkoloji Dergisi, Cilt: 9, 153-162.

Spicer, M. (2004). Public Administration, the History of Ideas, and the Reinventing

Government Movement, Public Administration Review, Vol. 64, (May-June) , No. 3,
ss. 353-362.

Strivers, C. (1999). Review: Translating out of Time: Public Administration and Its History,
Public Administration Review, Vol. 59, No. 4. (July - August), 362-366.

Togan, H.V. (1985). Tarihte Usui, Enderun Kitapevi, Istanbul.

Tortop N. Ispir, E. ve Aykay, B. (1999), Yonetim Bilimi, Yargr Yaymlarr, Ankara.

Tun9ay, M. (1964). Karl R. Popper, A.U. SBF. Dergisi, Cilt: 19, Sayr:l, 161-167.

Uyanrk, N. (2004). Celal Nuri fieri ve Tarih Anlayr§r, S.U. Tiirkiyat Arapirmalan Dergisi,
Sayr: 16, Giiz, 241-258.

DPT, IX. Be§ Yrllrk Kalkmma Planr (2007-2013)

http://www.felsefetarihi.net

http://www.history.hanover.edu

http://www.toplumsalbilinc.org

http://www.msxlabs.org

http://www.tr.wikipedia.org

BATI RUMELi TURK DiLiNIN DUNU BUGUNU YARINI

Suzan D. CANHASi

Bu 9ali§manm ba§ligmda Rumeli tabirini kullandim 9iinkii Tiirkler Balkanlan ele
ge9irdikten sonra bu topraklarda Rumeli Vilayetini kurdular ve o zamanlarda Turk dili bu
topraklara yayilmaya ba§lami§tir ve onun kullammma ge9ilmi§tir. Rumeli, Osmanlilarm Balkan
yanmadasma verdikleri cografi isim, aym zamanda bu bolgeyi i9ine alan Osmanli eyaletinin
adidir (IslamAnsiklopedisi, c. 9. s. 738).

1. Tiirklerin Balkanlara Yerle§mesi

Tiirklerin Balkanlara yerle§mesi Osmanlilardan once 7. yiizyildan itibaren Bulgar, Pe9enek,
Kuman ve Oguz gibi Turk boylarmm gelmesiyle ba§lar. Bu yiizyilda ba§layan bu ili§kinin
giiniimiize kadar devam eden asil agirlikli noktasi Osmanlilarla saglanmi§tir. Kosova Meydam
Muharebesinden (1389) sonra bu sahada Osmanlimn kurdugu idare ile uzun vadeli hakimiyet
ger9ekle§tirilmi§tir (Hamzaoglu, 2004, s. 105). Oyle ki, sosyal ya§am gereksinimi olan giivenlik,
egitim, saglik, inan9 ve vicdan ozgiirlugu, miilkiyet hakki gibi hak ve ozgiirliikleri diizenleyen
turn devlet kurumlan, dil, din, rrk, sosyal simf, cinsiyet farki gozetmeksizin bolge halkm
hizmetindeydi. (Siil9evsi, 2009, s. 4) Donemin super giicii olan Osmanli devleti yonettigi
topluluklann onemli bir kismi tarafmdan benimsenmi§, devlet dili olan Tiirk9e (Osmanli
Turk9csi) temasta oldugu topluluklar iizerinde derin izler birakmi§tir (Rizay,1982, s. 28.). Bu
izlerin bir kismi sosyal ya§am devlet vatanda§ ili§kisinden, bir kismi da egitim yoluyla
ger9ekle§mi§tir.

Balkan §ehirlerinin Osmanli uygarligi dogrultusunda geli§me a§amasmda egitim bilim,
kiiltur ve sanatm altyapisi olan medrese, mektep, tekke ve zaviyeler kurulmu§, bir sure sonra da
bilim, kiiltur ve sanatm ilk temsilcileri bu topraklarda boy vermeye ba§lami§tir. Bolgede bilim ve
sanatm ilk omeklerini buraya sancakbeyi, miiderris, kadi, asker, katip, din gorevlisi ya da
tasavvuf erbabi gibi gorevli giden ki§iler verdi (Isen, 2009. s. vm).

2. Rumeli’de Tiirk Dilinin (Diinii) Kullammi

Anadolu’dan gelen bir9ok tarikatlere mensub dervi§ ve §eyhler, bu yeni ele ge9irilen
yonlerin manevi bakimmdan kalkmmalarma katki sunarken, bir yanda da kendi gelenegi ve
gorenegi i9inde takke edebiyat’min da geli§ip yayginlanmasmi sagliyordu. Donemin onemli
kiiltur kurumlan olan medreseler, bir yandan 9agm gerekli kiiltur, bilim ve devlet adamlan, yeni
kavramlar yeni kelimeleri de beraberinde getirmi§ boylece en gii9lii etki Balkan milletlerinin
dillerine olmu§tur. Yeni idarenin ba§mda bulunan Tiirk memurlannm halkla temasi, bazi
bolgelerin Tiirklerle iskam, islamiyet’in kabuliiyle Islam kiiltiiriiniin yerle§mesi, bununla birlikte
dini kelimelerin kullamlmaya ba§lamasi, Tiirklerin getirmi§ olduklan yeni zanaatlar, bazi
ogrencilerin Istanbul’a egitim i9in gitmeleri ve Trudge egitim gormeleri; kendi memleketlerine
doniince Tiirk9e kelimeleri kullanmalan ve yaymalan Balkan dillerine binlerce kelimenin
girmesine sebep olmu§tur. Bunlara ilave olarak Osmanli yonetiminin buradaki milletlerin dillerini
rahat9a kullanmalanna izin vermeleri ve asla baski yapmamalannm Tiirk9e kelimelerin bu dillere
girmesine sebep olmu§ ve insanlarm bu kelimeleri kolaylikla benimsemesini saglami§tir.
Rumeli’de Tiirk dilinin kullamm tarih9esini kronoloji bakimmdan ii9 safhaya ayirdik:

A. Ba§langi9 (1389 -1912), Osmanlilarm Balkanlara yerle§tikleri zamandan terk ettikleri
zamana kadar,

B. 1912-1950 yillan arasi (vakum donemi),

C. 1951 - 1999 yillar arasi donem (yeniden dogu§ donemi).

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara$tirmalan Sempozyumu, 2010, 189-196

190

3. Uluslararasi Turkiyat Araijtirmalan Sempozyumu

A. Ba$langi£ Donemi - (1389-1912), Osmanlilarm Balkanlara yerle§tikleri zamandan terk
ettikleri zamana kadar.

Her ba§langi9 doneminde gibi bu donemde de yazarlarm adlan az sayida 9ikmi§tir. Aydm
ki§ilerin Istanbul’ a gonderilmesiyle ve Osmanli yonetimi boyunca devletin, idari, askeri, ilmi ve
edebi alanlannda onemli konumlara yiikselmi§ yeni daha biiyiik sayida aydmlar kadrosu
ycti$mcyc ve iiriinler vermeye ba§lami§tir. Tiirk9e eserler Bosna, Sirbistan, Kosova ve
Makedonya’da 9ikmaya ba§lami§ti. Bu bolge §artlarmdan dogan ku9iik farklardan da soz
edilebilir. Omegin akmcilik bahsinde Rumeli §airlerin dilleri daha yalm, §iirlerinde mahalli
ozellikler daha fazladir. §ehrengiz ve gazaname tiiriindeki eserler bu bolge §airlerince daha 90k
kaleme ahnmi§tir. (Qeltik, 2009, s. 805.) XVI. yiizyil Osmanli §air kadrosunun ii9te bire yakm
boliimii Balkan §ehirlerinde dogup biiyiiyenlerden olu§ur (Isen, 1997, ss. 67-69).

Eldeki bilgilere gore Tiirk edebiyati Bosna’da XV. yiizyilda ba§lami§tir ve yorede Tiirk9c
eser veren ilk ki§i, II. Bayezid’in veziri Dervi§ Yakub Pa§a’drr (Nametak, 1989, s. 45.) XVI.
yiizyilda ise Muhamed £engi9, §iiri, Mostarli Ziyayi, Vusuli, Edayi, Ubeydi gibi aydmlar arasma
o yiizyilda ya§ami§ olan Matrak9i Nasuh (olm. 1564) gibi nesir ustalarmi da katmak gerekiyor.
XV. XVI. XVII. ve XVIII. yiizyillarmda ya§ayan Bosna Hersek dogumlu Tiirk §air ve nesir
ustalan Osmanli kiiltiiriine Bosna’dan katilan isimleri Fehim Nametak Hocamizm eserlerinde
bulunmaktadir. Bosna’da durum obiir yorelerden §u a9idan farklidir: Bu bolgede yeti§ip Trudge
yazan §airler Balkanlar’m ba§ka bolge lerine gore derinligine ele almip ara§tirilmi§lardir. (TE
Antolojisi, 1997. ss. 18-19) Boylesine aynntili ara§tirmalar, Sirbistan, Kosova, Makedonya,
Bulgaristan, Yunanistan i9in yapilabilse ortaya 9ikacak manzara, Bosna - Hersek’e oranla 90k
daha farkli ve tabii Tiirk kukiiriiniin agirligim daha derinden hissettirecek bi9imde olacak.

Srrbistan’m ba§ §ehri ve kultur merkezi olan Belgrat'tan §airler Halis (olm. 1705), Kamil
Pa§a, Na§id (olm. 1766), Negami, Said, Valihi, yeti§ir. Kosova'dan da 90k sayida §air yeti§ir.
Prizrenli A§ik ^elebi, Bahari, Suzi, Nehari, Tecelli. Pri§tineli Azmi, Levhi, Mesihi, Mustafa
£elebi un yapmi§ olan §airlerin arasmdadir. Diger edebiyat alanlannda yazan 90k sayida yazarlar
vardi. Bizim zikredecegimiz ara§tirmaci ve yazar, Arnavut asili olan Sami Fra§eri’dir ve onun
dilbilim alamnda verdigi degerli bilgilerdir.

Ba§langi9 donemini a9iklarken egitime de deginmeliyiz. Osmanli doneminde Rumeli’de
Tiirk9e egitim ve ogretim sibyan mekteplerinde (dort yillik ilkogretim) ve medreselerde
ger9ekle§iyordu. Medreseler ve sibyan mektepleri devletin kontrolunden ve sorumlulugundan
uzak ozerk egitim kurumlan idiler. XIX. yiizyilm ikinci yansmda, Sultan II. Abdul Hamid
doneminde rii§tiye denilen orta egitim geli§imine de onem verilmi§tir ve Pristine ’de rii§tiye okulu
1869 yilmda kurulmu§tur (Recepagi9, 1984, s. 15). XX. yiizyilm ba§langicmda okullarda okuma,
yazma ve hesap ogretmekten ba§ka fen, sosyal ve kultiir bilgileri ogrencilere ogretiliyordu.
Ancak, Rumeli’de geli§en modem egitimi 1912 yilmda I. Balkan Sava§i ile sona erdi.

O zamanlarda kullamlan dile gelince hemen belirtelim, tipki Anadolu’da oldugu gibi,
Tiirk9enin Balkanlarda da iki ayn koldan geli§tigi bilinen bir ger9ektir; bilhassa XVI - XVII.
yiizyillarda daha gorkemli donemini ya§ayan medreseden 9ikan ki§ilerin yazip okuduklan
Osmanlica ile tekkelerde ve asker ocagmda, medrese di§mdaki halkta devam eden Tiirk9e idi. Bu
iki dil kendine ozgii geli§imini ayn ayn yollardan siirduriirken, u9uncu bir etmen daha vardir.
Diger halklann dili ve kiiltiirii. Bilindigi gibi Osmanlilar, ele ge9irdikleri yerlerdeki halklarm
dinsel ve kiiltiirel ya§amlanna kan§mami§lar, boylece yerli halklar kiilturel geli§imini devam
ettirmi§tir. Balkanlar’da konu§ulan Tihd^e Anadolu’dan gelen Turkler tarafmdan ycrlc^tiri lip
geli§tirildigi i9in, dogal olarak Anadolu Tiirk9esinin turn geli§im evrelerini ya§ami§tir aym
butunsellik i9inde. Ancak §u da bir ger9ektir ki, Anadolu’dan gelen Turk halkimn tiimii aym
yorenin insam degildir. Dolayisiyla aralannda ku9iik dil farkhliklan da (agiz farklihklan)
bugunden farkli degildir. Boylece degi§ik yore halki buraya yoresinin dil ozelliginin beraberinde

Suzan D. CANHASi

191

getirmi§tir ki bugiin bolgemizdeki Trudge i9inde farkli yorelerde farkli konu§manm bir nedeni bu
noktaya baglanabilir (Kaya, 1986, s. 9).

Bugiin kar§ila§tigimiz bu farkli dil ozelliklerini dilin tarihsel geli§imi i9inde tek bu nedene
baglamak dogru degildir. Bu ancak nedenlerden biridir. Oysa en biiyiik neden, yerli halklarla
temas sonucu onlann dil ozelliklerinin yava§ yava§ Tiirk9eye girmesi ki bugiin bolgemizde
konu§ulan Tiirk9enin kar§ila§tigi en biiyiik sorun, diger dil ve kiiltiirlerin ka9inilmaz baskisidrr.

B. Vakum Donemi 1912-1950.

Tiirk9e, Balkanlar cografyasmda 20. yiizyilm baspna kadar her anlamda iistiin ve hakim bir
dildi. Balkan Sava§lanna kadar (1912) siyasi ve demografik olarak hakim unsur olan Rumeli
Tiirkliigii bu tarihlerden sonra 500 yildan fazla hakim unsur oldugu bu cografyada her anlamda
azmlik durumuna dii§mii§tiir.

1913 sonrasi Srrplar, Pristine ve Prizren’deki birka9 medrese dispnda Kosova’da Ttudape
egitim yasaklandi. Tiirklerin ya§adiklan sosyal kiiltiirel sikmtilan edebiyata da yansidi. Ozellikle
Tiirk aydmlannm anayurt Tiirkiye’ye go9leri, bolgedeki edebiyat a9ismdan bir kan kaybiydi. Bu
bolgede kalan Tiirkler yeni yonetim tarafmdan ho§ goriisiiz davram§lan, konu§ma dili bile yasak
olurdu. Biitiin bu olumsuzluklara ve go9lere ragmen ayakta kalmaya ba§ardi.

Tiirklerin Balkanlardan gitmesiyle Anadolu ve Balkan Tiirkleri arasmdan birden bir
kopukluk ba§lami§ oldu. Anadolu’da orgiitlenen Ulusal Kurtulu§ Hareketi, onun ardmdan gelen
Atatiirk’iin her alanda ger9ekle§tirdigi Ulusal Demokratik Devrim Hareketi ve bu hareket i9inde
yer alan Ulusal Kiiltiir Hareketi, Balkanlardaki Tiirk halkimn uzak kaldigi hareketler oldu.

C. Yeni Bir Ba$Iangi 9 Donemi 1950-1999.

Yeni Yugoslavya’nm kurulmasiyla Bati Rumeli Tiirkleri ortak bir 9ati altida ya§amaya
ballad liar. Aslmda 1945’te Yugoslavya Federasyonunun kurulmasmdan sonra tiim azinliklar
kendi dillerinde ogrenim gorme hakkim elde etmi§ti. Tiirkler Tiirk9e egitim hakkim alti yil
gecikme ile elde edebildi. Ancak, 1951’den itibaren Tiirkler, belli bir niifus oranma sahip
olduklan yerlerde kendi okullanm kurma hakkim elde etti. Tiirklerin yogunlukta ya§adigi
yerlerde TMope egitim goriilecek ilkokul ve liselerin a9ilmasma karar verilerek uygulamaya
ge9ilmi§tir.

Yugoslavya’ da Tiirk9enin giindeme gelmesi ve sorunlanyla ciddi bir bi9imde ilgilenmesi
Halk Kurtulu§ Sava§mdan sonra gelir. Uskup’te ilk Tiirk9e gazetesinin yaymlanmasi ile Tiirk
halki kendisini duyurma imkanim buldu. Bu ise edebi yaraticiligm onemli bir ogesi olan kiiltiir
miraslannm zenginle§mesinin ve benimsenmesini sagladi. Makedonya’da Tiirk dilinde egitim
daha erkenden ba§lami§tir, Tiirklerin toplumsal, ozelikle de kiiltiirel ya§ammda onemli bir doniim
noktasidir ku§kusuz. Yeni dergilerin 9ikmasiyla Tomurcuk (1959), Sesler (1965), adh aylik
dergilerin sonra da kitap yayimlanmasi, Tiirk Halk Tiyatrosunun 9ali§maya ba§lamasi, kiiltiir
sanat derneklerin faaliyete ge9mesi Tiirk milli varligina yeni ufuk a9ti.

Tiirk halkmi kiiltiir faaliyetleri Kosova’da devam etti. Boylece, Pri§tine’de “Tan” gazetesi,
sonra da “£evren” dergisi, kitap yaymlan ba§ladi. Bu bolgede ya§ayan Tiirklerin kiiltiir alamnda
biiyiik ilerlemesidir a ma en biiyiik ba§an Tiirk dilinin Tiirkiye di§mda ya§ayan Tiirklerin resmi
dili olmasidir. Yugoslavya’ da ya§ayan Tiirklerin dil resmiyeti Yugoslavya’nm dagilmasma kadar
siirmii§tiir (1973-1999). Biitiin bu geli§melere katki sunan Tiirk9e egitim yapan ilk, orta ve yiiksek
okullann, fakultelerin a9ilmasi oldu. 50 yillik dil ve kiiltiir hareketi i9inde, 90k sayida problemi
a§mak ve ayakta kalmak biiyiik ba§andir. Yugoslavya’da konu§ulan Tiirk9enin biiyiik onemli
sorunlan vardi. Kosova ve Makedonya Tiirk9esi azmlik dili oldugu ve zaman zaman a§m
baskilara maruz kaldigi i9in bu sorunlarla kar§ila§iyordu. Bu sorunlan iki ana noktada
toplayabiliriz.

192

3. Uluslararasi Turkiyat Araijtirmalan Sempozyumu

a. Diger halklarm dil ve kiilturlerinin Turkse iizerindeki etkisi, bu etkinin Turk halkimn
giinliik konu§ma diline yansimasi.

b. Yoresel dil kullam§lannm yazm diline etkisi.

Aslmda bu sorunlar Rumeli Tiirk9esinin hala giindemde olan sorunlardir. Yiizyillar i9inde
i ki dillilik, hatta 90k dillilik ortami i9inde goriilen dil etkile§imi Sirp, Makedon, Amavut, Hint-
Avrupa dilerin derin etki ve izleri goriilmektedir. Bu izler ses, soz, semantik ve sentaks
diizeylerinde olu§maktadir. Yazi dilinde olan etkileri aydm ki§ilerin Sirp9a dii§iiniip Tiirk9e
yazmalari, Sirp9adan terciime yaparken tam kar§iligim bulmadan kelimeyi aynen
Turk9ele§tirmekte, bu yuzden pek 90k terim ve kelime anlamsiz hale gelmektedir (Teodosiyevic,
1984 , s. 175 ). Ozellikle soz ve sentaks diizeyinde Tiirkiye TMupesinden biiyiik aymmlar
goriilmektedir. Balkanlarda konu§ulan TMope ya§adigi cografyamn dilinden etkilenince,
Tiirkiye Tiirk9esinden ayn kelime kullammi sentaksa hatta semantik ogelere kadar uzanan
etkilenme olmu§tur. Dilde zorlamalar anlatim yanli§hklanna dii§meye neden olmu§tur. §iirlerde
0I9U zorlamasi Tiirkiye Tiirk9esiyle beslenemeyen Balkan Tiirk9esinden zorlama anlatimlara yol
a9mi§trr. Kelime kadrosundaki eksiklik §iiri yer yer anla§ilmaz hale getirerek, onun duygusal
biitiinliigiinii bozmu§tur. §iir ve nesir anlatimlarmda kisa ve 9arpici anlatim yakalanamadigi i9in
soz gereksiz yere uzatilmi§tir. Okuyucunun hayal giicii yerine a9iklama yapma geregi duyulmasi
§iirselligi bozmu§tur. §iir ve nesir anlatimlannda konu di§i ogeler giinliik konu§ma havasmda
verilmi§tir. Balkan dillerinden yapilan almtilarda 9evirilerde kullamlan kelime kadrosu Tiirk9ede
olmayan kimi kelimeler kullamlmasi §iirde yapay bir dilin kullamlmasi, konu§ulan dil yerine
konu§ulmayan yazilan yapay bir dil ortaya 9ikmi§tir (Artun, 2002 , s. 1 ).

3. Bati Rumeli Turk Dilinin Bugiinii

1999 yilmdaki NATO miidahalesinden sonra kurulan yeni diizende Tiirk9e yasal anlamda
kan kaybma ugrami§ durumdadir. Uygulamada Tiirk9enin kullammimn artmasma ragmen, hukuki
a9idan dayanagi olmayip iyi niyet insafma terke edilmi§ durumdadir. Daha sonraki donemlerde
UNMIK’in yuriirliige koydugu Kosova Anayasasi 9er9evesinde Tiirk9enin resmiyetine gene yer
verilmemi§tir. Bu Anayasa 9er9evesine gore hazirlanan Dillerin Kullammi Yasasmda da
Tiirk9eye kismi bir resmiyet verilmi§tir.

Haziran 2008 ’de yiiriirliige giren Kosova Anayasasmm 5 . Maddesinde: “ 1 . Kosova
Cumhuriyeti resmi dilleri Amavut9a ve Sirp9adir. 2 . Tiirk9e, Bo§nak9a ve Romca, belediyeler
seviyesinde resmi statiiye sahiptir veya yasaya uygun §ekilde her hangi bir seviyede resmi
kullammda olacaklardir.” denilmektedir.

1990 yilarmdan sonra Kosova’da Tiirk9enin kurumsal anlamda denetlenmesinin imkam
kalmami§tir. (^iinkii giiniimiizde basili yaym organlan kalmami§tir. £evren dergisine benzer bir
yaym organimn eksikligi Tiirk9enin kullammmda keyfiyeti getirmi§tir. Tiirkiye’den yapilan uydu
televizyon yaymlarmm onemli ol9iide etkin oldugu Kosovali Tiirk9e konu§urlar arasmda, popiiler
kiiltiiriin etkilerini hissettirmektedir (Canhasi, 2009 , s. 3 ).

Giiniimiizde Tiirk9enin Kosova’da kar§ila§tigi sikmtilan 9oktur. Ilk olarak;

• Tiirk9enin yasal desteginin kaybolmasi,

• Milli dil bilincini olu§turacak herhangi bir kurumun eksikligi,

• Bilkupli Tiirk9e ogretmenleri yeti§tirecek bir programm olmayi§i,

• Tiirk9enin Kosova’da yaygmla§tirilmasmi saglayacak bir politikamn olmayi§i,

• Kosova’da terciime egitimi veren bir kurumun olmayi§i,

• Kosova’da 90gunlugu olu§turan Amavutlann oturmu§ bir bilim, hukuk, sosyal ya§am,
devlet diizeni/ kamu yonetimi terminolojisinin olmayi§i,

Suzan D. CANHASi

193

• Kosova’ da standartla§tmlmi§ yer isimlerinin olmayi§idir.

Bugiin Tiirk dili Balkanlarm tiim devletlerinde universite seviyesinde okutulmaktadir.

Zagreb, Saraybosna, Tuzla, Belgrat, Pristine, Uskiip, Tiran’da Tiirkoloji Boliimleri
bulunmaktadir ve Turk dili ve edebiyati okunmaktadir.

Balkanlar’da konu§ulan Ttudape ve diger Balkan dilleri arasmdaki temaslar sonucunda
diinyamn onemli dilbilim bolgelerinden biri, Balkan Dilbilim Bolgesi ortaya 9ikmi§tir. Dilbilim
bolgesi, ortak genetik kokenden veya mirastan 90k, temas sonucu ortaya 9ikan yapisal
benzerlikleri payla§an en az 119 dilden olu§an cografi bolgesinin Hint-Avrupa dili olmayan yegane
iiyesidir. Bu ger9ekleri hatirlattiktan sonra §unlar soylenebilir: Rumeli Tiirk9esinin Anadolu’daki
Turk9eye gore farkli olan ozelliklerinin bir kismi muhakkak ve muhakkak bolgesel dillerin etkisi
sonucu ortaya 9ikmi§ olmalidir. Rumeli Turk9esinin ozelliklerini yorumlarken bolgesel dillerin
(Makedonca, Amavut9a, Bulgarca, Sirp9a, Yunanca) tarihi ve diyalektolojik bilgilerine sahip
olmamiz gerekir (Giilsevin, 2009, s. 50).

Balkanlarda konu§ulan Tiirk agizlarimn simflandmlmasiyla ilgili bugiine degin bazi
9ali§malar yapildiysa da bu onemli soruna yeterince iyi bir yamt getirilmemi§tir. Bu konuda
tamdik Macar Tiirkolog’u Nemeth, kar§ila§tirmali bir analiz yaparken biitiin Rumeli Tiirk
agizlanm iki biiyiik guruba ayirmi§. a. Bati ve b. Dogu gurubu. Bati grubuna turn eski
Yugoslavya’da ya§ayan Tiirklerin agizlan bulunmaktaydi. Nitekim Banguoglu’nun, Anadolu’nun
agizlan aymmmda yalmiz Makedonya Tiirk agzi bulunuyor. Bizim bildigimize gore Kosova ve
Makedonya Tiirk agizlarm arasmda olduk9a fark vardir. Bizim de onerimiz Bati gurubunu,
Makedonya ve Kosova Tiirk agizlan §eklinde ikiye ayrrmaktir (Canhasi, 2008).

Bati Rumeli Tiirk agizlarm pek 9ogu, ayrmtili olarak ara§tirma konusu olmu§tur. Yabanci
(KOWALSKI, 1926, NEMETH, 1956, HAZAI, 1960, 1962, KATONA, 1969, ECKMANN,
1956, FRIEDMANN, 2002.) yerli (HAFIZ, 1980, MORlNA, 1985, CANHASI, 1992, 2004,
SULgEVSI, 2009, ALIL, 2000, AHMET, 2001, NASTEVA, 1969, 1970), ve Tiirkiye
(GULENSOY, 1981, GUN§EN 2008. 2009. 2010, GULSEVIN, 2009) Tiirkologlari tarafmdan
incelenmi§tir. Biitiin bu 9ali§malar Kosova ve Makedonya Tiirk agizlan iizerinde yapilmi§tir.
Ancak, Arnavutlukta ya§ayan Tiirk azmliklann agizlan (NEMETH, 1961) hakkmda ve onlann
ya§amalarma dair hi9bir beige bulunmamaktadir (Friedman, 2002).

Tiirk9enin Balkan dilerine etkisi 90k biiyiiktiir. Tiirk9e kelimelerin varligim, sadece yazili
kaynaklarla ve metinlerle smirlamak dogru olmayacaktir. Siiresi 500 yili a§an mii§terek ya§ayi§
hayatm her safhasmi etkilemi§, mimariden askeri hayata, oda tcfri^indcn mutfaga, akrabalik
isimlerinden tabiata, hukuk ve idareden edebiyata kadar biitiin sahalarda dildeki kavram ve
terimler araciligi ile kiiltiir aktanmi yapilmi§tir.

Tiirk9e sozciiklerin Balkan dillerine giri§ tarihi ile ilgin9 bilgilere rastladik. Lindita
Latifi’nin sozlerine gore “Amavut9aya ge9en Tiirk9e sozciiklerin kronolojisi 3 boliimden
incelenebilir:

1. 10-14.yylar arasi

2. 15-16.yylar

3. 17-19.yylar Tiirk9e sozciiklerin en yogun olarak ge9tigi donem olarak goriiliir.

Amavutlarm farkli Tiirk boylan ile temasi Amavut9ayi geni§ 9apta etkilemi§tir. Ilk
temaslar Macar dilbilimci Istvan Schiitz tarafmdan ara§tmlmi§ ve 10-14.yy.lar Tiirk9enin
Amavut9ayi etkileme yillarma dahil edilmi§tir. Schiitz omek olarak iki kelime alrr: katund ve
dushman/du§man. Ona gore koylere bugiinkii Amavut9a katund denmesinin sebebi Trudge katun
kadin kelimesidir. Amavut 9obanlar ailelerinden uzun siire uzakta kalip asil evlerine ki§
ba§lamadan donerlerdi. Tiirk siivariler ozellikle Pe9enekler bu yerle§im merkezlerine

194

3. Uluslararasi Turkiyat Arapirmalan Sempozyumu

saldirdiklannda niifusun sadece kadm ve ?ocuklardan olu§tugunu g6rmii§ler ve koylere kadm
demi§lerdir. Bu ilgin? adlandirma katun kelimesinin Orta TihL^e doneminde bu arkaik §ekliyle
artik kullamlmadigi goz online alindiginda daha da onem arz etmektedir.

Dushman/dii§man kelimesi ise Amavut9aya Kuman boyundan kalma bir kelimedir. Rumen
ve Kumanlar 13-14. yy.larda birlikte ya§amaktaydilar. Polonyali Waclav Cimokovski’nin
belirttigine gore Arnavutlugun Puka §ehrinde bir koyiin ismi hala dushman/dii§man olarak
ge9mektedir”.

Turk dilinin etkisinin Osmanlilardan once oldugunu kamtlayan bir9ok toponimeler vardir:
Vojvodina’da Kumane koy adi, Makedonya’daki Kumanovo ve Kumanic, Amavutlukta ‘Roman’
adlannm Kumanlardan kaldigma §iiphe yoktur.

Balkan dillerindeki Tihdaje almtilarm bu dillerin soz hazinesindeki geni§ligi bu sahalardaki
kuvvetli iki dilliligin sonucunda ortaya 9iktigi §iiphesizdir. Aym zamanda TMajeden gelen bu
almtilar o donemde TihL^e bilmeyenler i9in Tiirklcrlc an I armada bir basit lingua franca temelini
saglami§tir (Hazai, 2009).

Balkan dilerinde kullamlan Trudge kelimelerin sayisi, Avrupa asilli kelimelerin sayismdan
90k fazladir (Latifi, 2009). Milletlerin insanlik tarihi i9indeki macerasim dillerindeki
geli§melerden takip etmek mumkundur. Cografya degi§iklikleri, sava§lar, ticari kiiltiirel ili§kiler,
dil unsurlarmm ali§- veri§ konusunda diger onemli etkenlerdir. Nitekim Ingiliz §airi Lord Byron,
“ingiltere ilzerinde giine§ batmayan bir imparatorluk kaybetti fakat ingiliz dili 30.000 kelime
kazandi.” Sozleriyle bu ger9egi vurgulamaktadir. Ancak, Tiirk9enin ve Turk medeniyetinin Islam
dininin en 90k yayildigi topraklarda ya§ayan unsurlann vokabulerinde goriilmektedir. Bu durum
ozellikle Bosna hersek, Sirbistan, Amavutluk, Kosova ve Makedonya’da belirgindir.

Islav dillerindeki Tiirk9e unsurlarla ilgili ilk 9ali§malar, 1850’lerde ba§lami§ ve guniimuze
dek siire gelmi§tir. Bu konudaki 9ali§malar, burada sayacagimiz kadar 9oktur. Srrp-Hirvat9adaki
Turk9e kelimeler, sozliik halinde Abdullah §kalyi9’in eseri en onemlilerinden biridir. Diller arasi
almtilar konusunda dunyanm en ilgi 9ekici eseri olarak kabul edilen §kali9’in sozlugiinde, 6878
degi§ik anlamda 8742 kelime yer almaktadir. Sozliigiin ba§mda Turk dilinden almtilar, §kali9’in
dedigi “turtsizmi” hakkmda, onemi, dagilimmi ve diger dilerde de bulunmasmi a9ikliyor. Aym
zamanda kisa bir fonetik ve morfoloji a9iklama ekleyen ve TMajenin biitiin Balkan dillerine
verdigi bazi ek ve yapilan degerlendiren §kalyi9, yine giri§inde, bu kelimeleri 38 ayn grupta
konularma gore smiflandirmi§tir. XX. yy ikinci yansmdan itibaren Osmanli Imparatorlugu’ndan
ayrilan Balkan devletleri zamanla dillerinden Tiirk9e kelimeleri atmaya ba§lami§tir, ama kendi
dillerinde o kelimelere kar§ilik bulamadiklanndan oturii atam annular. Omegin, 1818 yilmda
hazirlanmi§ olan Sirp9a sozliikte mevcut olan 2500 Turk9e kelimeyi azaltmak amaciyla, Vuk
Stefanovi9 Karaci9 1851’de aym sozliigiin ikinci baskismi hazirladigi sirada 2500 Tihdape
kelimeyi azaltacagi yerde, yeni hazirladigi sozliige 1200 Turk9e kelime daha aimak zorunda
kalarak 3700 Tiirk9e kelimeli bir Sirp9a Sozliik yayimlamak mecburiyetinde kalmi§tir.
(Tanaskovi9, 1987, s. 14; Peco, 1987).

Amavut9adaki TMa^e unsurlarla ilgili 9ali§malan ba§latan Franc Miklo§i9, Gustav Mayer,
Nemeth, Norbert Boretzky gibi Amavut olmayan dilciler tarafmdan degerli eserler verilmi§tir.
T iirk9c kelimelerin ve eklerin Amavut9aya ge9i§ini Eqrem ^abey’in “Amavut Dil Tarihine Giri§”
eserinde incelenmi§tir. Bu konuda en biiyiik 9ah§mayi Tahir Dizdari yapmi§tir. “Oryentalistik
Sozliigii” adh eserinde 4406 Arap9a, Fars9a, T iirk9c sozciik yer almaktadir. Birka9 kelime hari9
tiim 4406 alinti Amavut9aya Tiirk9e vasitasiyla alinmi§tir. Bu sozliikte her sozciigiin kokeni
soyleni§ bi9imi ve almtimn yapildigi dili grafemi ile birlikte verilmi§tir. Sozliikte 1732 Tiirk9e
kokenli sozciik 1460 Arap9a kokenli sozciik ve 505 Fars9a kokenli sozciikten ibarettir.

Suzan D. CANHASi

195

Makedon dilinde Thrive ve Tiirio^eden gcgmi^i kelimelerin biiyiik bir boliimii bugiin geni§
bir alanda hala ya§iyor ve kullamliyor. Kelimelerin biiyiik bir boliimiiniin agizlarda bolca
kullammma ragmen edebi dilden Trudge sozler atilmi§ durumdadir. Halk arasmda bazi kelimeler
o kadar oturmu§ ki onlann yerine ba§ka kelimelerin kullamlmasi dii§iiniilemez. Omegin: sabayle,
gayle, 9e§me, cep, 9orap... Eski Makedon edebiyat eserlerinde 90k sayida Tiiriope kelimelere
rastlamaktayiz.

4. Rumeli’de Tiirk Dilinin Yarim

Omeklerde goriildiigii gibi Rumeli’de ve anayurtta kullamlan Tiirk9e arasmda biiyiik
denecek kadar aynliklar vardrr. Fakat bunlar ba§li ba§ma ayn birer dil yaratacak nitelikte degildir.
£iinkii dilimizin temel ozellikleri sayilmakta olan ogelerde ger9ek bir ayrilik yoktur. Ileri
siiriibilecek ayrilik, burada kullandigimiz dilin anlatim kisirligi ve sozliik yoksullugudur. Bunlar
da dilimizin uzun bir siire olumsuz ko§ullar altmda bocalanmasmdan dogan bir durumdur. Buna
gore, biitiin Tiirklerin kullandiklan bir tek yazm dili vardir. Anayurt’ta onanmi§ olan bi9imi ve
tuttugu yolu, Tiirkiye di§mda ya§ayan Tiirkler i9in de biricik bi9im ve tek yoldur. Bugiin de,
bunca yil dogal bir geli§meden yoksun kalan dilimizin saglam ve diizgiin bir duruma getirilmesi
i9in olumlu ko§ullardan yararlanarak elden gelenin yapilmasi gerekirken, 9abuk geli§mesini
onleyecek kimi yapay aynliklarm ortaya atilmasi, sadece bilin9sizligin bir belirtisi olabilir. Yerel
agizlar durumuna dii§mii§ olan dilimizin gereken bir kerteye ula§masi i9in, anayurttaki Tiirk9enin
eri§tigi diizeyden yararlanarak kaybolan zamamn doldurulmasi, bugiin artik sadece dilcilerin
degil, tiim aydmlarm ertelenmez yiikiimliiliigiidiir. Bu yiizden de yazm dili olarak saptanmi§ olan
Tiirk9eyi ozenle izleyip kullanmak, biricik 9ikar yoludur. Toplumsal ili§kilerinden dogan kimi
kavram ve terimlerin kar§iliklanm arayip bulmak biitiin Tiirk uzmanlarm ana gorevlerinden
biridir.

1950 - 1970 hatta 1980 ’li yillann ba§ma kadar Tiirkiye’deki an Tiiriupecilik akimimn etkisi
Kosova’ da Tiirk9e konu§anlann iizerinde etkisi, hissedilir §ekilde ortaya 9ikmi§tir. Donemin
devlet dili olan Sirp9a, Kosovali Tiirk9e konu§urlann temel ba§vuru dili olmu§tur. Bu yiizden,
yonetim, bilim, sanat, sosyal ya§am terminolojisinde yeni ogrenilen kavramlar veya ash
unutulmu§ kavram kar§iliklan Srrp9anm ifade gelenegine gore kar§ilanmaya 9ali§ilmi§tir.
Omegin, Federal Yiiriitme Konseyi (Savezno Izvr§no Ve9e)/ Federal Hiikiimet, Bolge l9i§ler
Sekreterligi (Pokrajinski Sekretarijat Unutra§njih Poslova) / Bolge l9i§leri Bakanligi, Yerel Daire
(Mesna Kancelarija)/ Niifus Dairesi gibi kavramlara emprovize kar§iliklar bulunmaya 9ali§ilmi§.
Fakat Ven9anica (gelinlik), Izvod Ven9anih / Rodjenih, Umrlih gibi (dogum, evlenme, oliim
belgeleri) Tiirk9e konu§urlar arasmdan yaygmhk bulamami§tir.

Yukandaki omeklerde Standart Tiirkiye Tiiriojesinde olmayip Kosova’daki Tiirk9e
konu§urlar tarafmdan tiiretilmi§ kavramlar veya Sirp9a asillan kullamlmi§ kavramlara temas
edilmi§tir.

Tiirkiye nasil yardimda bulunabilir; Kosova’da Thrive egitime ve kiiltiirel egitime ve
kiiltiirel faaliyetlere maddi yardimda bulunabilir. Kosovali Tiirkler, Tiirk9e egitim ara9lan
sikintisi ya§amaktadir, bu a9idan da yardim yapabilir. Tiirkiye ’de 9ikan dergilerin, kitaplarm
eksikligini giderilmesi 9abalan olabilir. Aynca Tiirkiye’de okuyacak ogrenci kontenjanimn
artmlmasmi ve gazete, dergi 9ikmasmda maddi destek yapabilir.

196

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Kaynak^a

Artun, E. (2002). Balkan Turk Edebiyatma Genel Bir Baki§, www.cu.edu.tr.

Atsiz, B. G. (2006). Kosova’nm Bagimsizhgi ve Tihdaje, http :// ilkehaber.net

Bayraktar, F. S. (2009). Kitap Tanitimi, LATIFi, L. Mbi Huazimet Turke ne Gjuhen Shqipe
Krahasuar me Gjuhet Tjera te Balkanit (Amavut9aya ve Diger Balkan Dillerine Ge9en
Tiirk9e Kelimelerin Kar§ila§tmlmasi),Tiran, Turkih Studies, Volume 4/4 Sumer.

Canhasi, S. (2009). Kosova’ da Turk9enin Kullammi-Dil Politikasi, Kmkkale, Uluslararasi Kitle
ileti§im Ara9lannda Tiirk9enin Kullammi Sempozyumunda okunan bildiri.

£eltik, H. (2009). Rumeli §airlerinin Klasik Turk §iirine Katkilar, Tukish Studies, Volume 4/8,

Dizdari, T. (2005). Fjalori i Orientalizmavene Gjuhen Shqipe, , AilTC. Tirane

Gulsevin, G. (2009). Rumeli Turk9esi £cr9cvcsindc Turk ve Balkan Dillerinin Etkile§imi,
Turkish Studies, Volume 4/8 Fall.2009; 48/64

Gunmen, A. (2009). Dil Etkile§imi A9ismdan Makedonya Ve Kosova Turk Agizlan, Turkish
Studies, Volume 4/8 Fall 2009; 225-254

Hazai, Gy. (2009). Osmanli Doneminde Bir Imparatorluk Dili Olarak Trudge, www.teknocep.net.

Isen, M. (2009). Varayim Gideyim Urumeli’ne, Istanbul, Kapi Yaymlan.

Islam Ansiklopedisi; Rumeli Maddesi, C.9. s.766

Kaya, G. (1986). Yugoslavya Turk Halki Yazisma Gc^ckqi Bir Baki§, Pristine, Tan Yaymevi.

Korkmaz, Z. (2005). Tiirk Dili Uzerine Ara§trrmalar, TDK Yaymlan, Ankara.

Nametak, F. (1989). Pregled Knjizevnog Stvaranja Bosansko-Hercegova9kih Muslimana Na
Turskom Jeziku,Sarayevo, Yugoslovenska Knjiga.

Peco, A. (1987). Turcizmi u Vukovim Re9nicima, Beograd, Vuk Karadjip.

Rizaj, S. (1982). Kosova Gjat Shekujve XV, XVI dhe XVII, Rilindya yaymlan, Pristine

Suroy, A. (2004). Kosova’da Trudge veya Kimlik Mucadelesi, Prizren, Kosova Tiirk Yazarlar
Demegi,

Siil9evsi, Isa, (tercuman) Tercumeler ve Siyaset goru§lerinden ve verdigi omeklerden
faydalandim.

Sul9evsi, Nebahat, (2009). Pristine Turk Agzmm Fonetik Ozellikleri, Pristine Universitesi Filoloji
Fakultesi yayimlanmami§ mastir tezi,

Tanaskovi9, D. (1988). Leksikologija, Svi Vukovi Turcizmi, Beograd, Politika 12 Mart, s.14.

Teodosiyeviq, M. (1984). Yugoslavya Turkleri’nin Basm Dili Uzerine Lenguistik Bir Ara§tirma,
www.cu.edu.tr.

Yusuf, S. (1984). Dil (/ali^malari, Tan yaymlan, Pristine.

X0L0C TURKL0R1C0 KUD0N M0RASIM1 V0 Q0DIM TURK iN 0NL0RiNi YN
Hizi 1

dli dsgar CEMRASI

Ong Soz

Beyin Xalac Turk lari, Iran turpagiqa Tehran §ahrinyn kunbataruqa, yanu Qom, A§tiyan, Fn-
rahan, Tafresj ve Sava mahallaruqa hottuz be§ min nufusda artuq, atmu§ baluqqa ya§iyorlar ve
Xalac lnhcnsiqn Turku danu§uyorlar. Bullar bi eski ve qadim kultiirka sahub-allar.

Xnlnc Tiirklariynda:

1) Awal soz hayqulu yeka Turk sozlukqusu Ka§garlig Mamud-ar, (Mahmud al-Husayn al-
Ka§gari).

2) 0kkimci yazqulu Vladimir Minorsky 191 7 ’99 Xalaclarda malzamalar yigmi$-ar. Bu
malzamalari oqaglan 1940’9a yaymi§-ar.

3) Uqumcu hagraqulu Mohammad Mogaddam-ar. U Xalaclar va Xalac tili barasu9a hag-
ra§turmu§ va malzamalari yn 1940 ’99 yaymu§-ar.

4) Prof. Gerhard Doerfer ve organgilisi Prof. Semih Tezcan Xalac Tiirkusii haqqi9a maqul
i§lami§ va Xalaci yengida ka§f etmi§-arlar.

5) Gerhard Doerfer ve organgililari 1967’9a Xala9 Turkiisiyn kanka§ etmasiya kora Xalac
muhali seyr etmi§-arlar va bu tili yovuqta h9§alami§ va malzama yigi§tirmi§-allar.

6) Doerfer va Tezcan kanka§lari kora Xalaciyn sasi ve soz varluqu, xeyli asil va qadim
ya§aqulu Turk tilinda bilinmi§ V9 ortaqa hunmu§-ar.

Temka ta he9 kim Xalac xalqu kultiiru haqqi9a kanka§ etmadik va bu bara9a malzama
yazmaduq. Muna kora xalqiyn yazulmaduq bavarlaru kun-ba-kiin yadlarda hiinmi§, yitmi§ va
beyinda varmaqqa ugra§uyor.

Bi milletiyn varluqu kultiir sarmayalariniyn ya§atulmasiya vagluq-ar. Bu maqalayn
hazurlaqulu 01i 0sg9r Camrasi, neqqa vaxt-ar, bu sarmayalaru, yanu xalq inanlariyn
yigi§tirmasiya ve yazmagiya ugramu§-ar. Bu sarmayalanyn bisi Xalac Turk lari 9 a kiidan
marasimi-ri ki, bu marasimqa Xalac Turklariniyn bazi inanlari temka ta al teymadik qalmu§ ve
qadimki Turk inanlariniyn hizi bu adatlarqa havul balli-ri.

Bu maqala Xalac Tiirklariqa havlanma marasiminiyn orf va adatlarinda keqgili miladi yiiz
yilqo (1910-2010) Talxab Xalaci lahcasiqa hurmatlig bilim adamlanya bilgi veriyor.

Danda kalamalar: qiz, ogul, kudan, bay, kalin, bavar, marasim, xarq.

1 Hala9 §ai ri ve yazari Ali Asgar Cemrasi, yeni Azerbaycan Turk9esi alfabesini Hala99aya da uygulamak-
tadir. iran’da yaptigi yayinlarda, Hala99a metinleri hem Arap alfabesiyle hem de bu alfabeyle
vermektedir. §imdi ilk kez Turkiye’de de Hala99a bir metin bu alfabeyle yayimlanmaktadir. Cemrasi’nin
bildirisini yayma hazirlarken kendisiyle bnyok kez dam§arak ge§itli noktalara dikkatini 9ektim, gorujlerini
aldim, birlikte duzeltmeler yaptik. Fakat onun uygulamalanm fazlaca degijtirmek istemedim. Ancak
burada “yaratilmakta olan bir yazi dili” kar^isinda bulundugumuzu israrla vurgulamam gerekiyor. Her
§eyden once Hala99amn son derecede onemli olan uzun unluleri ve diftonglari burada yaziya
yansitilmami^tir. Unluler (1 - i, o - u) ve kimi unsuzler (q - g) de her zaman birbirinden pek iyi ayirt
edilememektedir. Ileride metnin fonetik bir transkriptini yayimlamak gerekmektedir. (Semih Tezcan)

Orhon Yazitlanmn Bulunus/undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 197-208

198 3. Uluslararast Turkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Kiri§

BiYiMCI BELEM

H0VL0NM0 TOGUNL0Ri

Xalac Tiirklariga ogul havlamasinda ilgar bi parama i§lar karak koriiluga ta havlanmayn to-
giinlari bi-ba-bi hagulmu§ va i§ bo§qa yovaga. Bu togiinlar bullar-ar:

1) Havlanmayn ganu va ya§u

2) Qiz kormakga varmaq

3) Qiz hi§ama V9 elgilikga varmaq

4) Kasim bigim vgya kabun kasmak (soz kasma)

5) $imi igmak

6) Ni§an qomaq

1) Havlanmayn ganu va ya§u:

Aila qurmaq va havlanma Xalac xalqu bavaruga mavlaq uga yeri var-ar. Atmu§ yil munda
ilgar baba-nana ozlari kallariya cuv sagar-artilar, amma bu kunlarga har gan ogul hatdi taklifka
eripaga va umyn yiiziya tuk tii§apaga baba-nana qiz bulmaqqa ugra§ir. Bu yiizda har gan qiz daq
hatdi taklifka erdi unu harka verilar.

Bu kunlarga ogullar havlanma ya§u tahminan 17-22 ya§ ve qizlar daq 14-20 ya§lar
harasuga-rlar. Fakat dars hoguqulu cavanlarga havlanma ya§u bi haz artuq-ar.

2) Qiz kormakga varmaq:

Ogul ailasi bi qizi balladikinda sora oz yanlaruga qarar qoyullar, awal ke§ikta qizi
koriigalar. Muna kora ogliyn nanasi, xalasu vaya bubiisiila bi zat bahana bulmu§ qizi kormakga
qiz haviya varular. Masala qiz ailasiya hayular “Kalmi§ak bi zad qarz alugaq” vaya “Borda kegar-
ardik, hayduq bi sizka bo§ vurdaq”.

Ullar ke§ikta qiziyn sag-amalli olmagiyn koz altiya almi§ va qiziyn hal va tarpani^lariya
yetik olular (diqqat gekalar).

Bu haraga qiziyn nanasi bullariyn niyatlariya du yetmi§ bilir ki bullar qizi kormakga
kalmi$-allar, una kora qiziya hayur “Qonaqlarqa gay hitika!”

Bu yolla koriicular qizi koralar ve unu havul varandaz etalar, agar qizi baganigalar negga
kunda sora, ogul havi, yekalariyn elgilikga yollir.

3) Qiz hi$ama va elgilikga varmaq

Ogul ailasi qiz haqqiga qom-qon§u, dust, va yovuq ili§aklar tarafinda karaklig bilgilari
yigi§tirdikiynda sora, qiz haviya elgi yollamaqqa qarar qoyur.

Awal bi agula ki§i xalqu haraguluqula qiz haviya elgi yollamaqlarmda lapurt verilar,
ogaglam elgilik kuniyn va sahatiyn balli etalar.

Xalac xalqu bavarlaruga cuma vaya §anba kiinii elgilikga varma havul bilinir, amma hayiyn
akkisi, qamar-dar-agrab (ug kiin boganaq) va qarru-kofkufuga (qirq kiin ayudqa qalmuy) havul
bilinmaz.

Elgilik zamanu qi§ kega, yaz ga§t veya biginda sora olur.

dli dsgar CEMRASI

199

Xalac Tiirklsrigs tata, dayu, amu oguliyn nans va dadasila el?ilikg9 varular. Elgitar qiz
hgviyg erdikiyg hayular: “Bi amriya xeyr i§i kora kglmi^ak.” Qiz tarafi kalgillariyn ongiya
hunmii§ iqgarka yetir.

Xalaclar adatiya kora elqilar otagiyn hadaguqa vaya qi§ kunii oldugiya kursiyn dam koluqa
yorular.

Hal-ahval etmakta sora ogul tarafinda bi ya§lug V9 til bilgili tatlug tilla hayur: “Allayn gmri
vg Peyqgmbgriyn qovlula qizizi hi§gmgkgg kalmi§ak” vgya “Oglumuzu golamluqqa qgbul
§amaqqa vg qiziyn hi§amakga kalmi§ak” hayular.

0ggr qiz hgviniyn niygti qiz vermgmgzlik oluga, hey tillgriyn qeyngglgmi? bahana tavlilar.
“Kordgk ngbgr olur, kimkg qismgt olur” vg “Yovayn qarqgnbg kunii yek9yn”-vara sozlgr hayular.

Xglgc xalqu bavaruqa “?ar§gnbg kiinu yekgyn” yanu “i§ bo§qa kglmgz” vg bu togiin
haqilmaquluq-ar. A mm a qiz hgviniyn yekglgri (biiduklari) gggr bu ili§akga mayul oluqalar,
hayular: “Xeyrlig olta yovayn ne??9 kiindg sora yekgyn.” 0?ag el?ilgriyn hadaq qabulanyn
holumu§ cuft etglgr.

t mka nu var qiz hgvi hayuga “Mohlgt vorayn bi yekglgrimizlg calga vurmu§ danu§aq etdgk,
oqag xabar verimiz” vg axuruqa ogul hgvi qiz hgvindg hadurunqa.

Bu ne999 kiin99 qiziyn ailgsi oguliyn turumiyn, torpgni§iyn, xuyiyn, i§iyin, ve ya§aduqu
hgqqiqg bilgi yigi§tirir.

Bilgi yigma bazgn gkki vgya 119 kiindg bitgr bazgn deq on be§ kunka ta davam bulur. Qiz
hgviniyn cavab vermgki gggr uzaqla§iga ogul havi, qiz haviya kalir, qiz haviniyn qararunda
soru§ur.

Egar qiz ailasi qiziyn vermakga koynii omaqa: “Qizimiziyn ya§u haz-ar”, “Dars hoqiyor”,
“Qarzumuz var, kiidan tutabilmak” on cora bahana qayirmi§ hayular.

Amma agar qiz havinyn cavabu omalu oluqa, yanu qiz vermakga goyiinlari oluqa bar va
tarpani§larinda balli olur.

Cavab alduqunda sora bi dafa daq oguliyn yovuq famillarinda aba, baci, xala, amu, ... Qiz
haviya varmu§, ozlarila qand, nabat, yagluq (ortii) va gozgii yetilar. Bu varup kalimde sora
oguliyn yekkalari qiz ailasila kasim biqm vaxtiyn va kuniyn tasbit etmakiyn qiz haviqa danu§aq
etalar.

4) Kasim bi 9 im vaya kabun kasmak (soz kasma)

Ailalar danu§aqlarunda sora qiz ailasi igna omu§ qiziyn varmakga razu olur bu nzayat soz
kasma vaya kasim bi9im §amu tasbit olur. Ogul tarafinda yekkalar bi §am kasim biqimka kora qiz
haviya yigi^ilar. Ullar bu §am qiziyn kabumyn va bo§luqiyn balli etalar.

Masala qiz ailasi hayur: “Man kabumya akki yiiz tuman pul va bo§lugiya daq: bi tay hun,
bi yuk bogda, be§ man qand, on man diigii, 119 man nuguqqu, akki man yemi§, bi man sarug yag
va bi taya qirqim hi§iyurom.”

Ogul ailasi daq yumu§aq yumu§aq qana vurur, nahayat bi yerqa sazu§ular va soz vermi§,
qarar kasalar, muna kora bu i§ka kasim bi9im vaya kabun kasma hayulur.

5) §irni i 9 mak

Kasim biqimda sora §imi iqmakga nobatu erar. Bu marasimqa ogul ailasi tarafinda yovuq
familiar, qon§ular va ailayn bidik haran xalqularu davat etilir. Qonaqlar bi balli omu§ kiinqa qa§tta
sora ogul haviya yigi§ilar, oqaglan yolqa tii§mii§ qiz haviya varular.

200 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Qiz haviga memanlar ogul havinda kaltgili qand o gayula lkram omu§ va hartuga har kimka
bi qafak nuguggu yemi§ verilir. Memanlar qiz haviga gay va §imi igmakta sora, “Allah mobarak
etta, yuz- ii-yigirmi yil bi-birla xo§ ya§italar” hayular.

$imida sora qizka kalin va ogulqa bay vaya kurakan hayular.

Negga kiin $irnida sora ogul haviniyn, xeyli yovuqlaru qiz haviya varmu§ ni§an marasimi
tutmagiyn ve ni§an kasiklariyn nabar alinagagiyn danu§ular. Ullar oz haralaruga yumu§aq bi qarar
qomu§ ni§an kiiniyn tasbit etalar.

6) Ni$an marasimi:

Kasim bigimda sora ogul va qiz havi harasuga yovuqla§ma artuqlanur. Ni§an marasimiyn
qurmaqqa ailalar yava§ yava§ hazurlanular.

Xalac xalqu alii - atmu§ yil munda ilgar ni§an marasimiga bu susatlaru hazur etar-ami§lar:
Bi - akki man nuguggu yemi§, bi qavara hiirun yekka yagluq, bi qavara gadurluq, qirqira vaya
hatak, kalla qand va gayu.

Ni§anqa bay havi tarafinda §irinika kalgili adamlanyn ki§ilari davat etilir. Qonaqlar awal
bay haviya yigi§mi§, oga bila yolqa tii§alar. Susatlaru iig sinika tiizdukinda sora, iig ki§i xalqu bay
ailasiyn yovuqlarunda, har bisi bidana iistiya qirmizi maldiyula ortulmu§ macmagiyn bo§lariya
almu§ borrayn ongiinda qiz haviya taraf yurilar. Bu marasimga daq memanlar kalin haviga gay va
bi qafak nuguggu-yemi§la lkram olular.

Ni§an marasimi Xalac xalqu harasuga artuq zamanlar ga§tta sora vaya §am qurulur.

Ni§anlug dovranu imkanu var bi negga hafta, negga hay vaya yil davam buluqa. Bu
dovranga ogul havi tarafinda hazunda akki pasta kalinka pay yetilir. Bu paylanyn bisiya gilla
garazi-ri va ubisiye ayudluq hayular.

£illa §amu ogul havi tarafinda qiz haviya bi macmagiga yetti qalam garaz, yanu: yemi§,
iyda, gadam, arik qorrugu, §ira, honduvana vaya tur§ hiiziim yetilir.

0kkimci pay daq ayudluq-ar. Ni§anlug dovranu agar novruz ayudiya qan§ar yekaga, bay
havinda kalinka ayudluq, yanu: kasik (pagin va yagluq) bi al daq numurtqa yetilir. Ayudluq
marasimi bu §eri bizim yadumuzqa hatur:

Ayud ongii bo§larga pay varrattu
Ni§anlug qiz asta-asta vagarattu
Ayudlugiyn kula-kula allattu
Qorqar-artuq yel maldiyun kotiirga
Yagluq astga susatlar korsaniga

Xalaclar igga ni§anluglar bi-birla olmaqlan va bila tolqanmaqlari izin verilmaz.

0KKiMCi BELEM

KUD0N M0RASIM1 SUSATIYN HAZURLAMA

Ni§anlug dovranu tiikandikinda sora, akki aila danu§aq etmi§ kiidaniyn kiiniyn balli etalar
va kudan hazurluqlaru bo§lanur.

Kiidan sahap kudan marasi mi nda ilgar negga i§i karak koriiga bu i§lar be§ belemka
hadrunur:

1) Varakka varmaq va bay daq qurmaq

dli dsgar CEMRASI

201

2) Qarada himak

3) Kalinka xar? yetmak

4) Kiidan hikmakiyn yapmaq

5) Hun agzu

1) Varakka varmaq va baydaq qurmaq

Kiidan marasimi Xalac xalqu harasuqa artuq qi§ kiinlari qurulur, muna kora kiidan
hoqagiyn qag etmakga hotun va puta karakir.

Payuz hayu tiikanmazkan bay havi tarafinda on - on be§ quqqaq har puta qazmaqqa davat
olur. Bu yigit adamlar bi belli kiinga yeziga varular, har kim karak bi yiik varak qavruqa.

Awal yiik tutqulu tez yiikiyn vayir va varakqular yardumula yiikiyn a§ga iistiya hatar,
baydaqiyn (bi hagaq bo§iya qirmizi maldiyu vaydar ki una kiidan baydaqu hayular) yiikiyn iisti
soxar varakqularda ilgar yolqa tii§ar. Varakqdar daq umyn dalunda yiiklarin vamu§ yolqa tii§alar.

Bay havi tarafinda akki haran xalqu baluq bomaquga varakgularu kozlir, avval ergilika bi
davri nuguqqu yemi§ va bi xorus hidya verilar, oqaglan varakqiyn yiikiyn hotunluqqa bo§atmu§
baydaqu daq ogul havi e§ki iistiqa dam hirrasiya vurular, kiidan tokangiirqa ta baydaq damqa
yellanir. Bukiinda bu yan xalq bilir ki bu havqa kiidan quruluyor.

2) Qarada himak

Xalaclar adatlariqa kiidanda ilgar ozrlug ailayn qarada himak karakir. Bu bavarqa kora bay
havi tarafinda akki har vaya ki§i kiidan marasimi bo§landuqunda ilgar ozrlug adamiyn haviya
varular, bu ailaka bo§u sagluq haymu§ bi hiiriin yagluqla bi kisa xina taqtim etalar. Oqaglan
“Icaza varayn hun agzumuzu yogurdaq” hayular, (hun agzi, yanu kiidan xamiriyn yogurmaq).

Ozrlug aila daq hiiriin yagluqu bo§i ortar va bi qalup sabon umyn yeriya qoyur. 0?a “Allah
mobarak etta!” hayur.

3) Kalinka xar? yetmak

Bi kiin hun agzunda ilgar qiz havi tarafinda akki hiiriin saqqal, kalin xarciyn hisablama va
iilqmasiya kora va on akki quqqaq ki§i xalqula bu xarqlari yetmakka ogul haviya kalilar bullarqa
“xarq-ka^” hayular.

Hiiriin saqqallar u zatlaru ki bo§luq haqqiqa, kasim biqim §amu ailalar bi-birka soz vermi§-
arlar, ogul ailesinde almu§ va bu on akki xarq-ka^larla qiz haviya yetilar.

Xarclari on akki macmagika tiizalar, qirmizi maldiyula iistiyn ortalar, 09 a on akki ki§i
xalqu bo§lan almu§ qiz haviya taraf yolqa tiizalar. Xarq-ka^lar ongiinda akki §axiya qirmizi
alomla vurulmu§ va boymya daq qirmizi maldiyu hatuqulu qirqimi bi har yapu§mu§ saz va
qiigiirla qiz haviya kalilar.

4) Hikmak yapmaq

Kiidan hotunu hazurlandugunda sora yava§ yava§ (balla-balla) kiidan qurmagiyn yidisi kalir.
Kiinlariyn bi havul sahatuqa neqqa haran xalqu -dayu, amu vaya lala- ogul havi tarafinda qiz haviye
varular, “Kalmi§ak, icaza aluqaq, kiidan xamiriyn yoguruqaq” hayular. Qiziyn yekkalari daq bullariyn
cavabiya: “ Al l a h mobarak etta! Bizim icazamuz daq siziyn alizqar” hayular.

Bullar havka holundugunda sora humyn avval ta§tiyn ogul nanasi ozii yogurmu§ yapar.
Oqa qalqulu hunu, kiidan hikmakiyn yapmaqqa kora qon§ularqa va yovuq famillarka taqutular.

202 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Xalac xalqu bavaruqa huniyn awal ta§tiyn ogul nanasi yapmasu karakir. qiinki qadim
zamanda damadu vamaq xalq iqiqa rayic-amu§, bu sababla ogul nanasi oglumyn vanunmasiyn
ongiyn tutmaqqa kora yapqulu hikmaklariyn bisiyn qatlir, unu dasmalqa 9ulqalamu§ bi amn yerqa
hicla §ami kalgiirqa ta ke§itir. Bu i§la oguliyn vamaqda saglir. 01batta bazi ailalar hikmak
qatlamaq yeriya bi qatmaqa togiin hatmu§ hicla §amiqa ta u qatmayn bi yerqa ke§itilar, hicla §amu
unu koturmu§ togiiniyn haqalar.

5) Hun agzu merasimi

Kiidan huniyn awal ta§ti yapuldugunda sora bazi qon§ular va yovuq familiar ogul haviya
pay kalilar, bu koriimka hun agzu payu hayulur.

UgUMCU BELEM

KUD0N M0RASIMi

Kiidan adatlari Xalac xalqu yanuqa maqul uca va yekka koriinir. Bu sababla kiidan
marasimi yillar bodu temka ta bi havul §iklqa qurunmu§-ar. Bu adatlar alii yil munda ilgar iiq keqa
kiindiiz davam bolladu, amma bu kiinlarqa ya§amaq qatinliki va hayatqa qalmaq kuqii bu
marasimi akki kiin etmi^-ar.

Bu akki kiiniyn awal kuniya pagira vaya vakilnama kiinii va akkimci kunka daq mazli§
kiinii hayular.

Kiidan marasimiqa bu i§lariyn koriilmaki karakir:

1) Pagira kiinii marasimlari bullar-ar:

la) kaliyn dayusunda izin almaq

lb) qa§tqa §orba meyl etmak

lc) kabun kasmak

I9) kalinka kasik yetmak

l d) bayka xarq kaltmak

2) Xina sain 11 marasimlari

2a) bala xina (cam xinasi)

2b) yeka (biidiik) xina
2c) pasa §am

3) Mazli§ kiinii adatlari

3a) bay lslah etmak

3b) kalin dayusunda xoda hafizlik etmak

3c) ?a§tqa mostafa meyl etmak

3q) kalin bazamak

3d) kot teyi§ma marasimi

3e) kalin havda hima marasimi

3f) tuz - hikmakga lhtiram korsatmak

3g) hadru baluqta kalin kaltma marasi mi

3g) kalin bo§unda anar hatma marasimi

3i) yan§maqqa varma va xorus hidya almaq

dli dsgar CEMRASI

203

1) Pagira kiinii marasimi

Pagira, yanu kiidan i§i bo§qa kalmi§ va marasimi beyinda bo§lanmu§, muna kora kiidan
marasimiyn avval kiiniya pagira hayular.

Xalac xalqu harasuqa pagira kiinii astqaku i§lar koriilir:

la) Kaliyn dayusunda izin almaq

Pagira kiinii avval i§ kalin dayusinda icaza almasu karakir. Bu izin pagira §ami ta karak
alunuqa, agar dayu icazasu omaqa, kiidan xerliqla bo§qa varmaz.

lb) £a§tqa §orba meyl etmak

Bu kiin har akki tarafiyn memanlaru, yanu u adamlarki bay havi tarafinda §imika davat
omu§tular va bi borra sudaq kaliyn yan yerasinda ogul haviya devat olur, bullar qa§tqa §orba
yemi§ va bi qafak nuguqqu yemi§la lkram olular. Havda hiindikiya “Allah mobarak etta!” hayular.

lc) Kabun kasmak

Pagira kiinii qa§tta sora ogulla qiz, ailalari va bazi qon§ularla bila kabun kasmakga va rasmi
agd omaqqa daftar xanaqa varular, muna kora Xalac Tiirklari bu kii nk a vakilnama kiinii daq
hayular.

lq) Kalinka kasik yetmak

Bu kiin qa§tta sora bay havi tarafinda kalinka xalat yetilar, bu xalat bullar olubilir: qadur,
paqin, qirmizi maxmal kot, pullug bork (bi maxmalda borkiyn davriye nogra pul tikilmiy) bu
xalati a§§uq qiigiir qalarkan qiz haviya kalilar. Xalat erdikinda sora kalin ailasi xalat kaltgilika bi
cuv corab vaya bi cuv horiilmii§ aleak hidya verir.

l d) Bayka xarq kaltmak

Pagira kiinii kalinka xarq yetmakta savay damadiyn yovuq yan yerasi una xarq kalilar.

Xalac xalqu bavaruqa har kim pagira kiinii naharqa davat omu§, karak bi xarq hitikga. Bu
xarq yetti qalam cinsta qurulur: arista, patla, hun, turaq, qand„ yemi§, diigii.

Xarq kaltgili bu yetti qalamiyn har bisinda bi davri macmagika tiizmii§ iistiya maldiyu
ortmii§ ogul havi kalir.

01batta bazi kiidanlarqa ogulqa yovuq ili§aklar (dayu, amu, lala, ... ) bi xarq yeriya be§ ya
sakkiz xarq sazandala oym - oym ogul haviya kalilar, hatta bazi fa mi liar sakkiz xarqta savay bi
tay taq qirqim (§axlug oglaq) kalir. Xarq kaltmak pagira kiinii qa§tta sora bo§lanur va mazli§ kiinii
?a§tta sora bitar.

2) Xina sain 11 marasimi

Xalac kiidanlariqa akki pasta xina vurulur, bisiya bala xina vaya cam xinasi va ubisiya daq
yeka xina hayular.

2a) Bala xina (cam xinasi)

Cam xinayn oguliyn bacusu veya amusu qizi kalin haviya yetir.

Kalin havi tarafinda karak kaliniyn amusu qizi macmagiyn tavil almu§ cam xinasiyn
vuruqa. Xina vurqulu qiz qiblaka taraf turur, akki barmagiyn xinalir, daluqa dovarqa yapar va bi
be§ qirranluq umyn iisti yapu§turur. Xalac xalqu inanlariqa “har qiz bu sikgayn kotiiriiga, umyn
baxti haqulur” hayular.

204 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Bay haviga daq bu forum bayka cam xinasiyn vurular, yanu damad sagdu§larla otagqa
yorduqu yerqa xina hazurlanur, bayiyn amusu vaya dayusu oglu barmaqula xinayn dovarqa
yapmu§ oqaglam, bi davri nuguqqu yemi§ yorqullarqa savrar, otagqaku adamlar daq unu qapan -
qapan etalar.

Qar§u Baluq kiidan qanu oldugiya
Kalin aliya cam xinasiyn vurdugiya
Bay, kalinka damda anar hatdugiya
Manim daq u qizlariynqa koziim var
A§§uglanyn sazlaruqa soziim var

Xalac kiidan lari 5 a akki pasta xina vurulur, bisiye bala xina vaya cam xinasi va obisiya daq
yeka xina hayular.

2b) Yeka xina:

Bala xinada sora yeka xina vurulur. Ilgarda neqqa kisa xina bay havi tarafinda kalin haviya
yollanur, qiz ailasi bu xinayn yogurmu? va hazur etar. Cam xinasinda sora, on - onbe§ ki§i xalqu
bay havi tarafinda kalin haviya varular, awal qiz ailasinda icaza almu§ oqag kaliniyn bi al va
hadagiya ogul tarafi va ubisi al-hadagiya daq qiz taraflari xina vurular.

Xina yagladugunda sora qa^anglikga kora kaliniyn al-hadagiya band hatalar.

2c) Pasa §am

0gar Xalac oglu ni§anlugu hadru baluqda omu§ oluqa, xina keqasi avval neqqa nafar bay
yovuq familarinda xina vurmaqqa qiz baluqiya varular, bay daq u §am sagdu§larla bila §amqa qiz
balugiya ugur etar. Bu §amqa pasa §am hayular. §am yemakta sora qiz ailasi bayka bi qafak yag
§ira kalir, unu meyl etdikinda sora oz balugiya holunur.

3) Mazli§ kiinii adatlari

Kiidaniyn akkimci kiiniya mazli§ hayular, bu kiin astqaku i§lar koriiniir:

3a) Bayi lslah etmak

Mazli§ kiinii tezda damadu bi taxt iistiya yotqarmi§, al - hadagumyn xinasiyn yoyular, 09 a
zafqeylanda sora unu hamamqa yetilar. Bey hamamda hiindiikiya dust- rafiglari havka ta qalup
oymlar va qubu vamlar, kalin nanasi giizgii (ayna) aliqa bay ongiya kalir va umyn bo§inda pul
sapar vaya kotiya pul sancar.

Bay havka erdikiynda sora unu taxtqa yotqarmu§ salman kalir, yiiz-ii-bo§iyn lslah etar,
oqaglan damadluq kasikiyn katdirilar.

3b) Kalin dayisunda xoda hafizlik etmak

Mazli§ kiinii qa§tta ilgar kalin sagdu§larula dayusu haviya varmu§ unda xoda hafizlik etar.
Oqaglam hamamqa varur, hamamda yigirmi tort sagdu§la har yamqa on akki sagdu§ ki yiizlariya
hiiriin nurbad qekmi^ allar, faqad kozlari korsanirkan va kalin daq qirmizi maldiyu ortmii§ bib
babasu haviya kalir, axur qasjtu baba haviqa meyl etar.

3c) £a§tqa mostafa meyl etmak

Mazli§ kiinii qonaqlar bay haviqa qa^tlanyn yeyilar. Bukiin tamam u adamlar ki pagira
kiinii naharqa davat omu§tular, handa ogul haviya yigi§mi§ va qa§tqa mostafa yemaki meyl etalar,
oqag har meman bi qafak nuguqqu yemi§la lkram olur.

3q) Kalin bazamak

dli dsgar CEMRASI

205

£a§tta sore boy hovi torofindo bi agula ki§i xalqu, ne??9 narun cuvanazan qizlo kolin bozo-
mokgo qiz hoviyo kolilor. Kolini kursu iistiyo yotqarmu§ agula xanum avval umyn saqiyn gul
suvula yoyur, teliyn galar, kolinyn birqokloriyn on okki belemko belor vo ullaru hormi§ vo bi
be§imilo u onokki saqi bi siroko tiizor. Oqaglan umyn kozloriyo surmo qekmi^ qirmizi maldiyu
bo§iya ortor. Axuruga bi tac (moxmolko tikilmi§ nogra pul borki) koliniyn bo§iya qoyur.

3d) Kot teyi§tirmo morasimi

Pagire morasimiyn haydugiya kolin xolotiqo qirmizi kotta at yetdik, kolin bozogloriyn bisi
kolini bozodikiyo oz kotiyn hiyir bi mocmogiko qoyur, oqaglan kolin kotiyn harqasinda himi§ ozii
kodor vo mocmogiqoki kotu uq posta koliniyn bo§iya tolqanturur, kolinko verir, kolin doq bu kotu
bi ti§lomi§ 09a kodor. Kudondo sore yondo kotlaru yer bo yer etolor. Boy kotiyn daq sagdu§laru
mundi-vara teyi§tirilor.

3e) Kolin hovdo himok morasimi

Kolini bozotdikindo sore bi kal ogul boy torofindo korok koliniyn beliyn beloklo (pisok,
komorbond) vayiqa, bu kal uq pey beloki koliniyn bo§u ustundo kolir hadaqunda hiyir, axur peyqo
beloki koliniyn beliyo vamu§ bu §eri hogir:

0kki ogul okki qiz
0kkisi doq ceyran koz.

3f) Tuz hikmokgo lhtiram korsotmok

Kolini bozotdikindo sore unu taxt ustundo qavzatmu§ otag ortasuqa yerko bi tabaq iqqiyo
tuzla hikmok qoyular, koliniyn dodosi sag olindo vo amusu ya dayusu sol olindo yapu§ular, 119
posta kolini tabaq dovriyo tolqanturular. Axur peyqo kolin yorur tuz hikmoki opmii§, 09a
dodosiniyn doq hadaqunda opor, bu halqa yan yerolor kozlori toluqmu§, ya§lan ravan olurkon
kolini hogli-hogli hovdo ta§qar hiyilor.

U vaxt boy torofindo boylaquluq adamlar (amu, dayu, lala, bacu, ... ) kolini dodosindo tovil
almu§ hatqa hiindiiriilor. Koliniyn harti daq bi conbul kal hiinduriilor. Oqaglan boxt hovi torofiyo
yolqa tricolor.

3g) Hadru baluqta kolin koltmok

Xoloclor adotloriqo kolini mozli§ kiinii qa§tta sore boxt hoviyo yetilor.

0gor kolin qorib baluqta oluga, kolin koltgililor qa^tta ilgor yolqa tii§mii§, ogul baluqiya er-
moz-okon kolin karvamyn saglilar. Bu torofdo baluq cayillaru kolin ongiiqo hagaq-hagaq oymlar
(bu oyun temiki qiliq oynamaq-vara-ru). Boy doq bitorko 0H90, sagdu§ vo dust rofiqlorlo kolin
pi§vaziya kolir. Bu torkolo yava§ koliniyn qiniyndo vurur vo bi anar daq bo§u ustundo yiikmii§ tez
sagdu§larla hovko holunur, dam iistiiqo koliniyn kolmokiyn kozlir.

Xoloc Turku bavaruqa ogor boy kolin ongiyo hunmogo, kolini baluqqa koltmozlor. Xoloclor
bavaruqa kolin koltdikiyo, umyn aynasiyn boy bacusu korok kotiiriigo vo kolini boxt hoviyo ta
homraluq etigo.

3g) Kolin bo§inda anar hatmaq

Kolin hat ustu.90 ogul hasaru e§kiyo erdikiyo, xalq hor - ki§i, yeko-bala, ogul - qiz, kolin
ongiyo hunolor. Yerqo yu damqa xalq olindo yer omaz. Kolin hatiyn diiz boy hasaru ongiiqo
saglilar, avval bi tay qopi§ ongiiqo qurban kosolor, oqaglam damadiyn dodosi kolin ongiyo hunor,
borkiyn yan qomu§ bu §erlori hogir:

Xo§ kolmi§oyn kolin can
Safa koltmi§oyn kolin can

206 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

0kki oglum var golamiyn
0kki qizim var kaniziyn
Ozum varak qazquliyn
Bi kana bag bi cav molk
Oita saniyn kabuniyn

Babada soro oguliyn nanasi aliga bi giizgiila kalin ongiya kalir. Bi haz oymr bu §erlari

hogir:

Xo§ kalmi^ayn kalin can
Safa kaltmi^ayn kalin can
Okki oglum var golamyin
Okki qizim var kaniziyn
Harim varak qazquliyn
Ozum xamir yapamyn

Baba-nana qar§ulamaqunda sora bay nubatu erar.

Bay ilgarda bi sabat anar, alomla, portuqal, bi davri nuguggu yemi§ va bi bala kisa xorda
pul hazur etmi§-ar. Bullam karak damda kalin bo§u iistiinda yerka hatuqa awal anaru optiikunda
sora Qiblaka taraf hatar, akkimci anaru Karbalaqa taraf va ligiimcii anaru Xorasanqa taraf hatar

Qalqulu alomla-portuqallaru daq kalin bo§unda uyan-bu yan yiikar. Cayil ogul- qizlar
“Yiikii bo yan! Yiikii boraq!” hayular.

Oga nuguggu yemi§i kalin bo§inda sapmi§ xorda pullaru daq bala kallar iggiya savrar.
Kiidanlarga baylar anar hatdugiya
Dam ustuga gavu§ gava§ haydugiya
Hat ustuga narun kaliyn yurdugiya
Qalmu§ §irin udu-vara yadumga
Osar qomu§ yadumga har zadumga

Bu marasimda sora kalini hatta endarmi§ havka taraf hamraluq etalar.

Xalac xalqu bavamga kalini hatta endardikiya vo havka taraf yetdikiya agar bi §3xs bi dana
xus ya qayir kalin bo§u iistiinda hatuqa, kalin vayulur va heg ki m taqi unu haga bilmaz.

Kalin otagqa kirdikiya, ilgarda yerga bi kapulga suv hazurlanmu§, karak kalin hadaqula bu
kapulu vurmu§ suviyn galiqa, ogaglan otagqa kirakaga.

Xoloclar inanlariya kora kalin otagqa kirmaz-akan karak bi nafar boy tarafinda bi dana mix
qiz babasu havinda gekmi§ hitikaga, kalin otagu e§ik ustuga duvarqa galuqa. Bu i§la kaliniyn
turumu va qalmaqu ogul haviga barklanir.

Xalac xalqu bu bavarga-r ki kalin awal §am karak uca yerka hiinmaga, masalan damqa
vaya akki qatlug otagqa varmaqa, agar kalin uca yerka yovaqa, bu vaslat hadurluqqa teyar.

Bay hala damda enmadik, giinki yag §ira qafaki ermakiyn kozliir.

Xalac bavarlanya kora awal karak bay nanasi bi qafak yag-§ira hazur etmi§ kalin
barmagula tattugunda sora unu damga turqulu damadqa yolliga, damad daq bi barmagula unu
tatmu§ qaldugiyn sagdu§lar meyl etiga.

Bay yag §irayn tattugunda sora damda yerka enar.

dli dsgar CEMRASI

207

Kalin daq bayiyin bi-ba-bi yovuq famillarinda icaza almaduq ayla§maz. Bi nafar saslanir:
“Kalin damadiyn lalasunda icaza hi§ur yoraqa!” Bu soz, yanu bayiyn lalasu karak kalinka
koriimcalik veriga ta kalin razu omu§ yerka yoraqa.

3i) Yan§ma qurmaq va xorus hidya vermak

Bay damda enmaz-akan bi borra caydlar uca sasla varaq xorusqa-varaq xorusqa hayular.
Bay sagdu§larla bila camaatiyn ongiiqa va bi hiiriin saqqal agulala baluq qiragiya varmi§, yom§aq
yerqa otraq etmi§ turular. Bu yanda agula har hayur: “Har kim xorus hi§ur, mandila yekalta!” Bi
borra cavanlarda, muna qatulmu§ bi hagaq qadar bayda haralanular. Agula har bi marra (cizig)
9ekmi§ bullaru bi siraka tiizar, oqaglan bida hayur “01i!” Bu camaat hamusu bayka taraf tazarlar,
har kim aliyn bay aliya teztar vuruqa, bayda bi xorus hedya alur. Kiidan marasimi daq xorus
heydasila tokanir.

4) Kalin salamiya varmaq

U9 kun kiidanda sora, kalin va damadiyn yovuq yan yeralari kaliniyn kdrii mi kalilar. Xalac
xalqu bu avval korii§maka salam hayur. Farslar daq muna “pataxti” hayular. Salamqa kalgililar
har kim oz vosuqa kalinka bi zat pay kalir, kalin tarafinda daq pay kaltgillarka bi hediya verilir.

Atmu§ yil munda ilgar kalin tarafi hediyalari bullar-amu§: yiing corab, yiing aleak,
hammam kisa, pul kisa, tutiyn kisa vd.

Xalac Tiirklari kiidan marasimi^a qadim Turk inanlariniyn hizlari

Xalac kiidan lari 9 a qadim Turk kudanlari-vara bi siri (parama) bavarlar va adatlar
korsaniyor ki biz bu adatlariyn bazisiya i§ara etiiriiq:

1) Kasim biqim vaya soz kasma:

Soz kasma Tiirklarqa maqul tayarliq bi antla§ma-ru, KokTiirklarda ilgar soz kasmayn hat
iistiiqa danu§aq etar-ami§-allar.

Bu kiinlarqa Xalac xalqu yanuqa kasim biqimiyn mavlaq uca yeri var-ar.

2) Ni§an:

Dada Qorqut hikayatlariqa ni§anda bala kudan va havlanmada yekka kiidan at yetilmi§-ar.
Hoguduqumuzqa kora ni§an marasimi Xalaclarqa qadim Tiirklarda haz daq-ar.

3) Baydaq:

Kiidan qiz haviqa bo§lanur va ogul haviqa bitar. Xalac kiidan lari 9 a qadimki Turk kudanlari-
vara baydaq (bayraq) bi havul §eki Iqa oziyn korsatiyor. Bu baydaq kiidanda ilgar varakqularla
qurulur va kiidaniyn sabasiya kotiirilir.

4) Kiidan a§u

Kiidan davati va aqlan toglanturmaq yeka Tiirklar yanuqa bi havul bavar va inan-ar.
Xalaclarqa kiidan a§u pagira kiinii §orba va mazli§ kiinii mostafa yeyilir.

5) Xorusqa varmaq

Xalac Tiirkii kiidan lari 9 a ii§ - tort yer9a cayil cavan ogullar bibirla yan§malaru korsaniyor
va kiidan daq yan§ma va xorus utmala tokaniyor. Qadim Tiirklar hizlari maqul havul §eki Iqa bu
yan^malarqa balli-ri

6) Baba hoqaqiya lhtiram etmak

208 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Kalin dads havinda hadurunduqiya dada hogaqiya va tuz hikmakiya lhtiram korsatir.
Tatada, abada va dayuda izin almaq bi qadimda qalma adat-ar ki bu adat temka ta yadigar
qalmu§-ar.

7) Kalin bo§unda anar hatma va kalin endarma

Bu marasimlar Turklariyn yekka kultiirlariyn balli etiir.

Kalin endarma yekka Tiirklarga bi uzaq marasimla bo§qa varur. Bu adat Xalac Turku
kiidaniyn hoguduqumuzqa kora temi daq bi havul §ekilga qalmu§ ve icra oluyor.

Kalin endarmada savay hat bazama, hatiyn boymya qirmizi maldiyu vama, kalin ongiiga
qurban kasma va kalin bo§unda alomla - anar hatmaq bi qadim Turk adatlarinda xabar veriyor ki
bu adatlar temka ta Xalac kudanlariga havul saglanmu§ va ya§amagiya davam veriyor.

Bu maqalayn kanu yigirmi nafar ya§lug har va ki§i xalqu danu§maqlarunda hazurlanmu§-

HALAC TURKLERlNDE DUGUN TORENi VE ESKl TURK iNAN ARININ IZi 1

Ali Asgar CEMRASI
Halaggadan fjeviren Semih TEZCAN

Onsoz

Bugiin Halag Turkleri, Iran topraginda Tahran §ehrinin guneydogusunda, yani Kum,
A§tiyan, Ferahen, Tefre§ ve Save bolgelerinde otuz be§ bin niifustan fazla, altmi§ koyde
ya§amaktadir ve Hala? Ieh9esinde Tiirk^e konu§maktadirlar. Bunlar bir eski ve kadim kiiltiire
sahiptir.

Hala? Turklerinden:

1 ) Ilk once bahseden biiyiik Tiirk sozlidojusu Ka§garli Mahmut’tur (Mahmud el-Husayn el-
Ka§gari).

2 ) Ikinci olarak yazan Vladimir Minorsky, 1917 ’de Hala9lardan malzemeler toplami§tir. Bu
malzemeleri, ancak 1940 ’tayayimlami§tir.

3 ) U9uncu arasjtirma yapan Muhammed Mukaddem’dir. O, Hala9lar ve Hala9 dili uzerine
ara§tirma yapmi§ ve malzemelerini 1940 ’ta yayimlami§tir.

4 ) Prof. Gerhard Doerfer ve ogrencisi Prof. Semih Tezcan Hala9 Tiirk9esi hakkinda pek 90k
9ali§mi§ ve Hala9 dilini yeniden ke§f etmi§lerdir.

5 ) Gerhard Doerfer ve ogrencileri 1967 ’de Hala9 Turk9esini ara§tirmak i9in Hala9 bolgesini
dola§mi§lar ve bu dili yakindan ara§tirmi§ ve malzeme toplami§lardir.

6) Doerfer ve Tezcan ’in ara§tirmalarina gore Hala99anm fonetigi ve soz varligi, pek arkaiktir,
eski bi9imiyle ya§ayan bir Turk dili oldugu anla§ilip ortaya 9ikmi§tir.

§imdiye kadar M9 kimse Hala9 halki kiilturii hakkinda ara§tirma yap marm $ ve bu konuda
malzeme kaydetmemi§tir. Bunun i9in halkin yazilmami§ inan9lan giinden giine hatirlardan 9ikip,
kaybolup ortadan kalkmaya ba§lami§tir.

Bir milletin varligi kiiltiir sermayelerinin ya§atilmasina baglidir. Bu makaleyi hazirlayan
Ali Asgar Cemrasi, bir siireden beri bu sermayeleri, yani halk geleneklerini derlemeye ve
kaydetmeye ba§lami§tir. Bu sermayelerin birisi Hala9 Tiirklerinde diigiin torenidir, bu torende
Hala9 Turklerinin bazi gelenekleri §imdiye kadar el degmedik bi9imde kalmi§tir, eski Turk
geleneklerinin izleri de bu adetlerde iyice bellidir.

Bu makale, son yuz yilda ( 1910 - 2010 ) Hala9 Turkleri arasinda bulunan evlenme toreni orf
ve adetleri hakkinda, Talhab koyu Hala9 leh9esinde, saygideger bilim adamlarma bilgi vermekte-
dir.

Anahtar kelimeler: kiz, oglan, diigiin, damat, gelin, inan9, toren, 9eyiz.

1 Bildiri metninin orijinaliyle 9evirisinin kar§ila§tmlarak okunabilmesi amaciyla kimi yerde Hala99a cumle
yapisim korudum. Boylece Hala99anm ogrenilmesine, dolayisiyla Hala99a arajtirmalarma katki saglamak
istedim. Bu tutumumu goz onunde tutarak okuyanlar, Turk9e metindeki aksamalann bu yuzden ortaya
9iktigmi anlayacaklardir. (Qeviren)

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Tiirkluk Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat A ra^tirmalan Sempozyumu, 2010, 209-226

210 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Giri§

BIRlNCi BOLUM

EVLENME SORUNLARI

Halag Turklerinde oglam evlendirmeden once bir kisim i§lerin yerine getirilmesi gerektir,
ta ki evlenmenin dugumleri bir bir agilip i§ sonuca ula§sin. Bu diigumler §unlardir:

1) Evlenmenin zamam ve ya§i

2) Kiz gormeye gitmek (goriiciiluge gitmek)

3) Kiz istemeye ve elgilige gitmek

4) Kesim bigim veya kebin kesmek (soz kesme)

5) §erbet igmek

6) Ni§an qomaq

1) Evlenmenin zamam ve ya§i

Aile kurmamn ve evlenmenin Halag halki inancinda gok yiiksek yeri vardir. Bundan altmi§
yil once anne baba kendileri gocuklanna e§ segerlerdi, ama bu giinlerde oglan ne zaman erginlik
gagina gelirse ve yiiziinde sakal gikarsa, ana baba kiz bulmaya gali§ir. Bu nedenle kiz da her ne
zaman erginlik ya§ina gelirse onu kocaya verirler.

Gunumiizde oglanlann evlenme ya§i, tahmini olarak 17-22, kizlannki de 14-20 ya§lar
arasindadir. Fakat okula giden genglerde evlenme ya§i bir az yiiksektir.

2) Kiz gormeye gitmek

Oglamn ailesi bir kizi belledikten sonra kendi kendilerine ilk defa kizi gormeye karar
verirler. Bunun igin oglamn annesi, halasiyla veya teyzesiyle bir §ey bahane bulup kizi gormeye
kiz evine giderler. Mesela kiz ailesine derler ki: “Bir §ey odiing almaya geldik” veya “Burdan
gegiyorduk, size de bir ugrayalim dedik”.

Onlar belli etmeden (gizliden) kizin iyi ahlakli olu§unu goz altina alip ve kizin hal ve
hareketlerine dikkat ederler.

Bu arada, kizin annesi bunlarm niyetlerini anlar, bunlarm kizi gormeye geldiklerini bilir,
onun igin kizina “Konuklara gay getir” der.

Bu yolla goriiciiler kizi goriirler, onu iyice incelerler, eger kizi begenirlerse birkag gun
sonra, oglan evi, buyuklerini elgilige gonderir.

3) Kiz isteme ve elgilige gitme

Oglan ailesi, kiz hakkinda kavim, kom§u, dost ve yakin akrabalar tarafindan gerekli
bilgileri topladiktan sonra kiz evine elgi gondermeye karar verir.

Once gormu§ gegirmi§ bir kadin araciligiyla kiz evine elgi gondereceklerine dair haber
verirler, sonra elgilik giiniinu ve saatini belirlerler.

Halag halkimn inanglarinda cuma ve cumartesi giinii elgilige gitmek iyi bilinir, ama ayin
ikisinde, ay akrep kiskacinda oldugu zaman 2 ve bayrama kirk gun kala ( qarru kofkufu ) 3 elgilige
gitmek iyi bilinmez.

2 Halaggada, Farsga deyim kullanilarak qamar dar agrab ‘ay akrepte’ veya Azerbaycan Turkgesindeki kar-

jiligina ko$ut olan ug kiln bogcmaq ‘ug gun firtina’ deyimiyle adlandirilan konstelasyon. Gokyuzunde

Ali Asgar CEMRASl 2 1 1

Elgilige gitme vakti ki§in ak§amdir, mevsim yaz ise, ogleyin veya ekin bhjiminden sonra
gidilir.

Halag Turklerinde oglanin anne ve babasiyla birlikte biiyiikbaba, dayi, amca oglu da
elgilige gider. Ehjiler, kiz evine ula§tiklannda “Bir hayir i§i i9in geldik” derler. Kiz tarafi gelenleri
kar§ilayip i^eriye gotiiriir.

Halaglann adetine gore el^iler, odamn alt ko§esinde veya ki§ giinii ise kursiiniin 4 kapiya
yakin tarafinda otururlar.

Hal hatir sorulduktan sonra oglan tarafindan ya§li ve iyi konu§an birisi tatli dille “Allah’in
emri ve Peygamber’in kavliyle kizimzi istemeye geldik” veya “Oglumuzu damatliga kabul
ettirmeye ve kizim istemeye geldik” der.

Eger kiz evinin niyeti kiz vermemek ise, siirekli dillerini figneyip (lafi dola§tinp) bahane
bulurlar. “Bakalim nasil olur, kime kis met olur” ve “Gidin, 9ar§amba giinu gelin” gibi sozler
soylerler.

Hala9 halki inancinda “9ar§amba giinu gelin” yani “bu i§ sonu9lanmaz” demektir ve bu
diigiim a9ilmami§ olur. Ama kiz evinin ya§lilari (buyiikleri) eger bu evlilik ili§kisine niyetli iseler,
“Hayirli olsun, gidin birka9 gun sonra gelin” derler. Sonra el9ilerin ayakkabilanm dondiiriip 9ift
ederler.

Kiz evinin “Miihlet verin biiyiiklerimizle bir araya gelip (toplamp) konu§alim, o zaman
haber veririz” demesi imkam da vardir, sonunda oglan evi kiz evinden aynlir.

Bu birka9 gun i9inde kizin ailesi, oglanin durumu, hareketleri, huyu, i§i ve ya§ayi§i
hakkinda bilgi toplar.

Bilgi toplama ki mi zaman 2 veya 3 giinde biter, kimi zaman da 15 giine kadar devam eder.
Eger kiz evinin cevap vermesi uzarsa, oglan evi, kiz evine gelir, kiz evinin karanni sorar.

Eger kiz ailesinin kizim vermeye gonlii yoksa “Kizimizin ya§i ku9uktur”, “Okula gidiyor”,
“Borcumuz var, diigiin yapamayiz” gibi on tiirlii bahane icat edip soylerler.

Ama eger kiz evinin cevabi olumlu olacaksa, yani kiz vermeye goniilleri olursa, tavir ve
davram§lanndan belli olur.

Cevap aldiktan sonra bir kez daha oglanin yakin akrabalarindan anne, baci, hala, amca,...
kiz evine gidip, birlikte §eker, nebat §ekeri, yaglik (ba§ 6 rtiisii) ve ayna gotiiriirler. Bu gelip
gitmelerden sonra oglanin buyiikleri, kiz ailesiyle kesim bi9im vaktinin ve guniinun
belirlenmesini kiz evinde konu§urlar.

4) Kesim bi9im veya kebin kesmek (soz kesme)

Ay’in yildizlardan oilman bir akrep kiskaci i9inde kalmi§ gibi gorundugu bu konstelasyon, ilkbahar
bajmdan sonbahann ba§ma kadar her ay bir ka9 kez ortaya 9ikar. (Ceviren)

3 Halk takvimine goreNevruz bayramma kirk gun kala bajlayan ve U9 gun suren §iddetli tipi. (Ceviren)

4 Iran’da kirsal kesimde isinma amaciyla odanin ortasindaki 9ukura, icjinde kor haline gelmi§ ate§ bulunan
legen bi9iminde madeni bir kap konur, ustu kapakla kapatilir. Uzerine kursi adi verilen, algak ve genel-
likle yuvarlak yemek masasi, ortasi, ate§ dolu kabin bulundugu yere denk gelecek jekilde yerle^tiril ir.
Masanin uzerine kalin ve buyuk bir yorgan serilir. Masanin 9evresinde, yerde oturanlar bacaklarini
yorgamn altina uzatarak lsmirlar. Evlerde lsitilan ba§ka bir yer olmadigindan insanlar, geceleyin bu
ortunun altinda uyur. (Ceviren)

212 3. Uluslararasi Turkiyat Arapirmalari Sempozyumu

Ailelerin konu§masindan sonra kiz ailesi ikna olup kizim vermeye razi olur, bu riza
gosterme soz kesme veya kesim bi9im ak§ami tespit olur. Oglan tarafindan biiyiikler bir ak§am
kesim bhjim dolayisiyla kiz evine toplamrlar. Onlar bu ak§am kizin kebinini (nikah giivencesini)
ve ba§ligini belirlerler.

Kiz ailesi mesela der: “Ben kizin kebini (nikah giivencesi) olarak iki yiiz tiimen para ve
ba§ligi olarak da bir 9uval un, bir yiik bugday, be§ batman §eker, on batman pirin9, U9 batman
leblebi, iki batman kuru iiziim, bir batman san yag (tereyagi) ve bir adet boynuzlu erkek oglak
(i qirqim ) istiyorum,” der.

Oglan ailesi de yumu§ak yumu§ak (tatlilikla, alttan alarak) 9ene 9alar (kar§iliklar verir),
sonunda bir yerde uzla§irlar ve soz verip karar keserler, bu yiizden bu i§e “kesim bi9im” veya
“kebin kesme” derler.

5) §erbet i9mek

Kesim bi9imden sonra sira §erbet i9meye gelir. Bu merasime oglan ailesi tarafindan yakin
akrabalar, kom§ular ve ailenin biiyuk erkekleri davet edilir. 5 Konuklar belirlenmi§ bir giinde
ogleden sonra oglan evine toplamrlar, sonra yola 9ikilip kiz evine gidilir.

Kiz evinde konuklar oglan evinden getirilmi§ §eker ve 9ayla agirlamp ardindan herkese bir
avu9 leblebi - kum iiziim verilir. Konuklar kiz evinde 9ay ve §erbet i9tikten sonra “Allah miibarek
etsin, yiiz yigirmi yil birbirleriyle ho§ ya§asinlar” derler.

§erbetten sonra kiza “gelin” ve oglana “bey” veya “kiireken” denir.

§erbetten birka9 gun sonra oglan evinin, en yakinlari kiz evine gidip ni§an merasimi
diizenlemeyi ve ni§an giyimlerinin ne zaman, nasil alinacagim konu§urlar. Onlar kendi aralarmda
uygun bir karar koyup ni§an guniinii belirlerler.

6) Ni§an merasimi

Kesim bi9imden sonra oglan ve kiz evi arasinda yakinla§ma son derecede artar. Aileler
yava§ yava§ ni§an merasimini diizenlemeye hazirlamrlar.

Bundan elli - altmi§ yil once Hala9 halki ni§an merasiminde §u tedarikleri ( susat ) hazir
edermi§: Bir iki batman leblebi - kuru iiziim, bir par9a beyaz biiyuk yaglik (ba§ortiisii), bir par9a
9ar§aflik (kadin iist giyimi), eteklik ( qirqirs , hdtdk), kelle §eker ve 9ay.

Damat evi tarafindan ni§ana, §erbet torenine gelen erkeklerin hammlari davet edilir.
Konuklar once damat evine toplamp, sonra birlikte yola 9ikarlar. Tedarik edilen §eyleri 119 siniye
yerle§tirdikten sonra, damat ailesi yakinlarindan ii9 hammin her biri, iistii kir miz i ipek ortiiyle
(; maldiyu ) ortiilmii§ sinilerden birini ba§ina alip grubun oniinde kiz evine dogm hareket eder. Bu
merasimde de konuklar gelin evinde 9ay ve bir avu9 leblebi - kuru iiziimle agirlamr.

Ni§an merasimi Hala9 halki arasinda 90gu zaman ogleden sonra veya ak§am diizenlenir.

Ni§anlilik doneminin birka9 hafta, birka9 ay veya bir yil siirmesi miimkiindiir. Bu donemde
oglan evi tarafindan en azindan iki kez geline armagan (pay , prim) gonderilir. Bu armaganlann
birine gilh gardzi, obiiriine ayudluq “bayramlik” derler.

^ille ak§ami oglan evi tarafindan kiz evine bir sinide yedi 9e§it 9erez, yani: kuru iiziim
igde, badem, erik kurusu, pekmez (§ird), karpuz veya tur§ iiziim 6 gonderilir.

5 Sorum uzerine yazar, bu torene sadece erkeklerin katildigim bildirdi. (((eviren)

6 tur§ uziim, kuru uzumu sulandinlmi§ sirke i9erisinde birakarak yapilan bir tur konserve. (k'eviren)

Ali Asgar CEMRASl 213

Ikinci armagan da bayramliktir ( ayudluq ). Ni§anlilik donemi eger nevruz bayramina denk
gelirse, damat evinden geline bayramlik, yani: 9ama§ir etek ve yaglik (ba§6rtiisii) bir el 7 de
yumurta gonderilir. Bayramlik merasimi hatnmiza §u §iiri bizim getirir:

Bayram oncesi ba§lar iistiinde armagan gider idi,

Ni§anli kiz sakin sakin bakar idi,

Bayramligim ( ayudluq ) giile giile alir idi.

Korkardik ki, yel ortiiyii ( maldiyu ) kaldira,

Yaglik (ortii) altinda tedarikler goriine.

Hala9lar i9inde ni§anlilarin birlikte bulunmalanna ve birlikte gezmelerine izin verilmez.

IKiNCi BOLUM

DUGUN MERASiMi TEDARiKLERINI HAZIRLAMA

Ni§anlilik doneminin sona ermesinden sonra iki aile konu§up diigiin giiniinu belirlerler ve
diigiin hazirliklanna ba§lamr.

Diigiin sahibinin (damat ailesinin) diigiin merasiminden once birka9 i§ gormesi gerekir, bu
i§ler be§ boliime aynlir:

1 ) Yakacak 9ali 9irpi toplamaya gitmek ve bayrak dikmek

2 ) Yastan 9ikarmak

3 ) Geline 9eyiz diizmek

4 ) Diigiin ekmegini yapmak

5 ) Un agzi

1 ) Yakacak 9ah 9irpi toplamaya gitmek ve bayrak dikmek

Diigiin merasi mi Hala9 halki arasinda daha 90k ki§ giinlerinde diizenlenir, bu yiizden
diigiin ocagim lsitip sicak tutmak i9in odun ve 9ali gerekir.

Sonbahar mevsimi 8 sona ermeden damat evi tarafindan 10-15 gii9lii kuvvetli erkek 9ali
sokmeye davet edilir. Bu gen9 adamlar belli bir giinde sahraya (koy di§ina) giderler, her birinin
bir yiik (e§ek yiikii) yakacak 9ali 9irpi koparmasi gerekir.

Ilk once yiik tutan 9abucak yiikunii baglar, oteki 9ali 9irpi koparanlarin da yardimiyla
yiikiinii e§egin iistiine yiikler, bayragim -bir dalin ucuna kirmizi ipek ba§ortiisii ( maldiyu )
baglarlar, buna diigiin bayragi derler- yiikuniin iistiine sokar, oteki 9ali 9irpi koparanlardan once
yola driver. Yakacak 9ali 9irpi koparanlar da onun arkasindan yiiklerini baglayip yola dii§erler.

Damat evi tarafindan iki erkek (hsrsn xalqu ) koy simnnda ( bornaq ) 9ali 9irpi koparanlan
bekler, en once ula§ana bir kase leblebi - kuru iiziim ve bir horoz hediye verirler, o zaman 9ali
9irpicimn yiikiinii odunlukta bo§altip bayragi da oglan evi kapisi iistiinde dama asarlar, diigiin
bitinceye degin bayrak damda dalgalamr. Bu giinden itibaren halk anlar ki, bu evde diigiin
quruluyor (diigiin toreni diizenleniyor).

7 bir el (Hala99a bi a/) “10 adet” demek olup yumurta, ceviz gibi §eyler i9in kullamlan sayimlik sozdiir.
(k'eviren)

8 Yazar burada payiz ayi deyimini kullanmijtir.

214 3 . Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

2) Yastan cikarmak

Hala9lann adetlerine gore diigiinden once yasli aileyi yastan fikarmak gerekir. Bu inanca
gore damat evi tarafindan iki erkek veya hamm diigiin merasimi ba§lamadan once yasli insamn
evine gider, bu aileye ba§ sagligi dileyip bir beyaz ba§ortiisii ile bir kese kina takdim ederler.
Sonra “Izin verin, un agzimizi yoguralim” derler (hun agzi, yani diigiin hamurunu yogurmak).

Acili aile de beyaz yagligi (ba§ortiisiinii) alip ba§ina orter, onun yerine bir kalip sabun
koyar. Sonra “Allah miibarek etsin” der.

3) Geline ?eyiz diizmek

“Un agzf’ndan bir giin once kiz evi tarafindan iki ak sakal, gelin (jeyizini hesaplamak ve
degerini ol9mek iizere on iki gii9lii kuwetli kadinla bu 9eyizleri ta§imak iizere oglan evine gelir,
bu kadinlara “9eyiz ta§iyici” (xarqka^) derler.

Ak sakallar (ya§li erkekler), kesim bi9im ak§ami ailelerin ba§lik konusunda birbirine soz
vermi§ oldugu §eyleri oglan ailesinden alip bu on iki 9eyiz ta§iyici ile kiz evine getirirler.

£eyizleri on iki siniye yerle§tirirler, kirmizi ipek ortiiyle ( maldiyu ) iistiinii orterler, sonra on
iki kadin (ki§i xalqu) bu sinileri ba§lanna alip kiz evine dogru yola dii§er. (^eyiz getirenlerin
oniinde bir adam, iki boynuzuna kirmizi elmalar saplanmi§, boynuna da kirmizi ipek ba§ortiisii
0 maldiyu ) sarilmi§ boynuzlu bir erkek oglagi ( qirqim ) tutar, bunlari saz ve 90giirle kiz evine
getirirler.

4) Ekmek yapmak

Diigiin ate§inin hazirlanmasindan sonra yava§ yava§ (halla-halla) diigiin toplantisinin
kokusu gelir. Giinlerin bir giizel saatinde birka9 erkek (hdran xalqu) -dayi, amca veya biiyiik
agabey- oglan evi tarafindan kiz evine giderler. “Izin alip da diigiin hamurunu yoguralim diye
geldik,” derler. Kizin biiyiik leri de bunlara cevap olarak: “Allah miibarek etsin, bizim iznimiz de
sizin elinizdedir” der.

Bunlar eve dondiikten sonra ilk tekne unu oglan annesi kendisi yogurup hazirlar. Sonra geri
kalan unu, diigiin ekmegini yapmak i9in kom§ulara ve yakin ailelere dagitirlar.

Hala9 halki inancinda unun ilk teknesini (legenini) oglan annesinin yapmasi gerekir. £iinkii
eski zamanda halk arasinda damadi baglamak 9 yaygin imi§. Bu sebepten oglan a nn esi oglunun
baglanmasim oniinii kesmek i9in yaptigi ekmeklerin birisinin katlar onu mendile sarip bir emin
yerde gerdek ak§ami gelinceye kadar gizler. Bu i§le oglunu baglanmaktan korur. Elbette bazi
aileler, ekmek katlamak yerine bir ipe diigiim atip gerdek ak§amina kadar o ipi bir yerde saklarlar,
gerdek ak§ami onu kaldinp diigiimiinii a9arlar.

5) Un agzi toreni

Diigiin ununun ilk teknesi hazirlandiktan sonra bazi kom§ular ve yakin aileler oglan evine
armagan getirirler, bu gorii§meye “un agzi armagam” (hun agzu payu) denir.

damadi baglamak, biiyii veya benzeri bir yontemle damadin cinsel gucunu kesmek demektir. (^eviren)

Ali Asgar CEMRASl 2 1 5

UCUNCU BOLUM
DUGUN MERASiMI

Diigiin adetleri Hal at; halki arasinda son derecede yiiksek ve onemli saydir. Bu sebeple
diigiin merasimi ydlar boyunca §imdiye degin iyi bir §ekilde korunmu§tur. Bundan elli yd once bu
adetler u? gun u? gece devam edermi§, ama bu giinlerde ya§ama giigliikleri ve hayatta kalmak
mecburiyeti bu merasimi iki gun etmi§tir.

Bu iki giiniin ilk giiniine “ayak ali§masi” (pagird ) veya “vekalet verme giinii” ( vskilnams
kunu), ikinci giiniine de “meclis giinii” ( m.9zli§ kiinu) derler.

Diigiin merasiminde bu i§lerin yerine getirilmesi gerekir:

1) Pagira giinii merasimleri bunlardir:

la) Gelinin dayisindan izin aimak

lb) Ogle vakti ?orba i<;mek

lc) Kebin kesmek

1?) Geline elbise gotiirmek

l d) Damada diigiin destegi (xarq) getirmek

2) Kina ak$ami merasimleri

2a) Ku9iik kina / ufak kap kinasi
2b) Biiyiik kina

2c) Gecenin son yemegi {pass §am )

3) Meclis giinii adetleri

3a) Damadi tira§ etmek

3b) Gelinin dayisiyla vedala§masi

3c) Ogleyin mostafa 10 yemek

39) Gelin siislemek

3d) Ceket degi§tirme merasimi

3e) Gelini evden 9ikarma merasimi

3f) Tuza ekmege saygi gostermek

3g) Ba§ka koyden gelin getirme merasimi

3g) Gelin ba§indan nar atma merasimi

3i) Ko§u yan§masina gitme ve horoz hediye alma

mostafa (= Mustafa) pi ring, nohut ve etle yapdan yerel bir yemek.

216 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

1) Pagira giinii merasimi

Pagira, yani diigiin i§i ba§a gelir ve diigiin merasimi bugiinden ba§lamr, bu yiizden diigiin
merasiminin ilk giiniine pagira (pagira “ayak ali§masi”) derler.

Hala? halki arasinda pagira giinii a§agidaki i§ler yerine getirilir:

la) Gelinin dayisindan izin aimak

Pagira giinii ilk i§ olarak gelinin dayisindan izin almasi gerekir. Bu iznin pagira ak§amina
kadar alinmasi gerekir, eger dayi izni olmazsa, diigiin hayirla (iyilikle, ho§lukla) sonu9lanmaz.

lb) Ogle vakti ?orba i^mek

Bu giin her iki tarafin konuklari, yani damat evi tarafindan §erbete davet edilmi§ olan
erkekler ve yine gelinin yan yoresinden (akrabalarindan) bir grup oglan evine davet edilir, bunlar
ogle vakti 9orba ve bir avu9 leblebi - kuru iiziimle agirlamr. Evden 9iktiklannda “Allah miibarek
etsin” derler.

lc) Kebin (nikah giivencesi) kesmek

Pagira giinii ogleden sonra oglanla kiz, aileleri ve bazi kom§ularla birlikte kebin kesmeye
ve resmi nikah olmaya evlenme memurluguna ( daftar-xana ) giderler, bu yiizden Hala9 Tiirkleri
bu giine “vekilname” giinii de derler.

I9) Geline elbise gotiirmek

Bu giin ogleden sonra damat evi tarafindan geline hediye olarak gelin elbiseleri gonderilir,
bu giyim-ku§am §unlar olabilir: £ar§af (Fars9ada gadur denilen kadin iist giyimi), eteklikli
gomlek (pagin ), ipek ba§ortiisii ( maldiyu ), kirmizi kadife ceket, pullu ba§lik (kadife bir borkiin
9evresine giimii§ para dikilmi§tir); ozan (a§§uq) 90giir 9alarken bu giyim ku§amlan kiz evine
getirirler. Giyim ku§am ula§tiktan sonra gelin ailesi, giyim ku§am getirene bir 9ift 9orap veya bir
9ift oriilmii§ eldiven hediye verir.

l d) Damada diigiin destegi (xarg) getirmek

Pagira giinii geline masraf etmekten dolayi damadin yakin yam yoresi (akrabalan) ona
diigiin destegi (xarg) getirirler.

Hala9 halki inancina gore pagira giinii ogle yemegine davet edilmi§ olanlann, bir diigiin
destegi getirmesi gerekir. Bu diigiin destegi yedi 9e§it maddeden olu§ur: Eri§te, bulgur, un,
kurut, 11 §eker, kum iiziim, pirin9.

Diigiin destegi (xarg) getiren bu yedi 9e§idin her birisinden bir yuvarlak siniye yerle§tirip
iistiine ipek ba§ortiisii ( maldiyu ) ortiip oglan evine getirir.

Elbette bazi diigiinlerde oglana yakin akrabalar (dayi, amca, agabey,... ) bir diigiin destegi
yerine be§ ya da sekiz diigiin destegini 9algici ile oynaya oynaya oglan evine getirirler, hatta bazi
aileler sekiz diigiin destegine ek olarak bir tane boynuzlu oglak getirir. Diigiin destegi getirmek
pagira giinii ogleden sonra ba§lar ve mazli§ giinii ogleden sonra biter.

2) Kina ak$ami merasimi

Hala9 diigiinlerinde iki kez kina yakilir, birisine kii9iik kina veya cem kinasi ( cam xinasi ), 12
obiiriine de biiyiik kina (yeka xina ) derler.

Kurut “top haline getirilmi^, 9okelek”. (^eviren)

Ali Asgar CEMRASl 217

2a) Kiigiik kina (cam xinasi )

Cem kmasini oglamn bacisi veya amcasimn kizi gelin evine getirir.

Gelin evi tarafindan gelinin amca kizi siniyi teslim alip cem kmasini yakmalidir. Kma
yakan kiz kibleye dogru durur, iki parmagim kinalar, arkasindaki duvara surer ve be§ kuru§luk bir
madeni parayi onun iistiine yapi§tirir. Hal a? ahalisi inan^larinda, hangi kiz madeni parayi ( sikgd )
oradan 9ikarrrsa, onun bahti a^dir (kismeti 9ikar) derler.

Damat evinde de aym minval iizere damada toplanti kmasini yakarlar, yani damat
sagdi9larla odada otururken kina hazirlamr, damadin amcasi veya dayisi oglu parmagiyla kinayi
duvara surer, o sirada oturanlara bir kase leblebi - kuru iiziim savurur, odadaki adamlar da onu
kapi§irlar.

Kar§u Baluk 13 (Kar§i Koy) diigiin vakti oldugunda
Gelin eline ku9iik kinayi yaktiginda
Damat geline damdan nar atdiginda
Benim de o kizlarinda goziim var
A§iklarm sazlannda soziim var

Hala9 diigiinlerinde iki kez kina yakilir, birisine ku9iik kina (bala xina ) veya cem kinasi
( cam xinasi), obiiriine de biiyiik kina (yeka xina) derler.

2b) Biiyiik kina:

Kii9iik kinadan sonra biiyiik kina yakilir. Onceden birka9 kese kina damat evi tarafindan
gelin evine gonderilir, kiz ailesi bu kinayi yogurup hazirlar. Cem kinasindan sonra, damat evi
tarafindan on - onbe§ kadin (klyi xalqu) gelin evine gider, once kiz ailesinden izin alimr, sonra
gelinin bir eline ve ayagina oglan tarafi ve obiir eline ve ayagina da kiz tarafi kma yakar.

Kina yaglandiktan sonra giizel (naki§li) goriinmesi i9in gelinin el ve ayaklarina iplik
baglarlar.

2c) Gecenin son yemegi (pasa $am)

Eger Hala9 oglamn ni§anlisi ba§ka koyden ise, kma gecesi ilk once damadin yakin akraba-
larmdan birka9 ki§i kina yakmaya kizin koyiine giderler, damat da o ak§am sagdi9larla birlikte
kizin koyiine ugrar. Buna “gecenin son yemegi” (pasa §am) derler. Ak§am yemeginden sonra kiz
ailesi damada bir avu9 yag ve §ira getirir onu yedikten sonra kendi koyiine doner.

3) Meclis (mazli§) giinii adetleri

Diigiiniin ikinci giiniine mazli§ derler, bu giin a§agidaki i§ler yerine getirilir:

12 Yazarin a 9 iklamasina gore “ufak, derli toplu” bir kap i 9 erisinde getirildigi i 9 in “ku 9 uk kapta getirilen
kma” anlamma cem kinasi denirmiy

13 Karqu Baluk (“Karyi Koy”) Ali Asgar Cemrasi’nin Azerbaycan §airi §ehriyar’m Heyder Baba’ya
Selam manzumesini omek alarak yazdigi Hala 99 a manzume. (Yazar Bilim mahlasim da kullanmaktadir.)
Bu manzume, yazarin ba§ka manzumeleriyle birlikte aym adi tajiyan kitabinda yayimlanmijtiritj^lj^

tjk- 01i Asgor ComrasI, Qar§u Baluqqa Salam. Birinci baski: [Tahran] hicri-§emsi

1386 [= miladi 2007], 258 s. Bu baskida, kitapla aym bajligi tajiyan manzume 50-104; ikinci baski:
[Tahran] hicri-§emsi 1386 [= miladi 2009], 268 s. Bu baskida aym manzume 55-112. Kitabin basildigi
yer ikinci baskida da eksiktir. (Ceviren)

218 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

3a) Damadi tira§ etmek

Meclis giinu sabah erkenden damadi bir koltuk iistiine oturtup el ayagimn kinasim a?arlar.
Sonra, kahvaltidan sonra onu hamama gotiiriirler. Damat hamamdan 9iktiktan sonra dost ve
ark ad a$ lari eve kadar falip oynama ve gubu 14 ile giderler, gelinin annesi elinde ayna ( giizgii ),
damadin kar§isina gelir, onun ba§indan para serper veya ceketine para ili§tirir.

Damat eve ula§tiktan sonra onu koltuga oturturlar, berber gelir, yiiziinii ve ba§im tira§ eder,
sonra damatlik giyimini giydirirler.

3b) Gelinin dayisiyla vedala§masi

Meclis giinii ogleden once gelin sagdi9larla dayisi evine gidip onunla vedala§ir. Sonra ha-
mama gider, daha sonra hamamdan 9ikar, her iki yamnda on iki sagdi9 olmak iizere yirmi dort
sagdi9la -bu kizlar, yiizlerini beyaz tiilbentle (ak kuma§) kapatmi§lardir, sadece gozleri goriiniir,
gelin de kirmizi ipek ba§6rtiisii ( maldiyu ) 6rtiinmii§tiir- babasimn evine gelir, baba evinde son
yemegi yer.

3c) Ogleyin mostafa yemek

Meclis giinii konuklar damat evinde ogle yemegi olarak mostafa yerler. Pagira giinii ogle
yemegine davet edilmi§ olan erkeklerin hepsi bu giin yeniden oglan evinde toplamp ogleye
mostafa yerler, ondan sonra biitiin konuklar bir avu9 leblebi - kuru iiziimle agirlamr.

39) Gelin siislemek

Ogleden sonra damat evi tarafindan gormii§ ge9irmi§ bir kadin ( agula ki§i xalqu), birka9
narin gen9kizla gelin siislemeye kiz evine gelirler. Gormii§ ge9irmi§ kadin, gelini kiirsiiniin
iistiine oturtup ilk once onun sa9im giil suyuyla yikar, sa9mi tarar, gelinin pimjeklerini on iki
boliige ayirir, boliikleri oriip bir iplikle o on iki boliik sa9i bir siraya yerle§tirir. Sonra gelinin
gozlerine siirme 9ekip kirmizi ipek ba§ortiisiiyle ( maldiyu ) ba§im orter. En sonunda bir taci
(kadife iistiine dikilmi§ giimii§ paralardan olu§an ba§lik) gelinin ba§ina koyar.

3d) Ceket degi§tirme merasimi

Pagiro merasimini anlatirken gelinin giyimleri arasinda kirmizi ceketten soz ettik, gelin
siisleyenlerin birisi, gelini siisledigi sirada kendi ceketini 9ikarir, bir sininin iistiine koyar, o sirada
gelinin ceketini gelinin sirtindan 9ikanp kendisi giyer, sinideki ceketi ii9 kez gelinin ba§ina
9evirir, geline verir, gelin de bu ceketi bir kez lsinp giyer. Diigiinden sonra yeniden ceketleri yerli
yerine ederler. Damat ceketini de sagdi9lan bunun gibi degi§tirirler.

3e) Gelini evden 9ikarma merasimi

Gelini siisledikten sonra damat tarafindan bir erkek 9oeugun gelinin belini ku§akla ( behk ,
pisok, kamorband) baglamasi gerekir; bu 9oeuk, ku§agi U9 kez gelinin ba§i ustiinden getirir,
ayagindan 9ikanr, son kezde ku§agi gelinin beline baglayip bu §iiri okur:

Iki oglan, iki kiz
tki si de ceylan goz

3f) Tuza ekmege saygi gostermek

Gelini siisledikten sonra onu koltuktan kaldirirlar, oda ortasinda yere bir tabak i9ine tuzla
ekmek koyarlar, gelinin babasi gelini sag elinden, amcasi veya dayisi sol elinden tutar, 119 kez
gelini tabagin 9evresinde dola§tinrlar. Son defasinda gelin oturur, tuz ekmegi oper, sonra

Qubu yerel bir halk oyunu, bir tur halay. (k'eviren)

Ali Asgar CEMRASl 219

babasmin da ayagim oper, bu sirada yakinlanmn gozleri ya§larla dolar, gozya§lan akarken gelini
aglaya aglaya evden di§ariya gikarirlar.

Sonra damat tarafindan bekleyen adamlar (amca, dayi, agabey, baci, ... ) gelini babasindan
teslim alip ata bindirirler. Gelinin arkasina da bir ?ocuk bindirirler. O zaman baht evi (kismet evi,
kocasinm evi) tarafina yola dii§erler.

3g) Ba§ka koyden gelin getirmek

Halaglarin adetlerinde, gelini meclis giinii ogleden sonra kismet evine getirirler.

Eger gelin yakin bir koyden ise, gelin getirenler ogleden once yola dii§erler, oglan koyiine
varmadan once gelin alayim ( karvan ) durdururlar. Bu tarafdan koyiin gen^leri gelinin oniinde
aga^-aga? oynarlar (bu oyun §imdiki kill? oyunu gibidir.). Damat da elinde bir fubuk, sagdi?, dost
ve arkada§lanyla birlikte gelin kar§ilamaya gelir. Bu fubukla yava§?a gelinin omzundan vurur,
ba§i iistiinden de bir nar firlatip sagdi?larla birl ik te ?abucak eve doner, dam ustiinde gelinin
gelmesini gozler.

Hala? Tiirkii inancinda eger damat, gelinin online ?ikmazsa, gelini koye getirmezler.
Hala?lar inancinda gelin getirildiginde, onun aynasim damadin bacisimn ta§imasi ve geline baht
evine kadar yolda§lik etmesi gerekir.

3g) Gelin ba§indan nar atmak

Gelin at iistiinde oglan avlusunun kapisina ula§tiginda, ahali erkek ve kadin, biiyiik ve
ku9iik, oglan ve kiz herkes, gelinin online ?ikar. Kalabaliktan yerde ve dam iistiinde yer kalmaz.
Gelin atim dogrudan damat avlusu oniinde durdururlar, once oniinde bir teke kurban keserler, o
sirada damadin babasi gelinin kar§isina ?ikar, kulahim igri koyup bu §iirleri okur:

Ho§ gelmi§sin gelin-can

Sefa getirmi§sin gelin-can

Iki oglum var, kolen

Iki kizim var, cariyen

Ben kendim, sana yakacak ?ali 9irpi soken

Bir bag ( kana ) ile bir tarla (cav molk)

Olsun senin kebinin (nikah giivencen)

Babadan sonra oglamn anasi elinde bir aynayla gelinin kar§isina gelir. Bir az oynar, bu
§iirleri okur:

Ho§ gelmi§sin gelin-can

Sefa getirmi§sin gelin-can

Iki oglum var, kolen

iki kizim var, cariyen

Kocam, sana yakacak ?ali 9irpi sokendir

Ben kendim, sana hamur yapamm

Baba ana kar§ilamasindan sonra sira damada gelir.

Damat, onceden bir sepet nar, elma, portakal, bir kase leblebi - kuru liziim ve bir ku9iik
kese bozuk para hazirlami§tir. Bunlan damdan gelinin ba§i listiinden yere atmasi gerekir. Birinci
nan optiikten sonra kibleye dogru atar, ikinci nan Kerbela’ya dogru, U9iincii nan Horasan’a dogru

atar.

220 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Geri kalan elma portakallan da gelinin ba§indan o yana bu yana firlatir. Gen? oglan ve
kizlar “Bu yana firlat!, Buraya firlat!” diye bagirirlar.

Sonra leblebi - kuru iiziimu gelin ba§indan serpip bozuk paralari da kii?iik ?ocuklar arasina
savurur.

Diigiinlerde damatlarin nar attiginda,

Dam iistiinde ?avi§ ?ava§ dediginde,

At iistiinde narin gelin oturdugunda,

Kalmi§ tatli riiya gibi yadimda,

Iz birakmi§ yadimda, her §eyimde.

Bu merasimden sonra gelini attan indirip eve dogru ona yolda§lik ederler.

Hala? ahalisi inancinda gelini attan indirdiklerinde ve eve dogru gotiirdiiklerinde birisi,
gelinin ba§i iistiinden bir tane kum veya kiigiik ta§ atarsa, gelin baglamr ve hi? kimse artik onu
a?amaz.

Gelin odaya girdiginde onceden yerde bir tas ifinde su hazirlanmi§tir, gelinin ayagiyla bu
tasa vurup suyunu dokmesi, ondan sonra odaya girmesi gerekir.

Hala?lar inancina gore gelin odaya girmeden once oglan tarafindan birisinin kiz babasi
evinden bir tane ?ivi ?ekip getirmesi ve bunu gelin odasi kapisi iistiinde duvara ?akmasi gerekir.
Bu i§le gelinin burada siirekli ya§amasi, oglan evinde kalmasi peki§ir.

Hala? ahalisi §u inan?tadir ki, gelin ilk ak§am yiiksek yere ?ikmamalidir, omegin dama
veya ikinci kattaki odaya 9ikmamalidir, eger gelin yiiksek yere giderse, bu evliligin sonu ayrilik
olur (bu izdiva? ayrilikla son bulur).

Damat yag ile §ira bardagimn getirilmesini beklediginden dolayi daha damdan inmemi§tir.

Hala? inan9lanna gore damadin anasimn onceden bir ku9iik kase yag ile §ira hazirlamasi,
gelinin bundan parmagiyla tatmasi, sonra damda bekleyen damada gondermesi, onun da
parmagiyla tatmasi, geri kalanim da sagdi9larm yemesi gerekir.

Damat, yag ile §irayi tattiktan sonra damdan a§agiya iner.

Gelin de damadin yakm aile fertlerinden tek tek izin almadik9a oturmaz. Bir ki§i seslenir
“Gelin oturmak i?in damadin agabeyinden izin istiyor!” Bu soz “Damadin agabeyinin geline yiiz
goriimliigii vermesi gerek, ta ki gelin razi olup yere otursun” demektir.

3i) Ko§u yan§ma diizenlemek ve horoz hediye etmek

Damat damdan a§agi inmeden once bir grup gen? yiiksek sesle “Horoza gidelim, horoza
gidelim” derler. Damat sagdi?larla birlikte toplulugun oniinde, bir ak sakal gormii§ ge?irmi§
giivenilir adamla koy kenanna varip, yum§ak bir yerde otururlar. Bu defa tekrar gormii§ ge?irmi§
giivenilir adam der ki: “Horoz isteyen benimle gelsin”, gen?lerden bir grup bunun yamna katilip
bir iki kilometre kadar damattan uzakla§irlar. Gormii§ ge?irmi§ giivenilir adam yere bir ?izgi
(msrrs) ?ekip bunlan siraya dizer, sonra birden“Ali!” diye haykinr. Bu topluluk hepsi damada
dogru ko§arlar, kim elini damadin eline daha ?abuk degirirse, damattan bir horoz hediye alir.
Diigiin toreni de horoz hediyesiyle sona erer.

4) Gelin selamina gitmek

Diigiinden ii? giin sonra gelin ve damadin akrabalan gelinin ziyaretine gelirler. Hala?
ahalisi bu ilk ziyarete selam (sdlam) der. Farslar da buna patdxti derler. Selama gelenlerin her biri
kendi mail durumuna gore geline bir §ey armagan getirir, gelin tarafindan da armagan getirenlere
bir hediye verilir.

Ali Asgar CEMRASl 22 1

Bundan altmi§ yil once gelin tarafi hediyeleri §unlarmi§: Yiin 9orap, yiin eldiven, hamam
kesesi, para kesesi, tiitiin kesesi vb.

Hala? Tiirkleri diigiin merasiminde Eski Tiirk inanclarmm izleri

Hala? diigiinlerinde Eski Turk diigiinlerine benzer gibi bir takim inan9lar ve adetler kendini
gostermektedir, biz bu adetlerin bazdanna i§aret edecegiz:

1 ) Kesim bi9im veya soz kesme:

Soz kesme Tiirklerde son derecede degerli bir antla§madir, Kok Tiirklerden once soz
kesmeyi at iistiinde konu§urlarmi§.

Bu giinlerde Hala9 ahalisi yamnda kesim bi9imin son derecede yuksek yeri vardir.

2 ) Ni§an:

Dede Korkut hikayelerinde ni§andan “ku9iik diigiin”, evlenmeden “biiyiik diigiin” diye soz
edilmi§tir. Bu bildiride ifade ettigimiz iizere Hala9larda ni§an merasimi, Eski Turklerden daha az
onemli degildir.

3 ) Bayrak:

Diigiin kiz evinde ba§lar, oglan evinde biter. Hala9 diigiinlerinde, Eski Tiirk diigiinlerinde
oldugu gibi bayrak ( baydaq ) pek giizel bi9imde kendini gosterir. Bu bayrak diigiinden once
yakacak 9ali toplayanlarla dikilir ve diigiiniin ertesi giinii kaldmlir.

4 ) Diigiin a§i:

Diigiin daveti ve a9lan doyurmak biiyiik Tiirkler yanmda bir giizel inan9 ve inandir. Hala9-
larda diigiin a§i pagira giinii 9orba, mazlg giiniiyse mostafa yenir.

5 ) Horoza gitmek:

Hala9 Tiirku diigiinlerinde ii9 dort yerde gen9 oglan 90cuklarin birbirleriyle yan§malari
kendini gosterir, diigiin de ko§u yan§masi ve horoz kazanmakla sona erer. Bu yari§malarda Eski
Tiirk izleri son derecede giizel bi9imde belli olmaktadir.

6 ) Baba ocagma saygi gostermek.

Gelin baba evinden ayrddiginda baba ocagma ve baba ocagimn tuz ekmegine saygi
gosterir. Agabeyinden ( tata ), anasindan ve dayisindan izin aimak eskiden kalma bir adettir, bu
adet §imdiye kadar da yadigar kalmi§tir.

7 ) Gelin ba§indan nar atmak ve gelin indirmek:

Bu torenler Tiirklerin biiyiik kiiltiirlerini belli etmektedir.

Gelin indirme biiyiik Tiirklerde uzun siiren bir torenle yerine getirilmektedir. Bu bildiride
ifade ettigimiz iizere bu adet Hala9 Tiirkii diigiiniinde §imdiye kadar pek iyi bir §ekilde
korunmu§tur ve uygulanmaktadir.

Gelin indirmeden ba§ka at siislemek, atin boynuna kirmizi ipek ba§ortiisii ( maldiyu )
baglamak, gelin oniinde kurban kesmek, gelin ba§indan elma ve nar atmak eski Tiirk adetlerinden
haber vermektedir, bu adetler §imdiye kadar da Hala9 diigiinlerinde iyi korunmu§tur ve ya§amaya
devam etmektedir.

Bu makalenin kaynagi (/can), yirmi ihtiyar erkek ve kadimn anlattiklanndan hazirlanmi§tir.

222

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Ekier

Resim 1. Halacistan, Hala^larin ya§adigi bolge.

Resim 2. Talhab koyuniin genel gorunumii

Ali Asgar CEMRASl 223

Resim 3. Talhab

Resim 4. Kar§i koyden Talhab ’m gorunu§u

224

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Resim 5. Talhab’dan otelerde ba§ka bir Hala? koyuniin gomnu^ii

Resim 6. Nevruz (Ayud) Sofrasi. Sol ba§ta Ali Asgar CEMRASI

Ali Asgar CEMRASl 225

Resim 7. Halag ekincileri

Resim 8. Bir Talhabli tarlasinda

226

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Resim 9. Bir hall tezgahi

LEH^EDEKl TURK^E KELiMELER

Danuta CHEMIELOWSKA

Dilbiliminin en ilgi 9ekici yanlanndan bin de §iiphesiz etimolojik kelime gc^lcridir.
Etimoloji sayesinde diger dile ge9en kelimenin kokeni ve hangi yolla ge9tigi belirlenmektedir.

Leh dili kendi kelime hazinesinde bir9ok Hint-Avrupa dil grubu kokenli kelimenin
yamnda 90k sayida dogu dillerinden ge9mi§ olan kelime barmdirmaktadir. Dogu dillerinden
Leh9e’ye ge9en kelimelerin en 90gu TMajeden ge9mi§tir. Uzak ge9mi§te geni§ Dogu Avrupa
topraklannda Slav ve Turk halklannm yiizyillar boyunca siiren etkile§imi sonucunda
Tiirk9enin Slav dillerine etki etmemi§ olmasi dii§iiniilemez.

Slav kabilelerin, kabile yonetiminin - Hun Devleti omeginde oldugu gibi - Tiirklerde
oldugu gruplarm i9inde bulunduklan da unutulmamalidir. Boyle durumlarda kabileler arasi ve
yonetenlerle yonetilenler arasmdaki etkile§im daha etkili olmu§ ve dile etkisi de aym derecede
olmu§tur. Turk, Slav ve diger kabileler arasmdaki bu etkile§imin dil alamnda yansimasi
genelde hayvancilik, mal degi§imi, giyim, silahlanma ve askeri komutlar, inan9 ve ayin
alanlannda olmu§tur.

Omegin: Towar / Tiirk. Tawar, Tuwar ‘Dobytek, Dobro’/, Baran / Turk. Baryn
‘Majc|tek/Dobro’, Strawa / Tiirk. cenaze merasimlerinde tiiketilen yiyecek/, Upior / Tiirk.
Obyr /.

Slavlann Tiirk kabileleriyle ilk ileti§imleri Kumanlar, Tatarlar Bulgar grubu iiyeleri
araciligiyla olmu§tur. Bir9ok Tiirk9e kokenli kelime Leh9e’ye Rus9a’dan dolayli olarak
ge9mi§tir. Bu kelimeler birka9 semantik grup i9inde sayilabilir. Omegin: ogier, bachmat, kary
bulany gibi at ve renk isimleri; byk, buhaj, baran gibi ev hayvanlan isimleri; bulawa,
kanczuch, basalyk, buzdygan, kajdany, korbacz gibi silah ve alet isimleri; burka, delia, kabat,
czekman, kapciuch, kobierzec gibi elbise ve kuma§ isimleri; rzemieni, wi9zow vb., jarczak,
torba, kulbaka, tork gibi atla ilgili alet isimleri. 1414 yilmda Polonya el9isi §ovalye Dagli
Skarbiec’in Osmanli Sultam I Mehmet’e gonderilmesiyle olu§an yakmla§ma ortami sonucu
Osmanh-Tiirk dilinden -Arap9a ve Fars9adan bu dile daha onceden ge9mi§ olan kelimeler
dahil - Leh diline kelime gC9i§leri 9ogalmi§tir.

Bu zamandan sonra oryantal zanaat urunlerinin Polonya toplumunda ortaya 9ikmasma
orantili olarak adamaszek, atlas, altembas, musulbas, mochajer/muchajer, czycha, kiereja,
kieca, baszlyk, baszmagi, makata, ferezja, kilim gibi kuma§ ve elbise isimleri; kalkan, kylycz,
bechter, kindzal gibi silah isimleri; czaprak, czoldar, bunczuk gibi atla ilgili alet isimleri;
bazsa, aga, bej, czausz, amir, suhan/soltan gibi riitbe ve gorev isimleri; meczet, minaret,
Koran, derwisz, muezzin, mufti gibi Islam' la ilgili isimler; farman, haracz, dragoman gibi
memuriyet ve yonetim isimleri; kielbasa, pastyrma, szerbet/sorbet gibi yiyecek isimleri;
farfury, cybuch, gajdy, kaik, juki, bazar, majdan, senet, dywan gibi diger isimler ve hatta na
balyku chodzic/chodzic na czworakach, raczkowac/, baska pracuje gibi soylemler; gidyja
(Turk.fars. gidi ‘nicpon’)/, kaleka (Tiirk. kalyk 'ulomny, maj^cy defekt') /, kurdesz (Tiirk.
kardasz ‘brat’) gibi zaaf belirten lakaplar Tiirk9eden Leh diline girmi§tir.

Diger tarafitan Leh dilinin Tatar diliyle ileti§iminin yogunla§masi sonucu horda,
czambul, jasydzianet, ulan, czajka, krymka, murza gibi Kip9ak Tiirklerinin dil grubundan olan
Kirim Tatar diyalektiginden 90k kelime Leh9e’ye ge9mi§tir.

Bir 90k durumda Leh9e’ye ge9en kelimeler degi§ikliklere ve bozulmalara
ugrami§lardir. Dolama / < dolaman /, saja / < sajan / omeklerinde goriildiigii gibi bazen
kelimenin sonunda bulunan iinsiizler yok olmu§; czuhaj (Tiirk. czuha) / gidyja (Tiirk. gidi)
omeklerinde ise tam tersine kelimelere iinlii ve iinsiiz harfler eklenmi§tir.

Tiirk9eden direk ge9i§lerin yamnda Fransizca, Italyanca ve Almanca gibi dillerden
dolayli olarak Leh diline TMaje kelimelerin girdigi de olmu§tur. Bu durum adi ge9en

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Tiirkluk Bilimi ve 21. Yiizyil konuli
3. Uluslararasi Turkiyat Ara.pirmalan Sempozyumu, 2010, 227-228

228 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

dillerden oryantal konulu eserlerin 18. yy. ’da Lelujeye sevrilmesiyle ortaya gikmi^tir. O
zamanda Tiirk9enin tiilbent kelimesinden tiiremi§ olan tulbent, tulip kelimesi turban’a
9evrilmi§, tiirk. sumapa, arap. zurafa, Turk, szerbet, sipahi gibi kelimelerse Leh9eye
‘samapa’, ‘zyrafa', 'sorbet' ve frans. 'spahian' olarak 9evrilmi§lerdir.

Bugiine kadar Polonya’da TihJo^eden ge9en (Arap9a ve Fars9a dahil) kelimelerin
kronolojisine ve adedine dair bir ara§trrma yapilmami§tir. Leh dilinde ilk Trudge kokenli
kelimeleri etimolojik olarak ara§tirma denemeleri ve dogu kokenli kelimeleri diizenlenme
giri§imleri 19. yy.’da yapilmi§trr. Ancak Polonyali oryantalist Franciszek. . . 1960 yilmda
basilmi§ olan ‘Thesa.... linguarum onentalium, turcicae, arabicae, persicae’ sozliigiinde
bir9ok TMaje kelimenin Latince, Almanca, Fransizca ve Italyanca kanpligimn yamnda Leh
dili tarafmdan odiin9 almmi§ kelimelerin o zaman kullamlan Leh9e’deki anlamlanm da
vermektedir: omegin Tiirk9e 9aprak kelimesi Leh9edeki ‘9aprak’ kelimesine, tabulga kelimesi
ise Leh9e ‘tawula’ kelimesine denk gelmektedir.

Papaz Adam Czartoryski 1828 yilmda ‘Ossolinskich Slowniczek’ Bilim Dergisinde
dogu dillerinden Leh konu§ma diline ge9en kelimeleri yaymlami§tir. Bu aym zamanda Trudge
kokenli kelimelerin bir araya toplandigi ilk 9ali§ma olmu§tur. Wilenski ve Petersburg
Universitesi Arap ve Tiirk dili profesorii Antoni Muchlinski’nin sozliigii bu konuda yapilan en
ciddi 9ah§ma olarak kabul edilmektedir. Bu sozliikten daha sonra S.B. Linde ve A. Bruckner
gibi isimler yararlanmi§lardir. Bu ikili tarafmdan hazirlanan sozliikler ve Karlowicza-
Kryhskiego-Niedzwieckiego sozliigii 90k sayida dogu kokenli kelime i9ermektedirler. Leh
dilindeki dogu kokenli kelimeler hakkmda modem metodolojiye ve 90k daha geni§ alanda
kar§ila§tirmaya dayanan geni§ tabanli ara§tirmalar iki diinya sava§i arasi yirmi yillik zamanda
ba§lami§ ve II Diinya Sava§i’ndan sonra da devam etmi§tir. Edebi metinlerin ve diger
9ali§malann yeni filolojik esaslara dayanarak hazirlanmasi da bu doneme rastlamaktadrr.
Etimolojik 9ah§malara Leh dili uzmanlarmm yamnda Tadeusz Kowalski, Ananiasz
Zajcjczkowski ve Jan Rejchman gibi Tiirk dili uzmanlan da katilmi§lardir. A.
Zaj^czkowski’nin ‘Leh dili kelime hazinesi tarihi ara§trrmalan’ adh eserinde kamtladigi
iizere, A. Bruckner tarafmdan verilen Tiirk9e kokenli kelimeler etimolojisi dogruluktan
uzaktir. Editoryal gmp 9ah§malarma oryantalistlerin de katildigi Yabanci Kelimeler Sozliigii,
Eski Leh Dili Sozliigii gibi sonraki 9ah§malarda ise Tiirk9e kokenli kelimeler etimolojisi
genelde diizgiindiir. Ancak bunlar dogu kokenli kelimelerin tam kaydim i9ermemektedir.
Yakm zamanda ger9ekle§tirilen ve 16-17. yy. edebi ve bilimsel metinlerinin taranmasma
dayanan 9ali§malar, yabanci kokenli kelimelerin kullamm sikligi ve adetleri hakkmda ilgin9
sonu9lar dogurmaktadir.

Kaynak9a

Bruckner, A. Slownik etymologiczny j9zyka polskiego, Krakow 1927.

Karlowicz, J., Krynski, A., Niedzwiedzki, W. (1900-1935). Slownik, j9zyka polskiego,
Warszawa

Kowalski, T. (1935). Slowniczek nazw tkanin wschodnich, w: T. Mankowski, Sztuka islamu
w Polsce w XVII i XVIII w., Krakow.

Linde, S.B. (1854). Slownik j9zyka polskiego, Lwow.

Reychman, J. “J9zyk Polski” nr 5, 1953, nr 3, 1954, nr 3, 1959, nr 3, 1965, “Poradnik
J9zykowy” nr 3, 1960.

Wroclaw 1953; artykuly w “Poradniku J9zykowym” z.l, 1936/1937, z.4, 1937/1938.
Zaj^czkowski, A. Studia oijantalistyczne z dziejow slownictwa polskiego,

TURK TABAKASI GURCU Kisi ADLARI HAZiNESiNDE

Marika CIKIA

Yabanci dillerden ozel adlann almmasi kiiltiir etkile§imin bir yansimasidir.
Bildirimizde Giircii ozel adlari alamnda yiizyillar boyunca Turk kavimlerinden ge9en isimler
bulunmaktadir.

Eskiden beri ki§i adlari bilim diinyasinda ilgi 9ekmektedir. Korunmasi gereken tarihi ve
kiiltiirel degerleri; yer adlan da kapsayacak §ekilde geni§letilmesi talepleri 90k yerinde bir
oneridir. Sosyal bilimler ve oncelikle dil bilimin fevkalade onemli inceleme konulanndan biri
olan ki§i adlarma kar§i da aym yakla§im gosterilmelidir. Bir dilde ozel adlar iizerinde duran,
yapilarma gore onlan koken bilimi, tarihi geli§imi ve tiirlii dil-kiiltiir meseleleri a9isindan
inceleyen ad bilimi lengiiistik biinyesinde bagimsiz bir dilbilimsel disiplin haline geldi.

Ki§i adlarimn 90gu 90k eski 9aglardan giiniimiize gelmi§ bulunup hemen her isim ortaya
9iktigi yer ve zamana ait bilgiler i9ermektedir.

Milletler, iilkeler, devletler birbirinden soyutlanarak degil birbiriyle temas halinde olup
geli§irler. Halklar arasmdaki temaslar ise kar§ihkh bag etkile§im anlamma gelir ve boylelikle,
kiiftiirlerinin zenginle§tirilip yiikselmesi ba§ka kiiltiir diinyasma giri§ini saglar.

Ba§ka dillerden sozciiklerin ahp kullamlmasi her geli§mi§ dil i9in ge9erli olan dogal bir
siire9tir. Ozgii adlarda yamsira yabanci ozel isimler de mevcuttur. Ki§i adlari topluluklann
sosyal, kiilturel ve siyasi ya§amlannda degi§iklere canli §ekilde tepki gosteren soz dagarcigmm
bir par9asidir, devamli degi§ip geli§mekte ve en onemlisi, varligi boyunca kom§u ve uzakta olan
halklardan aldigi isimleri benimsemektedir.

Kartvel milletinin tarihini olu§turan Giircii, Svan, Laz ve Megrellerdirler. Bugiinkii
Lazlarm adlan tamamen Tiirkle§tirildiginden giiniimiize kadar asil varliklanm koruyabilenler
hakkmda da 90k az bilgiye sahibiz. Bu yiizden onlan ele almiyoruz. Ad hazinelerinde milli ve
Hristiyan adlari yamnda Fars, Arap, Tiirk kokenli isimler olduk9a fazladir. Ozel adlar, bu isimleri
ta§iyanlann isteklerini goz online almadan toplumun kiiltiir ve sosyal ya§ammi yansitir. Onlann
ozel isim biinyesi diger milletlerinde oldugu gibi almtilara a9ik olmasi nedeniyle siirekli
geni§leyip geli§mektedir. Ozel adlann sistematik bir bi9imde ara§tmp incelenmesi, ad
hazinesiyle ilgili integral geli§meleri ve daha da onemlisi degi§ik milletlerin tarih ve kultiirlerinin
yeni boyutlanm ortaya konulmasma imkan verir. Bu ama9 bugiine degin giincelligini
yitirmemi§tir. Dolayisiyla Kartvel ki§i adlan malzemelerin ara§tmlmasi, toplayip kapsamli bir
bi9imde incelenmesi aktiiel bir sorundur.

Tiirk kavimlerinden alinan ve Kartvel ki§i ad ve soyadlarmm govdelerinde tesbit edilmi§
kelimeler ogrenilmesinin temel kaynagi 11 - 20 . yy. arasmdaki Giircii yazili kaynaklandir. Bununla
birlikte El yazmalan enstitiisii (bugiin, El Yazmalan Milli Merkezi) ve Giircistan devlet tarihi
merkez ar§ivinde saklanan eski beige koleksiyonlarmm ki§i adlar listeleri, istatistik tasvirleri,
kilise kayitlan, Giircistan (1595 y.) ve Tiflis (1728 y.) vilayetler defterleri, Soy aga9 cetvelleri,
sinot ve dogum kiitiikleri, S.S.C. Birligi Giircistan Cumhuriyeti vatanda§lik durum kayit tutanak
defterleri, ki§i adlan sozliikleri, onomastik incelemeleri ve son 30 yil i9indeki siireli yaymlardan
yararlamlmi§trr. Ozel isimlere aym zamanda adli ve tarihi-etnolojik kaynaklarda da rastliyoruz.

Yiizyillar boyunca Tiirk dili konu§an halklar la yakm politik ve ekonomik (9ogunlukla
Tiirkler tarafmdan i§gal, ilhak, vergi miikelle fiyetleri ve sulhi ) ili§kiler sonucunda, bir9ok Tiirk
go9iinden etkilenen ve bundan dolayi Kartvel dillerine yerle§en Tiirk sozciiklerine rastliyoruz.

Tiirk ki§i adlannm Giirciiceye ge9me ve yerle§me kaynaklan hakkmda bilgiyi, bu Tiirk ki§i
adlanm tarihi a9idan incelemekle elde edebiliyoruz. Bu incemelerden ola§iliyor ki Tiirk ki§i

Orhon Yazitlarinm Bui u $ d 1 120 Yd Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyd konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu, 2010, 229-234

230 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

adlanmn Giirciiceye ge<?ip yerle§me olay bir devirde degil Tiirk boylannm birkag go 9 ii sonucunda
ger 9 ekle§mi§tir.

“§u§anik’in i§kence edilmesi” adli (MS 5.yy) ilk Giircii edebi eserinde Hunlardan da
bahsedilmektedir. Tarihi kaynaklarda Kuzey Kafkasyada Hunlann egemenlik 9 aglan ve
Sel 9 uklular da kaydedilmi§tir. Eski zamanlarda Kartli, onemli bolgesinin ismi, biitiin Giircistan'm
anlammda kullamlirdi. “Kartli’nin ya§ami” adli (MS 11. yy) miihim bir Gurcii tarihsel kaynakta
eski yiizyillarda Kartli’de mevcut olan alti dilden birinin Hazar Tiirk 9 esi oldugu zikredilmektedir.
Soz edilen eserde Tiirklerin ve Giirciilerin irana kar§i beraber sava§masma dair bilgiler de
bulunmaktadir. Ayni kaynaga gore “Tiirkler ve Giirciiler, kaleleri ve §ehirlerini Iran istilalanna
kar§i birlikte korumaktaydilar”. Gurcii krali IV. Davit Agma§enebeli tarafmdan diizenli bir ordu
kurmak amaciyla, Kartli’ye Kip 9 aklann getirilip yerle§tirilmesi bilinmektedir. Sel 9 uklu politik
birle§imlerinden en uzun siire ayakta kalabilen Anadolu Sekpuklu Devletidir. 11.-13. yiizyillarda
bu devlet Giircistan’a kom§u olup Giircistan’la yakm politik-ekonomik ve kultiirel ili§kileri
siirdiirmii^tiir. Mogollar da Kartvel dilleri iizerine kendi izlerini birakmi§lardir. Mogol istilalan
doneminde Tiirkliik sozciikleri 9 ogalmi§tir. Boyle bir durum ozel ad hazinesini de etkilemi§tir.
1461 yilmda Sultan Fatih Mehmet tarafmdan Trabzon’u feth edildikten sonra Bati Giircistan
Osmanli Devletinin kom§usu olmu§tur. Aym tarihte Osmanlilar Samtshe’nin bati kismmda da
ortaya 9 ikmi§lar. 1578 yilmda burasi Ahaltsihe (Ahiska ) beyliginden almmi§tir ve £ildrr
(<Giirciice / 9 rdili/ 'golge') eyaleti adi ta§iyan ayn bir siyasi birim kurulmu§tur. 1625 yilmda
Samtshe-Saatabago Beylerbeyi Beka tarafmdan Islam dini kabul olduktan sonra, tiim bolgede
Islam hizla yayilmi§tir. Iranlilarla Osmanlilann bu bolge i 9 in 90 k miicadeleleri olmasma ragmen,
bu kisim 1828 yilma kadar Osmanli Imparatorlugunun bir par 9 asi olarak kalmi§tir.

Tiirklerle olan miinasebetimiz sadece sava§lardan ibaret degildi. Bir 9 ok yiizyillar boyunca
Azeri ve Giircii halklannm iyi kom§ulugu bunun a 9 ik bir gostergesidir. Bununla birlikte
Giircistan’m Kuzey daglik bolgesindeki ahali Kara 9 ay, Balkar, Kumik ve Nogaylarla yakm
kiiltiirel ve ekonomik ili§kileri siirdiirmii§tiir.

Bu yiizden Kartveller alanmda 400’e kadar Tiirk kokenli ozel isim mevcuttur. Giircii yazili
kaynaklarma gore 12. yiizyildan beri Anadolu-Tiirk isimlerine rastlamaktayiz. Ancak 16.
yiizyildan itibaren bu tiir adlar olduk 9 a yaygm bulmu§tur. 17.-18. yiizyillarm istatistik verilerine
gore Hukuk belgelerinde Azeri isimleri de bulunmaktadir. 18. yiizyildan beri Kuzey Kafkasya’da
oturan Tiirk boylannm isimleri Svan ve diger Giircii dagli niifusunda da yer almaktadir.

19. yiizyildan itibaren Kartvel ki§i adlan alam, Tiirk ozel isimlerine kapanmi§ haline
gelmi§tir. Kelime odiin 9 lendigi zaman fonetik ve gramer bakimmdan farkli sistemi olan bir dil
yabanci sozciikleri kolay kabul etmektedir. £e§itli Tiirk leh 9 elerinden ge 9 en sozciikler hemen
benzer fonetik degi§iklikleri gostermektedir. Bu nedenle almti kelimelerin hangi dilden geldigini,
aym zamanda hangi yolla girdigi ve onun ge 9 me tarihini tesbit etmek olduk 9 a zordur. Bu
durumda kom§uluk ve tarihi-kiiltiirel baglar biiyiik rol oynami§tir. Kendi ses sistemine gore
telaffuz etmesinin yamsira misafir sozciiklerinden bile yeni kelimelerini tiiretebilmektedir. Almti
kelimenin kendine ozgii gramer kurallanna uymasmi saglamaktadir. Tiirk sozciiklerinden uygun
Giircii bir ismi tiiretmek i 9 in kelime sonunda -a ekinin gelmesi gerekmektedir: Uzuna, £olaka,
§i§mana gibi. Giircii soyadlannm sonuna tiiretme i§leviyle donatilmi§ -§vili, -dze, -iani, -ia, -uri
v.b. ekler gibi govde bi 9 imlendiricisi olan soyadlanna ozgii ekler gelmektedir.

Tiirk dillerinden gc 9 mi§ alintilar kimi zaman sadece ki§i adi olarak, kimi soyadlarm
govdelerinde, kimi de hem ki§i hem de soyadi govdesinde rastlamlmaktadir. Bu isimlerin anlam
simflandrrmasi ancak Tiirk kelime kokii ile simrli kalmi§tir, 9 iinkii yabanci bir dilden alman
isimler, bu isimleri kendi dillerine odikup olan toplum i 9 in sadece basit bir hece
kombinasyonundan ibaret olmaktadir.

Marika CIKIA

231

Anlam yoniiyle soz edilen almti oz Tihfo^e isimler arasmda, ki§i adlan olarak §u kavim
isimleri bulunuyor: Arguna^vili soyadinda argun </argun/, Bainduri < /bayindur/ (hem isim hem
soyadi kokii olarak kullamlmaktadir), Ba§kir > /Ba§kurt/ (bu ismin varligi Svanlarla ilgili bir
kaynakla dogrulanmaktadir), etnonim Turk §u be§ Giircii soyadmda goriiliir: Turkadze, Turki§vili,
Turkia, Turkia§vili ve Turko§vili; Yuruk, Ozbeg, Uzbeg, Urum, Uguz < Oguz (Uguza§vili
soyadmda), Kazah, Kacar, Kivsag < Kipsak, Kumuk, (/agatay, Uturgur v.b.

Yer adlan ve ozel isimlerin tammlanmasmdan sonra elde edilmi§ Tiirk topoantroponimler:
Beslan, Karakuma, Kizlar, Kirimia v.b.

Insana ki§isel hususiyetine gore isim verme gelenegi ilk tarihi a§amasiydi. Bir ki§inin di§
goriinii§ii, sa9 rengi, yiiz §ekli, fiziksel eksikleri, goze 9arpan viicut ozelligi ya da ba§ka
ozellikleri, ad haline getirilir ve takma isim veya soyisim olarak kullamlmi§tir. Giircu ozel adlar
alamnda yiizyillar boyunca Tiirk kavimlerinden ge9en boyle isimler bulunmaktadir: Beduka <
bediik, Ku9uka < kii9iik, §i§mana < §i§man, Gozala < giizel, Uzuna < uzun, Kara < kara, Kizila <
kizil, (/olaka < /9olak/, Solaga < /solak/ v.b.

Tiirk9e kelimeleri bugiin isim olarak kullamlmaz, ama Giirciilerin soyadlan kokenlerinde
bulunmaktadir. Bu soyadlan: Ku9uka§vili, §i§mana§vili, Gozali§vili , Uzuna§vili, £oloka§vili,
Buigli§vili < biyikli, Bumusuza§vili, Parmaksiza§vili, £irkina§vili, Qopliam < 9opli, tarali §vi li,
Karagoza§vili, Sagira§vili, Ugurla§vili v.b. Svan-Megrel soyadlannda ozel isimlerden farkli
olarak, sadece iki soyisim - Gelbahiani (gel bak) ve Apakiani (apak) ile ii9 Megrel soyadmda -
Demuria (Demiir), Donguzia ve Kolbaia (Kiilp) di§mda hi9birinde Tiirk ozel isimlerin etkisi
g6riilmemi§tir. Birka9 Giircii Yahudi soyadmda da birle§ik sozciik bulunmaktadir: Parlaga§vili
(parlak), Top9ia§vili (top9u), Burnusuza^vili (bumusuz), Parmaksiza§vili (parmaksiz) v.b.

Tiirk adlan incelenirken ister almti, ister oz zanaat terimlerine yalmz soyadlarda rastlanz.
Bilindigi iizere Tiirkler meslek belirten isimleri oz adlan olarak kullanmaz. Kartvel alamnda ise -
Cl ekiyle tiiretilmi§ zanaat9ilik terimleri ki§i adlan fonksiyonlu isim ve soyadlan koklerinde
bulunmaktadir: Arabaci, At9i, Arh9ia < ark9i (Arh9ia§vili soyadmda), Balci, Dilenci, Demirci,
Kapici, Kavuk9u (Kauh9i§vili soyadmda), Kazanci§vili, Komurci§vili, Kuluh9i§vili < kulhdopu,
Kurk9i§vili, Ok9u, Papak9i§vili, Sopaci, Top9i§vili, Ularci§vili (<yularci) v.b.

Islam antroponim sisteminin tersine, Tiirklerde eskiden beri bazi Tiirk kokenli ozel isimler
daha karizmatik goriilmii^tiir. Koruyucu isimler, en derin dilekleri, duygulan dile getiren fiillerce
temsil edilmi§tir: £ok beklenmi§ (birka9 kiz 9ocugundan sonra) dogan erkek 9ocuga Geldia <
geldi; yeni dogan erkek 9oeugunun korkusuz olmasi i9in ona tlm a z < yilmaz, Korkmaza <
korkmaz, Urkmaza < iirkmez; daha fazla 9oeuga sahip olmak i9in yeni dogan 9ocuga Tekturmaz

< tek durmaz; yeni dogan 9oeugun uzun omiirlii olmasi i9in ona Durmi§ < durmu§, Dursun <
dursun, Kosun < kosun, Satilmi§a < satilmi§; 9ocugun onurlu bir ya§am siirmesi i9in ona Utanmaz

< utanmaz; Azrail'den korunmasi i9in de Elberdi < el berdi, Begverdi < beg verdi, Colbordi < col
(yol) buldu v.b. derler. Tiirk dillerinden girmi§ olan ozel isimlerin yamnda fiil ve orta9lar da
olduk9a fazladir. (^ogu hallerde -dVli ge9mi§ zaman 3. §ahis ekleri kullamliyor (Berdia, Elberdi,
Geldi/ /Keldi,Girdi, Dondii v.b.). Ozel isimler olarak emir kipi (gel bak - Svan soyadi olan -
Gelbahiani'nin govdesinde bulunmaktadir, Dursun, Kosun, Brrak), olumlu ve olumsuz sifat-fiilli
§ekiller (Vermi§, Girmi§, Durmu§/Durmi§idze soyadmda/, Egmi§/Egmi§a§vili soyadmda/, Bilmi§,
Satilmi§;. Dogmaz, Donmez, Batrrmaz, Utanmaz). (/ocuklarinin ya§amasi, hayatta kalmasi i9in
onlara anlamca bu duruma miinasip isim verenler, adlarm biiyiik etki gostererek 9ocugun
ya§amasmi saglayacagma inamrlardi. Bu yiizden, "ya§amak, hayatta kalmak" anlamma gelen
fiillerden bol ki§i adlarmi tiiretmi§lerdir: Durmu§, Vermi§, Bilmi§, Dolmu§ (tamam olmak
anlammda) v.b. Ki§i adlannm bu kategorisine, saglamlik kavramiyla ilgili bazi nesne veya madde
adlanm da katabiliriz. Mesela, Temir, 9ocuklann ya§amasi amaciyla da konulan Kaya ismi v.b.
9oeugun uzun ya§amasi dilegiyle konulmu§ adlar, Tiirk inan9 diinyasmda onemli bir yer tutan

232 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

"kotii ruhlar" kavramla ilgili olup, Islam dinini de etkisiyle bu kavramm yerini "oliim melegi"
(Azrail) almi§ti.

Kotii ruhlarm ana babamn yeni dogan 9ocugu sevmedigini, oliimiiniin onlara iiziintii
vermeyecegi inancim uyandirmak i9in 9ocuga verilen 9irkin adlar da Turk ki§i adlan
sistematiginde ilgi 9ekici bir kategori olu§turmaktadir. Bu konuya Sagir adim omek olarak
verebiliriz (Giircii soyadi Sagira§vili govdesinde).

Kotii ruhlan §a§rrtan veya onlardan kudretli hayvanlann adlan, bunlarla siki ili§kileri
gosteren adlar da koruyucu/ya§atici adlar olarak dii§iiniilebilir. Bunlann bir boliimii belki totem
kokenlidir. Ozel isim olarak kullamlan hayvan isimlerin degi§en tabulann sonucudur. £ocuklann
oliim meleklerinin §errinden korunmasi amaciyla, "domuz" gibi bazi hayvan isimlerinin ozel isim
olarak kullamlmasi, Tiirkler tarafmdan daha karizmatik goriilmii^tiir. Belli zooforik isimler
olduk9a yaygm: Aslan, kaplan (bu isimlerin uzun zaman once ozel ad olarak kullamlmaya
ba§lanmi§tir) gibi. Kaplan kelimesi hakkmda §unu soyleyebiliriz: Ya bu soz burada oldugu gibi
gii9lii hayvan anlammda kullanilir, ya da 12 Hayvanli Tiirk takvimine gore dogum yilimn adi
kaplan oldugundan da kullamlmi§ olabilir. Gii9, cesaret ve yirticiligin timsali olarak goriilen bu
hayvanlann adlanyla amlmak gelenegini de "yigitlik dilegiyle" ilgili olarak anlamak gerekir. Avci
ve sava§9i bir milletin yoneli§lerinin ba§ka tiirlii olmasi dii§iiniilmez. Aynca ko9, arslan gibi bazi
hayvan adlannm zamanla "yigit" anlamma geli§i de bu gorii^iimiize dayanak saglar. Giircii
dilinde Aslanbeg ve Kaplanbeg isimlerinin varligi bu ger9egin kamtidir. Giircii dilinde isim ve
soyadi olarak kullamlan bu isimler daha sonra Giircii dilinin tiireme kuralma uygun olarak
degi§ime ugrami§tir: Aslanadze, Aslana§vili, Aslanika§vili, Aslani§vili; Kaplanidze, Kaplani§vili,
Ko9ia§vili, Ko9i§vili soyadlannda oldugu gibi.

Teoforik isimleri de "ya§atacak adlar" i9inde verdik: Hudaverdi, Allahverdi, Tagnverdi
soyadlarm: Hudaverda§vili, Alaverda§vili, Tagnverda§vili koklerindeydi.

Gorkemli adlar kategorisinde yer alan adlann 90gu unvan ve riitbeler veya onlarla ilgili
sozlerdir. Riitbe, makam ve sosyal statii terimlerinin ozel isimler veya birle§ik isimlerin
par9alanna donii^tiiriilmesi, Orta Dogu halklannm ki§i adlar sistemlerinin belirleyici bir
ozelligidir. Sultan tarafmdan heniiz ku9iik ya§ta olan §ehzadelerine vasi ve miirebbi sifatiyla
se9ilen beylere veya makami yukselmi§ kumandanlara verilen "atabeg" unvam ki§i adi olarak
kullanilir ve soyadi govdelerinde de rastlanmz - Atabega§vili, Atabegis§vili. Eski TMo^eden
bugiine degin gelen "beg" ve "aga" unvanlan, ku9iik devletin ba§kam, ileri gelen, sozii niifuzlu,
zengin ki§i demektir ve §u Giircii ki§i adlan ve soyadlannda goriiliir: Bega, Begi, Begia, Bcglar,
Bego, Begua, Begiim, Begverdi, Begabega§vili, Begaia, Bega§vili, Begadze, Begverdi§vili,
Begia§vili, Begia§vili, Begiauri, Beglori§vili, Beglika§vili, Begumi§vili v.b. Agabeg, Agaverda,
K'utluaga, Agasjvili v.b.

Ger9ek "go9ebe" kelimesi, 90k eski sosyal bir terim olan - yabgu, Giircii soyadi olan
Cibga§vili'nin temelini olu§turmaktadir. Giircii tarihi kaynaklannda bu unvan, Hazarlann
Kafkasya'daki istilalanyla ili§kilidir.

§u isimler, mutluluk ve ba§anli bir hayat tarzi dileyen adlar grubundadrr: Korkmaz,
Urkmez, Devalmaz, Ugurlu, Deli, iyi karakter ozellikleri dileyen adlardan olmali, ama cesur
anlammda.

Giirciiceye girmi§ Tiirk ozel isimler, degi§ik mikroalanlara boliinmii§tiir. Viicut
uzuvlarmdan tiiremi§ (yani somatik) isimler: Ba§ia < ba§, Gozia < goz, Gonglia < gonlii; gok
cisimlerinden tiiremi§ isimler: Aiguni < ay giin, Ildiz < yildiz; bazi nesnelerden tiiremi§ isimler:
Kili9a < kili9; akrabalik isimlerinden tiiremi§ adlar: Anakiz < ana kiz, Iene < yenge, Ogli < oglu,
Karda§ < karde§; metal isimler: Altuna, Cumu§a < giimii§, Temiir. Bu cins isimleri, Tiirk ad

Marika CIKIA

233

hazinesinde yiizyillarca kullamlmi§tir. Bazi adlar ise e§ya isimleridir: Alacuk < alacik, Bairaga <
bayrak, Balta, Topa < top (Topadze soyadmda), £omak (£omahidze soyadmda).

Biitiin Tiirk kavimlerinde genellikle kiz 9ocugun dogumu §efkat duygulan uyandirmakla
birlikte oglan dogumundan daha az istenmektedir. Bu egilim, ozellikle ataerkil ve sava^i
toplumlann deger yargilarma uygun dii§er. Giircistan'm Miisliimanhgi kabul eden bolgelerinde de
oglan kelimesine ad olarak rastladik.

Giirciiler kizlarma Tiirk isimleri vermeye yatkm degildiler. Yalmz meselenin bu yamni
ara§tmrken o zamanlann niifus kayitlanna kiz 9ocuklarin ge9irilmedigi hususu goz online
alinmalidir. Fakat, belli istisnalar da yok degildir. "Han" unvani bulunan Burduhan, Karahan,
Tatlahan, Uluhan gibi birle§ik isimler bu tiirdendir. V.V. Radloff, Tiirkler tarafmdan "han"
sozciigii ile biten birle§ik isimlerin yillannda kullamldigimn altim 9izmi§tir. Bir9ok Giircii isim
biinyesinde mezkur unvani taspmaktadir. Svanlann adlarda yiizden fazla "han" sozciigii ile biten
bayan ismi bulunmaktadir. Bu isimlerin bir kismi Semitik, Iran ya da bilinmeyen ba§ka
kaynaklardandir.

Tiirk9e kokii bulunan soyadlan ve isimlerin biiyiik kismi kaybolmu§tur. Kalmi§tir:
Aidogmi§a§vili, Aladagi§vili, Baisogula§vili, Begverdi§vili, Vermi§a§vili, Dursuna§vili (bugiin
ise Dursunidze soyadma rastlamaktayiz), Kirkizula§vili (kirk kizil), Kutluagas§vili,
Kutlibega§vili, Kerkezli§vili (kor gozlii), Tangrikula§vili, Tilkia§vili, Urdubega§vili v.b.

20. asrm ikinci yansmdan beri III. bin yilm engine dek Giirciiler Tiirk isimlerinden
9oeuklanm sadece Temur, Tengiz, Elguca, Hatuna ve Aslan’la adlandmrlar.

Kaynak9a

Aysan, A., Tuncay, S. (1993). ‘Tiirkiye’de Kadm- Erkek Adlan Sozliigii’, Ankara.

EacKaKOB, A.H. (1979) ‘ PyccKnc (jiaMHJiHH TiopKCKoro npoHcxoacAenna’, MocKBa.

Caferoglu, A. (1958) ‘Azerbaycan antroponimisine dair notlar’, in: Tiirk Dili ve Edebiyat Dergi.

Caferoglu, A. (1959)‘Dede Korkut hikayelerinin antroponim yapisi’, m:TiirkDili Ara§tirmalari
Yilligi Belleten.

Cardiner, A. A. (1954). ‘ The theory of proper names’, London.

Celal, A. (1929)‘Yeni harfler iizerine tertip olunmu§ Tiirk isimleri’, Istanbul.

Cikia, M. (2002). ‘Giircistan Vilayeti’nin mufassal defterinde (1595) kullamlan oz Tiirkce
adlar’, in: XIII. Tiirk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Ankara, 185-189.

Cikia, M. (2004). ‘Tiirk asilli isimler yapilan Giircii ozel ad hazinesinde’, in: V. Uluslararasi
Tiirk Dili Kurultayi Bildirileri , Ankara, 597-610.

Cikia, M. (2007). ‘Tiirk Ozel Adlan’, in: I. Uluslararasi Tiirk Diinyasi Kiiltiir Kurultayi,
Izmir,

Cikia, M. (2009). ‘Tiirk Kiiltiir Etkisi Olarak Ozel Adlann Almmasi’, in: 6. Uluslararasi Tiirk
Kiiltiirii Kongresi Bildirileri, Ciltll, Ankara, 653-662.

£alik, M. K. (1990). ‘Tiirk ad ve soyadi Sozliigii’, Be§ikta§.

Erol, A. (1992). ‘§arkilarla, §i irlcrlc, Tiirkiilerle ve Tarihi Omeklerle Adlanmiz’, Ankara.

Erol, A. (1999). ‘Adlanmiz’, Istanbul, Tiirk kiiltiirii Vakfi.

Gen9osman, K. Z. (1975). ‘Tiirk isimleri Sozliigii’: istanbul.

ropAJieBCKHH, B.A. (1968). ‘K jihhhoh oHOMacTHice ocMaimpB ’ , H36pauHbie commemiH, t. IV,
MocKBa.

Fleischer, W. (1968). ‘ Die deutschen Personennamen’, Berlin.

234 3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Frits, S. (1984). ‘Schichten der ossetischen Onomastik’, in: Indo-Germanische Seminar, Berlin-
Dahlem.

Hinz, V. (1952). ‘Zwei Steuerbefreiungs-Urkunden’, in: Documenta Islamica Inedita, Berlin,.

Kafesoglu, I. (1958). ‘Sel9uklerin ogullan ve torunlan’, in: Turkiyet mecmuasi, III.

Kudu, §. (1972). ‘ Trudge Kadm ve erkek adlan’, Ankara.

MamattnjeB, T.M. (1990). 3ara<J>ra3HjaHbiH A39p6ajuaH TonoHHMjiapH, EaKbi

Millettiirkischer Wortschatz (1928), nach Mahmud al Ka§garis Divan Lugat at Tiirk, bearbeitet
von C. Brockelmann, Budape§t-Leipzig.

Pritsak, O. (1952). ‘ Stammesnamen und Titulaturen der altaischen Volker’, in \Ural-Altaischen
Jahrbiicher, Bd. 24, n. 1-2.

PaAJioB, B.B. (1888-1911). ‘Om>iT cnoBapa tiopkckhx Hapeunii ’, T.I-IV, CaHKT-IIeTepbypr.

PaAUOB, B.B. (1881). ‘TnTyjibi h HMeHa yiirypcKHX xaHOB ’ , in: 3anucm Bocmomiozo omdenenun
PyccKozo apxeojiozmecKozo odufecmea, N°5.

Rasony, L. (1962). ‘Der Frauenname bei der Turkvolkem’, in: Ural-Altaische Jahrbiicher,
XXXIV, 3-4.

ORHUN YAZITLARI-TURKiYE TURK^ESi iLi§KlSiNDE SES AKISI

M. Volkan CO§KUN

“Aki§” kavrami, dil i?in ele almdigmda, dilin belirlenen bi?imde, kurallanna ve dogasma
uygun olarak geli§me siirecini; “ses aki§i” kavrami, dildeki seslerin zaman i?inde dil-toplum-
tabiat ili§kisinin belirledigi kurallar dogrultusunda degi§me ve geli§mesini ifade eder. Daha geni§
bir ifadeyle, dilin ilk olu§um doneminde bir araya gelerek kelimeleri olu§turan sesler, zaman
i?inde uzak ve yakm 9evre etkileriyle degi§iklige ugrarlar. Seslerin degi§iklige ugramasmi
saglayan unsurlar, yerle§im bolgelerinin tabiat ozellikleri ve olaylan, toplumdaki 19 kultiir
degi§imleri, olu§umlan ve di§ kiiltiirlerin etkileridir. insan ve toplum fizyolojisi, psikolojisi; tabiat
ozellikleri ve olaylan, i9 ve di§ kiiltiir unsurlanyla 90k yonlii etkile§ime girerek seslerin aki§
siirecinde etkili olurlar.

Dil bilin9li ve dil farkmdaligi olan toplumlarda, seslerin aki§ siireci, dilde estetikle§meyi de
beraberinde getirir. Bu toplumlarda sozlii ve yazili edebi iiriinlerin fazlaligi, dikkati 9eker. Edebi
iiriinlerin olu§masma katki saglayan, bilin9lilik ve farkmdaliktrr. Bilin9lilik ve farkmdalik
olmadan dilde aki§ saglanamaz; boyle toplumlarm dilleri, seslerin birliktelik ve degi§kenlik
sistemleri bakimmdan asirlar once nasilsa, giiniimuzde de aymdir.

^ali§mamizda ana ba§vuru kaynaklanmiz, Koktiirk ve Uygur donemlerini kapsayan Eski
Turk9e ve giinumuz Tiirkiye Turk9esi’dir. Ara9lanmiz, art ve e§ zamanli bir yakla§imla tespit
ettigimiz fonetik verilerdir. Amacimiz, bildirimizde sundugumuz ara§tirma uriinleriyle, Turk
milletindeki dil bilin9liligi ve farkmdaligm zaman i9inde en ust seviyeye 9iktigmi ortaya
koymaktir.

Ses aki§mi takip edebilmek ve degerlendirebilmek i9in, once konuyla ilgili fonetik verilerin
tespit edilmesi gerekir. Konu 90k kapsamli oldugu i9in, 9ali§mamizda sadece iinsiiz aki§i uzerinde
durulacaktir.

Unsiizlerle ilgili fonetik verileri 4 ana ba§lik altmda degerlendirmek yerinde olacaktir.
Bunlan, Ton, Bogumlanma Noktasi, Ses ve Hava Yolu Bakimmdan Unsiizler ba§liklan altmda
toplamak mumkiindur. Dildeki ses degi§iklikleri, estetik kazammlar yoniiyle degerlendirilmelidir;
bu yonden bakildigmda, iki ana ba§ligm on plana 9iktigmi gorebiliriz. Bunlar, “Ton Bakimmdan
Unsiizler” ve “Ses yolu Bakimmdan Unsiizler”dir. Seslerin aralikli dikey olu§um yelpazelerinde
yer aldiklan i9in bogumlanma noktalan, ses yolunda olu§an darlik-geni§liklerin
belirleyicileridirler. Hava yolu bakimmdan degerlendirildiginde, burun yolunda olu§an iinsiizler
akici ve tonlu olduklan i9in, bu iinsuzleri de agiz iinsuzleri gibi “ton bakimmdan unsiizler” ba§ligi
altmda degerlendirmek yerinde olacaktir. O halde iinsiizlerin ses aki§mi degerlendirmede, onlann
niteliklerini yansitici dort ana ba§liktan sadece “Ton Bakimmdan Unsiizler” ve “Ses Yolu
Bakimmdan Unsiizler” olmak iizere iki ana ba§lik altmda toplanan verilerden faydalanmak yeterli
olacaktir.

Ton bakimmdan iinsiizler, melodili ve melodisiz; ses yolu bakimmdan iinsiizler akici, sizici
ve patlayici olarak smiflandinlir. Melodisiz iinsiizlerin 9ikardigi sesleri, aperiyodik dalgalar
yaydiklan i9in davulun, trampetin, zilin 9ikardigi seslere; melodili iinsiizlerin 9ikardigi sesleri,
periyodik dalgalar yaydiklan i9in, kaval, fliit, klamet gibi iiflemeli, gitar, saz gibi telli 9algilann
9ikardiklan seslere benzetebiliriz. Yiiz ki§ilik bir orkestrada seslendirilecek papaya gore 10 ile 20
arasmda davul, zil, trampet gibi vurmali 9algilar bulunabilir. Bunlarm a§m sayida olmasi,
dinleyenlerin kulagmda kakafoni, dolayisiyla rahatsizliklar yaratir. Geli§mi§ dillerdeki
kelimelerde melodik-melodik olmayan iinsiizlerin oram, tipki bir orkestradaki gibi dengelidir.
Konunun daha iyi anla§ilabilmesi i9in, bir kelimeden yola 9ikarak Eski Tiirk9eyle Tiirkiye
Tiirk9esini kar§ila§tirmak yerinde olacaktir. Eski Tiirk9e boltukinta kelimesinin Tiirkiye

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 235-237

236

3. Uluslararasi Turkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Tiirkgesindeki geli§mi§ kar§iligi oldugunda §eklindedir. Bunu iinlii sayismda degi§iklik olmadigi
igin, iinsiizlcr agismdan degerlendirdigimizde, 2 periyodik-1 yan periyodik-3 aperiyodiklik
yapidan iig periyodik-iki yan periyodiklik bir yapiya gegi§ oldugunu tespit edebiliriz (2 P-1 YP-3
AP > 2 YP-3 P). Bu durum Tiirk9enin fonetik a9idan 90k miikemmel a§amalar gegirdigini
gosterir. ET’deki 1 yan periyodik (yan ahenkli) ses dii§mii§; 1 aperiyodik (ahenksiz) ses,
periyodik (ahenkli) sese, 2 aperiyodik (ahenksiz) ses, 2 yan periyodik (yan ahenkli) sese
d6nii§mii§tiir. Ba§ka bir hesapla i9inde % 35 oramnda davul gibi vurmali 9algi bulunan bir
orkestradan i9inde % 11 oramnda vurmali 9algi bulunan bir orkestraya gegi§ saglanmi§tir. Bu
oran estetikle§me a9ismdan 90k yiiksek bir orandir. Davul gibi vurmali 9algi sesleri, aperiyodik
dalgalardan olu§maktadir. Dildeki tonsuz seslerin dalgalan, vurmali 9algilann yaydigi seslerin
dalgalan gibi diizensiz dalgalardir. Bir dilde tonsuz seslerin kullamm oram arttik9a, o dildeki
ahenk azalrr. Tiirk9e, 90k giizel i§lenerek estetikle§tirilmi§tir. Bu, hem dil ve edebiyat hem de
miizik kultiirii a9ismdan degerlendirildiginde 90k biiyiik bir geli§medir.

£ali§mamizda Eski Turk Yazitlan, ses degerleri bakimmdan incelenmi§ ve giiniimiiz ses
degerleriyle kar§ila§tinlmi§trr. Eski Tiirk Yazitlanndan giiniimuze olan ses aki§im 6 ana ba§lik
altmda toplamak miimkiindiir. Bunlar, sifirla§ma (0), akicila§ma (A), tonlu-sizicila§ma (TnS),
tonlu-patlayicila§ma (TnP), tonsuz-sizicila§ma (TzS), tonsuz-patlayicila§ma (TzP) olarak
ba^l 1 klandiri labi 1 ir. Sifirla$ma, hece ba§mda ve hece sonunda olmaktadir. Hece/kelime sonu
sifirla§ma, A (ertim), TnS (suv), TzS (-sar) ve TnP’larm (atlig, kullug, ulug, elig); hece ba§i
sifirla§ma, TnP (bulga-, em gek, il gerii, kazgan-, yal ga-, yig/rmi, edgw)Tann dii§mesi ve TzP
(-ay key kagan ka, kim ke, kbX.ke, otuz ka, ta§ka, Tiipufe, yer ke, yil ka, yiiz ke, kulkak)Tann dii§mesi,
kelime ba§i sifirla§ma TnP’nm du§mesi (bol-), §eklinde gergekle^mektedir. Hece ba§i
sifirla§malarda on kom§u hece sonu iinsiizle, nadiren iinluyle bitmektedir. Hece sonu akici
sifirla§masmin (erti, ertim) olabilmesi igin, unsiizle ba§layan arka hecenin bulunmasi §arttir.
Akicilasma, TnP ve TnP ara donemli TzP’lann akicila§malan §eklinde olmaktadir. Akicila§ma,
iki iinlii arasi (udi-, yadag, boguz, igag, kagan, oguz, yagiz, adak, / ara donemli eksiz b uka veya
ekli az uki, buyr uki, olurtwArmda, yigirm ike, subka, n eke) ve hece/kelime sonunda [adgir, kud.ruk,
beg, bod, yig, kod-, tod-, yig-, ki§i+g(yi), ba§lig+ig(yi), illig+ig(yi), tizlig+ig(yi), kagan+ig(i),
kar+ig(i), katun+ug(u), bardig(n), oltiig(n)] gergekle^mektedir. Tonlu-sizicila§ma, TnP’lann ve
ters yonde akicimn kelime sonunda tonlu-sizicda§masiyla (yay > yaz) olmaktadir. Tonlu
sizicila§ma, hece/kelime ba§i (bir-, bar-, yalbar) ve hece/kelime sonunda (ab, eb, sab-, seb-)
gergekle^mektedir. Bir kelimede, ba§taki sifir, yerini tonlu siziciya birakmaktadir (ur- > vur-).
Tonlu patlayicila§ma, TzPTarm ve ters yonde akicimn kelime ba§inda tonlu-patlayicda§masi
(men, min-, ming, munguk) §eklinde olmaktadir. Tonlu patlayicila§ma, iki iinlii arasmda (yiti,
oguk), hece/kelime ba§i (yiltuz, kiintiiz, Kirkiz, bunga, kege, kel-, kiyik, kok, kor-, kiig, kiimii§,
tag, teg-, telin-, tmg-, ti-, tir-, tirig, tog-, toki-, tokuz, ton, tonguz, tort, tur-, tuy-, tiirt-, tiiz / kol.te,
kiinte, kongiilte, ilte, yolta, birdim, bil.ti, bintim, bul.tum, katiltim, kel.ti, korti, olurtim, siirti,
tiril.ti) iinsiiz benze§mesinin saglandigi kuzte ve iki §ekilli olan yirte/yirde, admltim/admldim,
azti/azdi (Unsiiz benze§mesi saglanmi§.), bolti/boldi, kal.ti/kaldi, kazgantim/kazgandim,
kil.tim/kildim, kirti/kirdim, olti/oldii) olmaktadir. Tonsuz sizicila$ma, kelime ba§i TnP’nm
(katun) ve ters yonde ara donemli hece sonu tonlu patlayicmm tonsuz sizicila§masi (obke) (Bu
degi§mede kelimenin anlam yoniiniin baskm oldugu agik olarak goriilmektedir.) §eklinde
olmaktadir. Tonsuz patlayicila$ma, kelime sonunda (kigig, teg), iki iinlii arasmda (yiigeri >
yukan) ve hece ba§mdaki tonlu patlayicdarin ters yonde degipmleri soz konusudur; bunda bir
yandan ters yonlii olarak tonsuz-patlayicila§malar olmasma ragmen, bir yandan da diiz yonlii
olarak iinsiiz uyumu saglanmaktadir (ba§da, ya§da, kokde, yurtda, a§dim, kisdi, tii§di, itdi, kagdi,
katdi, kegdim, olurtdi, sokdim, tapdim, tokitdim, tutdi, yatdi, yetdim, yitding, yontdim ve iinsiiz
benze§mesinin saglandigi iki §ekilli tikdim/tiktim).

M. Volkan CO§KUN 237

Orhun Yazitlanndan giinumuze ses aki§mi a§agida tablo halinde gorebiliriz:

-»•

TnS

TnP

TzS

TzP

TnS

TnP

TzS

TzP

Yaptigimiz ara§tirma sonucunda, Eski Turk yazitlanndan giiniimiize kadar olan ses
aki§mm hemen hemen biitiiniiyle melodikle§me yoniinde oldugu tespit edilmi§tir.
Melodikle§meyi, tonlula§ma ve iinsiiz benze§mesi olarak degerlendirmek miimkiindiir. Tabloda
15 farkli ses olayimn ger9ekle§tigi goriilmektedir. Bu 15 farkli ses olaymdan 13’ii, melodikle§me
yoniinde; 2’si, akicilann, sizicila§masi ve patlayicila§masi yoniinde ger9ekle§mi§tir. Ses-kod
sistemi i9inde ger9ekle§en biitiin iinsiiz benze§melerini de estetikle§me olarak kabul etmek
yerinde olacaktir. Buna gore, Eski Turk yazitlanndan giiniimuze kadar % 87 oramnda
melodikle§me, ba§ka bir deyi§le estetikle§me olmu§tur. % 13’ii ise, ses yolundaki daralmalara
ragmen, estetik yapilanm giiniimuze kadar devam ettirmi§lerdir. Bu sonu9, Eski Tiirk9eden
giiniimiize kadar dilimizde % 100 yakm bir melodikle§me, harmonikle§me, estetikle§me
ya§andigmi gostermektedir.

Estetikle§me yoniindeki bu geli§imin temelinde, Anadolu’da ya§ayan Tiirklerin, i9 ve di§
kiiltiir etkile§imleriyle soz + 9algi, soz > soz, soz > yazi > soz, yazi > soz §eklinde olmak iizere
90k sayida gii9lii edebi eser iiretmeleri yatmaktadir.

Kaynak9a

Hiiseyin Namik Orkun, (1994). Eski Turk Yazitlari (Kiil Tigin- Bilge Han- Tonyukuk- Ongin-Ihe
Hiifjotii- iki Uygur Yaziti ), Ankara: TDK.

Muhanem Ergin, (2000). Orhun Abideleri, Istanbul.

Mustafa Volkan Co§kun, (2008). Turkgenin Ses Bilgisi, Istanbul.

Talat Tekin, (2008). Orhon Yazitlari, Ankara: TDK.

238

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

KIRGIZiSTAN’DAKi ESKi TURK YAZITLARININ BULUNMASI
VE iNCELENMESi TARIHiNDEN

£etin CUMAGULOV

Kirgizistan cografyasim a9ik hava miizesi olarak tarif etmek miimkiindiir. Bu cografyada
ta§ devrinden ba§layarak orta gaglara kadar olan zamam kapsayan bu miizenin ‘eksponat’lanm
te§kil eden farkli arkeolojik amtlar mevcuttur. Bunlar; yerle§im alanlan, magaralar, mezarliklar,
kaya iizerine tasvir edilmi§ amtlar (petroglifler), bronz 9agma ait olan farkli e§yalardan
olu§turulan hazineler, bedizler, §ehir kalmtilari, mimari amtlar (minareler, kiimbetler, tapmaklar)
ve benzerleridir.

Yukanda saymi§ oldugumuz amtlann i9erisinde en onemli yeri epigrafik amtlar almaktadir.
Epigrafik amtlar ge9mi§ devirlerin tarihini, farkli halklann, uluslann kultiir tarihinin, onlann
kullanmi§ olduklan yazilan ara§tirma faaliyetlerinde en miihim kaynak olarak sayilmaktadir. Eski
Tiirk yazitlanmn (amtlarimn) bulunmu§ oldugu yerlerden birisi olarak Kirgizistan cografyasi
Tiirk diinyasmda, Tiirkoloji 9ali§malarmda onemli bir yer tutmaktadir.

Orhun Yazitlanmn ke§fedilmesinden yedi yil ge9tikten soma 1896 yilmda Kuzey
Krrgizistan'm Talas vadisinden ilk defa Tiirk devrine ait bir amt bulunmu§tur. O zamanlar bu
buluntu ilim dunyasmda biiyiik yanki (sensation) uyandirmi§tir. Zira, Orta Asya cografyasmda bu
tiir amtlan bulmak kimsenin aklma bile gelmemi§tir. Yukanda bahsetmi§ oldugumuz ta§i Oluya-
Ata uyezdinin ba§kam, Arkeoloji Meraklilarmm Tiirkistan Grubunun aktif iiyesi V.A Kallaur,
yerli Krrgizlardan ve aym zamanda terciiman olarak 9ali§an §arif Bek9urov beraberliginde
bulmu§tur. Kasim ayimn soguk olmasma ragmen ta§ iizerinde yazilmi§ olan yazimn bir kopyasmi
alabilmi§lerdir. Ta§in 9er9evesine kurumu§ otlan toplayarak yakma sonucunda ta§m donmu§ olan
kisimlanm temizleyerek, yazimn estampajim 119 saat boyunca almi§lardir. Biraz oval §ekildeki
dere ta§mm iizerinde ii9 bu9uk satir bulunmaktadir. Ta§m diger tarafmda ' 1892 ' rakamlan
yazilmi§ olmakla birlikte bu tarih yerli bir Rus degirmencisinin ta§i beraberinde goturebilmek
amaciyla yazdigi bir tarihtir. Ama, ta§m geni§liginin kii9iik olmasmdan dolayi goturmekten
vazge9mi§ olmalidir. Bu olaya bagli olarak bu cografyada bulunan diger ta§lann iizerinde yazi
bulunmasma ragmen kullamlmi§ olmasi mumkundur. V.A Kallaur bu buluntu hakkmda hemen,
Ta§kent’te bulunan Arkeoloji Meraklilannm Turkistan Grubu'na bilgi sunmu§ ve yazimn
estampajim-kopyasim gondermi§tir. Arkeoloji Meraklilannm Turkistan Grubu uyelerinin
toplantisi sonucunda 11 Aralik 1896 ’da yazimn anlammm ve karakterinin tespit edilmesi
amaciyla kopya St. -Petersburg’ a gonderilmi§tir ve Arabist V.V. Rozen'e verilmi§tir. Bu yaziyi
inceleyen V.V. Rozen cevap olarak §u mektubu kaleme almi§tir: “Turkistan cografyasmda eski
Tiirk yazitlanmn bulunmasi ilmi a9idan son derece onemlidir ve bu tip yazitlan korumakla
Arkeoloji Meraklilannm Tiirkistan Grubu ilme biiyiik hizmette bulunacaktir.”

Arkeoloji Meraklilarmm Tiirkistan Grubu’nun genel toplantismda bu amtm degeri
vurgulanmi§ ve V.A. Kallaur’un sorumlulugunda Oluya-Ata’ya (§imdiki Taraz’a) gotiiriilmesi
kararla§tmlmi§tir. Bu ta§m bulunmasi merkezi St. -Petersburg’ da bulunan §arkiyat9ilar alamnda
biiyiik yanki uyandirmi§trr. Donemin gen9 Tiirkologlanndan Platon Mihaylovi9 Melioranskiy ilk
olarak bu yazmm kopyasi iizerinde 9ali§arak yazida Orhun alfabesinin 17 . harfi bulundugunu
belirlemi§tir. V.V Radloff da metni incelemi§ ve konu ile ilgili bir makale yayimlami§tir. Radloff
makalesinde §unlan soylemektedir: “Bu yazi 90k ilgin9tir. Zira, yazi hem eski Tiirk harfleriyle,
hem de Tiirk dilinde yazilmi§tir. Bu yaziyla Tiirk harflerinin Orta Asya'nm Tiirk men§eindeki
boylarmm da kullamldigi goriilmektedir. Bu oneme sahip, Tiirkistan cografyasmda bu ve benzer
amtlan bulmak, korumaya yardimci olabilmelerini saglamak i9in bu cografyadaki yerli halkm
dikkatini 9ekmek lazimdir.” Bu birinci ta§ amt giiniimiizde, St.-Petersburg’taki Hermitaj
Miizesinde saklanmaktadir. Ocak 1898 ’de yerli Kirgizlardan Cangoroz Berdikojin, birinci amtm

Orhon Yazitlanmn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu, 2010, 239-242

240 3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu

bulundugu yere yakm mesafede, yakla§ik yarim kilometre uzaklikta benzer bir yazimn bulundugu
ba§ka bir ktujuk ta§m bulundugunu V.A Kallaur'a bildirmi§tir. Kallaur, i§lerinin yogunlugundan
bolgeye gitmeyi Mayis ayma ertelemek zorunda kalmi§tir. Ama, 28 Nisan’da Tiirkistan General
Gubematorlugu imparatorluk Arkeoloji Komisyonu, Talas nehrinin ba§langicmda bulunan
Dmitriyevsk koyiiniin pevresindeki eski yazilan aramak, bulmak ve arkelojik kazilara ba§lama
iznini felsefeci Henrich Heikel'in ba§kanhgmdaki Fin-Ugorlu Ilim Adamian Organizasyonu’na
vermi§tir. Daha sonra grubun yola 9ikmi§ oldugu ve onlara miimkiin oldugunca yardimda
bulunmalanna dair haber gelmi§tir. Milliyet9i Kallaur, bir taraftan grubu iyi bir §ekilde
kar§ilamasma ve Talas’a grupla birlikte gitmesine ragmen diger taraftan kendi vazifelerini de
yerine getirmesi gerektigini soyleyerek gruptan aynlrr. 5 Mayis ’ta Cangoroz'un gosterdigi yerdeki
yeni amti bulur. Bulunan bu yeni ta§m hemen yamnda bir ta§ daha bulur. Boylece, 2. ve 3. Talas
Amtlan bulunmu§tur. Ertesi gun bu yeni buluntular hakkmda Geykel’e haber vererek gelip
gorerek bu ta§lan gotiirmesini rica eder. Bekturtov ile beraber yazitlann kopyalanm almaya
giri§irler. Fin-Ugor gezi ekibi iiyeleri bolgeyi gordiikten sonra Helsinki’ye eski Turk yazitlan
i9eren iki yeni ta§m bulundugu yoniinde telgraf 9ekmi§lerdir. Telgrafa bu ta§lan kimin buldugu
soz edilmeksizin gezi katilimcilanyla birlikte yerli vali Kallaur’un da katilimi bildirilmi§tir.
Kallaur ise sonraki gun 7 Mayis ’ta ta§lardaki yazilann kopya-estamplarmi alarak Ta§kent’teki
Turkistan Arkeolojisever Topluluguna yazisim gondermi§tir. Hoean apxeonozu hcckuh naxodm e
AynuamuHCKOM ye3de (Auliyeata llpcsindcki Yeni Arkeolojik Buluntu) adli yazisim 13 Mayis’ta
TypKecmancKue eedoMocmu (Turkistan Haberleri) gazetesine iletmi§tir. Bu yazi gazetenin 48. ve
58. sayilanna yayimlanmi§tir. Aym yilda P. M. Melioranskiy bunlardan birisini 9evirerek «IIo
noBOAy hoboh apxcojiormiccKoh HaxoARH a AynneaTHHCKOM yc3^c» (Auliyeata ilpesindeki Yeni
Arkeolojik Buluntu Hakkmda) adli makaleyi yazmr§trr. Bu makalede ta§lann buyiigiindeki
yazitimn iyice okunmadigim belirleyerek be§ satrrlik yaziti i9eren diger amtm okunu§u
sunmu§tur. Ta§larm kii9iik olam ikinci bulunmu§sa da bilim dunyasma U9iincii Talas Amti
olarak girmi§tir. U9iincu bulunan buyiik boyutlu sekiz satirlik yazit olan ta§ ikinci Talas Amti
olarak isimlendirilmi§tir.

Isve9liler Talas vadisinde uzun zaman 9ali§mi§lardir. Yerli Krrgizlann yardimlanyla bazi
ta§lar bulmu§lardir. Bu ta§lar ilimde Dordiincii ve Be§inci Talas Ta§ Amtlan olarak
bilinmektedir. isve9lilerin ricasi lizerine burada bulunan be§ tartan birisinin Helsinki’ye
getirilmesine izin verilmi§tir. Fin-Ugor gezi ekibinin iiyeleri (Henrich Iogan Heikel, Baron Karl
Munk, Prof. O. Donner) bolgedeki 9ali§malarmm sonu9lan hakkmda ne Tiirkistan’ da ne
Petersburg’ta bildirilerini yapmi§lar ne de merkezi gazetelere herhangi bir bilgi vermi§lerdir.

Ancak aradan yirmi yil ge9tikten sonra H.i. Heikel’in Talas vadisinde yuriitiilen arkeolojik
ara§tirmalar hakkmdaki raporu Helsinki’de yayimlanmi§tir. Talas’ta yani Orta Asya’da ilk defa
bulunan eski Turklerin be§ anitimn hangisi Helsinki’ye goturiildiigii ve hangi sebeplerden dolayi
oraya goturiilmeden kaldigi bugiine kadar tarn olarak netlik kazanmami§tir. Fakat 1889 yilmda
Arkeoloji Komitesi, H.i. Heikel’e ta§lann birini Finlandiya’nm merkezine ta§imasma izin
vermi§tir. ^ok ge9meden Arkeoloji Komitesinin 1899 yili i9in hazirlandigi rapora Heikel’in bu i§i
ger9ekle§tirildigi belirtilmi§tir. Eger ta§m gotiirulmesi dogruysa bugiin Finlandiya’da U9iincu
veya be§inci ta§m biri bulunmaktadir diyebiliriz. ^iinkii ilk bulunan ta§ Sankt-Petersburg’taki
Ermitaj’da sergilenmektedir. ikinci ta§ onceden bulundugu yerde 63 yil yattiktan sonra 1961 yilda
yeniden bulunmu§tur. Dordiincii ta§ 1982 yilmda eski yerinden farkli bir yerde 84 yil ge9tikten
sonra bulunmu§tur. Bugiin bu ta§ amt Talas’taki Manas’m mezarmm yanmda yer almaktadir. Bu
ta§ amti ile ilgili Rus9a «Ilo noeody odnozo nciMHmnuKa dpeenemiopKCKou 3nuzpa(puKu» (Eski
Tiirk Epigrafisinin Bir Amti hakkmda) adli tarafimizdan kaleme alman makale Kirgiz ilimler
Akademisi Haber Biilteninde yayimlami§tir.

ilk bulunan be§ ta§ amtm en onemlisi, yazitimn 90k olmasi a9ismdan ikinci ta§tir. Fakat ta§
iizerindeki yazitm net goriinmemesinden bilim adamlannm 90gu bu ta§la 9ali§mamayi tercih

Qetin CUMAGULOV 241

etmektedir. Ilk defa Kallaur’un estamp-kopyasi (5 satir) hakkmda P.M. Melioranskiy ve H.I.
Heikel yeni bir estamp-kopya iperen makalelerini yayimlami^lardir. ikinci ta§ uzcrindc yapilan iki
estamp-kopyadan asla en yakim olarak Heikel’in kopyasi kabul edilmektedir. 1961 yilda
gerpekle^en autopsiyanm temelinde, yani gozle gorerek elle dokunarak yaptigimiz bizim
estampimizda da sekiz satirlik yazitimn var oldugu ispatlandi. ikinci ta§ amtin yeniden bulunmasi
onun iizerinde yapilacak yeni estampajimn pizilmesi geregini dogurdu. «Bmopou majiaccKuu
nciMHmnuK» (ikinci Talas Ta§ Aniti) adli makalemizde bu ta§ amttan aynntili bir §ekilde
bahsedilmektedir.

■f^ig

Txi'l

o) <)

■■■■■■

Resim 1. Q. CUMAGULOV tarafindan hazirlanan ikinci ta§ anitimn estamp-kopisi.

Sonradan 1961, 1977, 1981, 1998, 2000 ve 2002 yillarda bulunan ta§ amtlan sayilmakla
beraber bugiin Krrgizistan’da bu tiir yazitlann sayisi ancak elli civarmdadir. Bunlardan her biri
giinumuzde incelenerek, Kirgiz, Rus, Turk v.d. dillere 9evrilerek, Turk halklannm dilinin ve
kultiiriinun tarihinin ogrenilmesine yardimci olmaktadir. Kirgizistan’daki ta§ anitlann
incelenmesinde Radloff, Thomsen, Melioranskiy, Malov, Bern:? tarn, Batmanov, Orkun,
Klya§tomiy, Masson, Sertkaya, Amancolov gibi bilim adamlannm eserlerini hi9bir zaman
unutmamak gerekmektedir.

242 3. Uluslararasi Turldyat Ara§timialari Sempozyumu

Vor«f#

Resim 2. 1977 yilinda CUMAGULOV’un buldugu ta§ amtinin estamp-kopyasi.

Kaynak^a

CUMAGULOV Q. Vtoroy Talasskiy Pamyatnik// Noviye Epigraf^eskiye Pamyatniki v Kirgizii
(1961y.)- F„ ilim.-1962.- s. 23-27.

TURKLUK BiLiMi ARA§TIRMALARINDA 21. YUZYIL HEDEFLERI

IJlku £ELiK§AVK

Bu bildiride, 21. yiizyilda Tiirkliik Bilimi gali^malan nasil olmalidir, konusu tarti§ilacaktir.
Tarti§ma alt konulari:

1. Tiirkluk Bilimi 9ali§malan, giindelik hayat/uluslararasi ili§kiler/Tiirk imaji vb., nasil
daha yararli kilmabilir?

2. Bu kadar ileri teknolojik geli§melere ragmen, diinyada Tiirkluk Bilimi 9evresinin
ileti§imsizligi nasil giderilebilir?

3. Tiirkiye di§i Tiirkliik Bilimi birimlerine destek konusunda neler yapilabilir?

4. Geni§ 9apli bir orgiitlenme veya birlik olu§turmanm bir yolu var midir?

1. Tiirkliik bilimi 9ah§malarmm Tiirk toplumunun giindelik hayatim bi9imlendirmede ve bireyleri
yonlendirmede ne kadar etkili oldugu tarti§masi uzun zamandir siiregitmektedir. Tiirk kultiiriiniin
temel degerleri iizerine kurulmu§ yazili ve derleme yolu ile kayda ge9irilmi§ sozlii iiriinleri
iizerinde sayisiz eser bulunmakla birlikte, gittik9e kiiltiirel ya§am bi9iminden uzak, kiiltiirel
degerlerden habersiz nesillerin olu§masi hakikaten biiyiik 9eli§ki. Toplumsal ya§am tarzimn hizla
degi§mesinde ileti§im imkanlannm ge9mi§e gore 90k daha ileri olmasi ile kiiltiirel etkile§melerin
90k daha yaygm oldugu inkar edilemez ancak bu etkile§menin daha 90k Tiirk toplumu aleyhine
olmasi dii§iindiiriiciidiir. Bu durumu yalmz ekonomik yonden gii9lii toplumlann kiiltiirlerinin
etkisine yormak da 90k dogru degil.

Bu etki daha 90k kiiltiirel degerlerin bilin9li ve belli politikalar 9er9evesinde
degerlendirilmesi ile a9iklanabilir.

Ger9ek Tiirk kimligi veya dogru Tiirk imaji konusu da bir diger dii§iindiiriicii husus, tarih
boyunca her toplumun tek bir diizlemde geli§en ya hep dogru ya hep yanli§ bir ge9mi§i yokken,
Tiirkler i9in bazi hususlann siirekli one 9ikanlmasi hatta saplanilip kalmasi da 90k dikkate
degerdir.

§imdi, bu alanlar dogrudan Tiirk kiiltiirii ile ilgilidir ve 9ali§malann da bu hususlarda
yararli hale getirilmesi gereklidir.

§u an Tiirkiye Tiirkolojisi ile Tiirkiye di§i Tiirkoloji 9ali§malann birbirinden 90k farkli
siirdiiriildiigii herkes9e malumdur.

Tiirkiye’de Tiirkliik Bilimi 9ali§malan, akademisyen ile ogretmen yeti§tirme
programlarmm i9 i9e yiiriitiildiigii programlarla siirdiiriilmektedir. Bu programlarla ne tam
akademisyen ne de tam ogretmen yeti§tirilmektedir.

Aynca Tiirkoloji terimi daha 90k Tiirk dili ve edebiyati ve biraz da Tiirk tarihi bilim
dallarma indirgenmi§tir.

Kapsayici Tiirkliik Bilimi programlarmm olmasi gereken az sayidaki Tiirkiyat
Enstitiilerinde ise, Hacettepe Universitesi Tiirkiyat Ara§tirmalan hari9, Edebiyat Fakiiltelerindeki
boliimlerin benzeri hatta aym programlar siirdiiriilmektedir.

Tiirkiye ’deki Tiirkliik Bilimi programlarmm hemen ele almmasi, akademik 9ali§malar ile
ogretmen yeti§tiren programlarm birbirinden tamamen aynlmasi gerekmektedir.

Haftada 30-35 saat ders ile nitelikli ve yararli 9ali§malar ne kadar zor ise, iist akademik
bilgi ile donatilmi§ pratik bilgiden uzak ogretmen yeti§tirmek de o kadar gereksizdir.

2. ileti§imin artik saniyelerle miimkiin oldugu bir 9agda bilgi payla§imi i9in ortaya bahaneler
koymak pek mantikh degildir. Daha 90k teknik alanlarda tamk oldugumuz uzaktan ders,

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu, 2010, 243-244

244 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

konferans sistemini Tiirkliik Bilimi alam i?in de etkin kilmak hi? de zor degilken hala alanrn onde
gelen isimlerini hi? tammayan gen? akademisyenlerin olmasi dii§iindiiriiciidiir.

Elektronik yayinciligm bu kadar geli§tigi bir donemde hala ula§ilamayan yayinlarin olmasi da
?oziilmesi gereken sorunlardandir.

3. Tiirkiye di§i Tiirkoloji birimlerinin sorunlan ile ilgili dile getirilen en dikkat ?ekici husus, bu
birimlerin eskiye oranla talep ve destek azligi. Bu durumda tabii ki Tiirkiye Tiirkolojisine ?ok §ey
dii§iiyor. Hatta devlet diizeyinde giri§im gerekiyor. Tiirkiye’de ingiliz, Alman ve Fransiz dili ve
edebiyati boliimleri hep bu iilkelerce dogrudan veya dolayli desteklenmektedir. Aym yontemin
Tiirkiye di§i Tiirkolojiler i?in etkin hale getirilmesi gerekir.

4. Geni§ ?apli bir birlik, merkezi bir yapi mumkiin olabilir mi? Tabii, ancak bunun belirli
a§amalan vardrr ve bu a§amalar dikkatli ve dirayetli ?ali§malar ve diizenlemelerle miimkiindur.
§u an Tiirkliik Bilimi ?ali§malan farkli cografyalarda yetkin isimlerce siirdiiriilmektedir. Bu
yapilanmada bu ki§ilerin onderlik etmesi siirecin hizi ve etkili olmasi i?in onemlidir. §u an bazi
payla§im aglan olmakla birlikte bunlar daha ?ok ki§isel ?abalarla ve kurumsal destekten uzak
giri§imlerdir.

Etkili bir payla§im agim da i?eren bir iist birlik i?in yetkinligi tarti§ilmayacak kurumlarm
destegi §arttir. Bu kurumlarm ortak projeleri destek bulmakta da zorlanmayacaktir.

BATI SiBiRYA TURK KULTURU TETKiKLERINE GORE KAYIN AGACININ TURK
MITOLOJiSiNDE “KUTSAL”LA§MASININ MADDi KULTUREL NEDENLERI

Ozkul COBANOGLU

Bu 9ali§manm konusunu; Tiirk Mitolojisi’nde en onemli “koken mif’leri arasmda yer alan
“kayin agaci”nm “kutsal”la§masimn maddi kiiltiirel muhtemel nedenlerinin tespit edilmesi
olu§turmaktadir. Bilindigi gibi “mit”ler, ozellikle de “ya^ayan mit”ler, bir kiiltiiriin ve dolayisiyla
bir dilin kendini idrakiyle ba§layan siire9te ortaya 9ikan di§ diinyayi algilama ve kendini onun
i9inde kendince anlamli bir yere oturtarak yorumlama ali§kanliklari olarak gelenekselle§en diinya
gorii§ii veya halk felsefesi dogrultusunda biitiin yenilenmelere ragmen tamamen ve kolayca
ortadan kalkmazlar ve bir o^iide hayatiyetlerini yeni olu§umlarda yer alan izleriyle devam
ettirirler.

Bu baglamda, Tiirk mitolojisinde, Tiirklerin ortaya 9iki§ma dair koken mitlerinden birisi
olarak yer alan “aga9tan yaratilma” veya “kaym agaci tarafmdan dogurulmu§ olma” motifi ve
buna bagli olarak kayin agacimn “kutsal” kabul edilerek 1 ba§ta “adak” veya “dilek bezleri”yle
dilek dilenmesi, kainatm, kokleriyle “yeraltmi”, govdesiyle “yeryuziinu” ve dal ve yapraklanyla
da “gokyiizii” §eklindeki “ii9lu” tasnifmi §ahsmda birle§tiren bir ya§am sembolii ve kutsali
belirleyen, merkezi olu§turan axis mundi olarak “hayat agaci” §eklindeki kabullerin “kayin agaci”
etrafmda toplanmasi sonucunun nedenleri iizerinde yeterince durulmami§trr. 2

Kaym kelimesinin biitiin Tiirk dillerindeki yaygmligi, eskiliginin ve erken donemden
itibaren Tiirk dii§iincesindeki oneminin kolay kabul edilebilecek bir gostergesidir. Aym §ekilde,
“kaym” kelimesinin “kadm” anlamma gelmesi de 3 onun dogurganligimn, dolayisiyla bir koken
mitinin kaynagma donii^mesinin dogal sonucudur. Ancak, asil cevaplanmasi gereken soru;
“neden kaym agaci veya ni9in kaym agaci bu §ekilde adlandrrilarak etrafmda soz konusu koken
mitleri ve buna bagli olarak 9c$itli ritiieller 4 ortaya 9ikmi§ ve bu aga9 mitik zamanlardan beri
gittik9e biiyiiyen bir kultiin objesi olmu§tur?” §eklindeki soru olmalidrr.

Bu soruyu ve mitolojik objelerle ilgili benzer sorulan cevaplamak, her zaman kolay ve
hatta bazen imkan dahilinde degildir. Ancak, “kaym agaci” ve “kutsalligi” baglammda,
ge9tigimiz yaz aylannda, Bati Sibirya ve Altay Daglan arasmdaki cografi bolgede (§orya,
Teleutlar ve Daglik Altay Tiirkleri) 01.09.2009-20.09.2009 tarihleri arasmda yaptigimiz alan
ara§tirmasmda elde ettigimiz bilgilerden hareketle, “kaym agaci”nm mitolojik kimliginin
olu§masmda son derece onemli bir yere ve role sahip oldugunu dii§iindiigiimiiz maddi kiiltiirel
ozellikler, bize soz konusu mitsel dii§iincenin olu§umu hakkmda ipu9lan verir nitelikte
goziikmektedir.

Rusya Federasyonuna bagli Kemerova Oblast’mda, Mishi il9esinin ^avu§ka Kasabasi ba§ta
olmak iizere; Ta§tagol ve Daglik Altay bolgesinde kaym agacimn, tarihsel ve giincel sosyo-
kiiltiirel baglamlarda §u maddi kiiltiirel ama9larla kullamldigi tespit edilmi§tir:

1 Bati dillerinden Latince’de “Betula Toumef’ olarak adlandmlan kaym agacimn Tiirkgede
adlandmlmasiyla ilgili olarak bkz. (Yund, 1972).

2 Turk ve diinya mitolojisinde “aga? kiiltii” konusunda daha fazla bilgi igin bkz. (Ergun, 2004; inan, 1991).

3 Pervin Ergun’un (2004, s. 197) tespitlerine gore; “kaym” eski kaynaklarda “kadm” olarak gegmektedir.
Her §eyden once Divanii Liigat’it Tiirk’ te, kaym “kadm” olarak yer alrr. Tiirkgenin lehgelerinde de, §or ve
Tuva’larda “kadm” §eklinde kullamlir. Sahalarda (Yakut) “xatin” ^uva§ Tiirkgesinde ise “huran”
§eklindedir. Unlii dil bilginimiz Hasan Eren (2001, s. 685) bu delillere dayanarak “kaym” kelimesinin
“kadin”dan geldigi ve Ana Tiirkgede “kadm” §eklinde oldugu kanaatindedir.

4 Tiirk mitolojisiyle ilgili olarak daha fazla bilgi igin bkz. (Ogel, 1972; Ogel, 1995; (^obanoglu, 2001).

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 245-247

246

3. Uluslararasi Turkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

1 ) Kaym agacmm kabugu: Kaym agacmm kabugu bir biitiin olarak kolayca pikarilabilir
veya soyulabilir. Bu nedenle, ate§te lsitilir veya kurutulursa oldukpa saglam olan kaym agaci
dallannm birka9imn yukandan 9atilmasiyla olu§turulacak 9adir iskeletinin kaplama malzemesi
olarak kullamlmi§ ve “deri” ve “ke9e” gibi daha ge9 donemlerin kiiltiirel materyalleri ortaya 9ikip
iiretilip tiiketilinceye kadar, yazlik ve ki§lik bannak yapimmda kullamlmi§trr. Kolay ve ucuz
iiretilmesi ve kullam§hhgi nedeniyle 20 . yiizyil ba§lanna kadar bu tiir 9adirlarm Sibirya’daki
varligi bilinmektedir.

2 ) Kaym agacmm kabugu: Saglam liflerden olusjmasi nedeniyle lslatilip suda doviilmcsi
halinde “ilkel kuma§” diyebilecegimiz esneklikte bir materyale d6nii§ebilmekte ve §ekillendirilip
kurutulma suretiyle, en azmdan 9e§itli ilkel orgii 9anta, sepet yapimmi olanakli kilmaktadir. Bu
uygulama dogrudan olmamakla birlikte temel fikir olarak 90k daha sonra geli§ecek olan “ke9e”
ve “ke9ecilik” sanatlannm teknik ve uygulama olarak onciisii konumunda oldugu dii§iiniilebilir.

3 ) Kaym agacmm dallan: Ozellikle ate§te lsitilip kurutulma suretiyle ba§ta “dayak”, “sopa”
ve yukanda i§aret ettigimiz §ekilde “patilarak” olu§turulan “padir diregi” olmaya uygun ozellikler
ve kullammlara sahiptir. Daha i§lenmi§ ve geli§mi§ §ekliyle “yay” ve ozellikle “diizgiin” ve
“budaksiz” ince dallar “ok” yapimmda kullamlmi§tir. Sele, sepet ve benzeri arap ve gerecin
yapimmda da kaym agacmm ince esnek dallarmdan yararlamlmi§tir. Bunlardan bazilan balik
yakalamak amapli olarak ozel bir tasanma sahiptir.

4 ) Kaym agacmm kiilii ve tala§i: Kaym agacmm kulunun geleneksel pek 90k ilacm
yapimmda kullamldigi bilinmektedir. Aym §ekilde kaym agacmm tala§i da, ba§ta el, parmak ve
ayaklardaki kesilmelerle olu§an yaralann sagaltilmasmda olmak iizere pe^itli geleneksel halk
ilaplannm yapimmda kullamlmi§tir.

5 ) Kaym agacmm ozsuyu veya siitu: Buraya kadar anlattiklanmiz a§agi yukan bilinen veya
kolayca tahmin edilecek maddi kultiirel ozelliklerdir. Ancak literatiirde pek fazla yer almayan ve
vurgu yapilmayan bir kaym agaci ozelligi, agacm govdesinin pizilmesi halinde di§anya pikip akan
ve agaca saplanacak kii9iik bir kiymik yardimiyla da toplanabilen ozsuyudur. §orlar ve Teleutlar,
buna “kaynmg sunezi” demektedirler. Bu “sut”umsu goruniimlii ve “agiz siitii kivami”ndaki
kaym ozsuyu, adeta kaym, yani “kadm” agacmm/anamn siitii olarak tasawur edilmi§ olmalidrr.
Ozellikle, sosyo-kiiltiirel yapiya kadmlann hakim oldugu “anaerkil” ve bitki ve agap koklerini
dev§irmenin esas gepim kaynagi oldugu “toplayicilik” doneminde, adeta siite yani “siine”ye sahip
olan ve bir kadm gibi de akpa-pakpa olmasi nedeniyle Anadolu’da pogunlukla “akpakavak”
dedigimiz kaym agacmm, Tiirk mitolojisinde “koken miti” olacak kadar kutsanmasmm belki de
en onemli maddi kultiirel nedeni budur.

Bati ve Dogu Sibirya’da adeta bir okyanus gibi uzayan upsuz bucaksiz kaym ormanlannda,
yiyecek ipecek hipbir §ey bulamayip ap kaldigmizda, kapismi esin bir ta§la “paF’arak, belki de
boylece “korkut”arak, “siine”sini/siitiinii istediginiz kaym anamz, sizi esirgeyerek, aphktan
olmenizin oniine gepecek, hemen her daim hazir, kolayca ula^ilan en yaygin kaynaktir. Kaym
agacmm ozsuyu tiiketimi ve iiretimi bu bolgede bati kokenli gazli ipecekler yayilincaya kadar
hakim konumdayken, giiniimiizde de daha 90k mide hastahklan ba§ta olmak iizere geleneksel
halk ilaci kimligine yakm bir §ekilde ikincil bir konumda iiretilip tiiketilmektedir.

Sonu9 olarak, Tiirk mitolojisinin panteonunda “koken miti” olacak kadar merkezi bir yere
ve role sahip “kutsal kaym agacf’nm; Tiirk mitsel dii§iincesinde, yukanda saydigimiz maddi
kiiltiirel temeller, ozellikle de “siitii” nedeniyle dogurgan, esirgeyen ve besleyen bir “ana” gibi
tasarlandigim dii§iinmek miimkiin goziikmektedir. Bu baglamda, Tiirk Mitolojisi ara§tirmalannda
sadece yakm ya da uzak gepmi^te derlenmi§, yaziya ge9mi§ metinlerin olu§up §ekillendikleri ve
sozlii kiiltiir ortammda saklamlarak nakledildikleri cografyayi ve onda yer alan flora ve faunayi
metodolojik bir gereklilik olarak daima goz oniinde bulundurmamn onemine dikkat 9ekmek
yerinde olacaktir.

Ozkul (jOBANOGLU 247

Turk mitolojisine ait metinleri inceleyip, anlamaya ve yorumlamaya galisjirkcn ozellikle de
“yeniden kurma” paradigmasma bagli denemelerde, metinlerin dev§irildigi cografya ve onun flora
ve faunasimn bize kendiliginden ve en kolay ula§ilabilir tarihsel baglamlarm fiziki ve biyolojik alt
yapismi verdigini hatirda tutmali, yapisal ve i§levsel ozelliklerin tespitinde kullanmaliyiz. Bu
nedenle de, ozellikle Tiirkiye Tiirkolojisinin ihmal ettigi veya yeterince iizerinde durmadigim,
yararlanmadigmi du§iindugumuz, Turk dunyasi kiiltur ekolojisinin cografyasma, flora ve
faunasma yonelik bilgi alanlarma ve bunlara yonelik ara§tirmalara olan ihtiyacm geregine ve
onemine dikatinizi 9ekerek sozlerimize son veriyoruz.

Kaynak^a

^obanoglu, O. (2001). Turk Mitolojisi. Turk Dunyasi Ortak Edebiyat Tarihi, c. I.

Eren, H. (2001). Tiirklerin Ana Yurdu Sorunu. Turk Dili, 600.

Ergun, P. (2004). Turk Kiiltiiriinde Agag Kiiltii. Ankara: Kiiltiir Bakanligi Yayinlari.

Inan, A. (1991). Turk Boylarmda Dag, Orman (Agag) ve Pmar Kiiltii. Makaleler ve Incelemeler
II, Ankara: TTK Basimevi.

Ogel, B. (1972). Turk Mitolojisi I. Ankara: TTK Basimevi.

Ogel, B. (1995). Turk Mitolojisi II. Ankara: TTK Basimevi.

Yund, K. (1972). Tiirklerin Kutlu Agaci Kaym. Turk Kiilturii, 120.

248

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

ESKi TURKLERDE MUSiKi

YavuzDALOGLU

Giri§

Genellikle Asya’da ve daha geni§ bir cografi bolge olarak Avrasya’da, bizim bugiin konu§-
tugumuz dil ve lehpelerini konu§an kavimler, kimi zaman “Turk” adim kullanarak, kimi zaman da
degi§ik adlarla, tarih oncesinin ve tarihin derinliklerinden giiniimuze degin 90k zengin bir kiiltiir
yaratmi§ ve uygarlik ailesinin de se9kin bir iiyesi olmu§tur. Tiirklerin, insanligm kiiltiir ve uygar-
lik zenginligine kattigi sayisiz deger vardrr.

Bir toplumun yalmzca dilini incelemek bile, o toplumun, uygarlik evrenindeki diizeyini be-
lirlemede saglam bir o^iittur. Trudge iizerine yapilmi§ §u saptama ve yorum, one siirdiigiim
gerpekligi dogrulamada saninm ge9erli bir omek olacaktir:

Unlti bir Alman dilbilimci, Max Muller, 1861 ’de yaymlanan, tig yd sonra da Legons sur la science
du langage (Dilin bilimi tisttine dersler, 1864) adiyla fransizcaya gevrilen yapitinda, ttirkgenin agikligim ve
dtizenliligini vurguladiktan sonra, gozlemine dayanak olarak “tinlti bir dogubilimci ”nin sozlerini anar:
“Ttirkge dyle dtizenli, dyle uyumludur ki insanda bir segkin bilginler kurulunun yaratimiymig gibi bir
izlenim uyandirir”. §u var ki, gozlemine dayanak olarak anmakla birlikte, Mtiller bu sozlere ktigtimsenme-
yecek bir elegtiri de getirir: “Higbir kurul boylesine gtizel bir dil yaratamazdi

Mtiller ’in adim vermeden gdrtigunti aktardigi “tinlti dogubilimci”, gok btiytik bir olasilikla, 1790 yi-
linda Elements de la langue turque (Ttirk diline girls) adiyla yayimlanan hayranlik verici bir Ttirkge
dilbilgisi yayimlamig olan Pierre-Frangois Viguier’dir. O degilse, Ttirkge konusunda aym goruglere ula§-
miy bir bayka “tinlti dogubilimci” daha var demektir. Bunlara tinlti yapiti Grammaire de la langue
turque ’te (Ttirkgenin dilbilgisi, 1921) Mtiller ’i anan Jean Denis ’yi de ekleyebilirsiniz, daha ba§kalarim da
(Yucel, 2000, ss. 7-8).

“Musiki de bir dildir” ve aym insanlar arasmdaki ileti§imi saglayan, edebi eserlerin ortaya
9ikmasma olanak tamyan ve bilimin ula§masma aracilik eden dil kadar kiiltur ve uygarlik evreni-
nin onemli bir parpasidrr. Alman musikibilimci ve yazar Hermann Kretzschmar musikiyi: “Agik-
ligi, konu§ulan dile oranla daha ince koyultulu (niiansli) ve daha derinden etkileyici bir konugma
sanati (Sprachkunst) ” (Oransay, 1988, s. 18) olarak tammlami§tir.

Bu tammlamamn bizim i9in dogaldrr ki en canli omegi, tarih oncesinden giiniimuze degin,
Turklerin musiki sanatiyla ilintisidir. Turk toplum ya§ammda ve devlet geleneginde her donemde,
musikinin 90k ozel, i§levsel ve sanatsal bir konumu olmu§tur. Bundan dolayidir ki Turkler, bir
ba§ka dil olan musikileriyle de, insanligm kiiltiir ve uygarlik evrenine 90k zengin bir katki sun-
mu§tur ki bunun da pek 90k kamti vardir.

Bu dogaldir 9iinkii en ku9ugunden en biiyugiinc vanncaya degin her topluluk veya toplum
gibi Turklerin de ya§ayi§ seriiveninde kendilerine ozgii, zengin ve karakteristik ozellikler banndi-
ran musikileri surekli var olmu§tur. Hatta Turklerin, biiyiik devletler, imparatorluklar ve sonupta
da uygarlik kurucusu olma yetenegini goz oniinde bulundurdugumuz zaman, geli§mi§ bir musiki
ya§ami ve geli§mi§ bir musiki yapma pratigi olu§turdugunu soylemek bir abartma veya hamaset
degil, tam tersi bilimsel bir gerpekliktir.

Tiirk Musikisi

Tiirkolojinin onemli bir 9ali§ma alam da M9 §uphe yok ki Tiirk Musikisi’dir. Ancak, Turk
Musikisi olarak tammlayacagimiz musiki turn yalmzca Bati Turklerinin “Geleneksel Turk Sanat
Musikisi” veya yaygin soyleyi§le “Klasik Turk Musikisi” degildir elbette. Tammima gore Tiirk
Musikisi, Avrasya cografyasinda, binlerce yillik zaman iginde ve kendine ozgii karakteristik ezgi,

Orhon Yazitlanmn Bulunugundan 120 Yil Sonra Ttirkltik Bilimi ve 21. Ytizyil konulu
3. Uluslararasi Ttirkiyat Aragtirmalan Sempozyumu, 2010, 249-257

250 3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu

makam ve tartim ozellikleriyle bigimlenmig gehir ve yerel musiki tiirlerinin tiimiidiir. Bu sanat dali
Turklerin yurt yaptigi biitiin cografyalarda ve binlerce yillik zaman diliminde bir kiiltiir ve belirli
ko§ullarda uygarlik olgusu olarak §ekillenmi§tir, son derece gc^itl idir ve ku§kusuz ki Turk ya§a-
mimn aynlmaz bir par9asidir. Tiirk9eyle ve diger kiiltiir unsurlanyla da aynlmaz bir birliktelik ve
ko§utluk olu§turmu§tur.

Tiirk Dilinde “Musiki” Kelimesi ve E§anlamlilari

Bugiinkii ku§aklann Miizik (Fransizca musique’’ den), XIX. yiizyilda ozellikle Muzika-yi
Hiimayun 9evresinde Muzika, Muzika veya Mizika (Italyanca musica’dan bozma); Islam’i kabul-
den sonra atalanmizm ve bugiin hala dilimizde olan Musiki (Yunanca Musike, Arap9a
MusikF den); Islam oncesinde ise Kiig diye adlandirdigimiz sanat dali, Tiirklerce tanrilardan inme,
goksel ve kulakla algilanan biiyiileyici bir sanat olarak kabul edilmekteydi (Oransay, 1985 , s. 5 ).

Kiig

Tiirkler, yakla§ik bin yil oncesine kadar Grek9e ve Arap9a iizerinden Musiki sozciigiinu
benimsemeden once, bu kavram i9in Kiig sozciigiinu kullamyordu. Bu kelime Kii, Kiig, Kiiy, Kog,
Kok §ekillerinde de kullamlmi§ ve hala ya§amakta ve de kullamlmaktadir.

KU ve KO harfleri ile ba§layan kelimeler Tiirk9ede hep canli, parlak, goz alici, i9 a9ici, de-
vingen, gii9lii ve ya§am kaynagi yansitan kelimeler olarak kar§umza 9ikmaktadir. Sozgelimi,
biitiin canliligin ya§am kaynagi olan Kiin yani Giine§, yeryiiziiniin en parlak tabakasi olan Kol
sonradan Gol, bedenin c a nlihgini yansitan Kon veya Gon, yine bedenin en parlak orgam olan Koz
ya da Goz omeklerindeki gibi Tiirkler, uyumla segilmi§ ve bir estetik biitiinliik olugturacak tarzda
birle§tirilmi§ igitmeyle algilanan sesler sonatina Kiig demiglerdir.

Kiig, Orhon Yazitlan’nda kii bi9iminde ve “iin, san” kar§iligi olarak (tiirk bodVg a ti kiisi
y°k bolm a zun tiy‘n) goriilmektedir (Orkun, 1987 , ss. 40 - 43 ).

Kiig konusunda ikinci en onemli yazili kaynak Divanii Lugati’t-Tiirk’tiir ve bu bildirideki
pek 90k veri bu onemli kaynaga dayanmaktadir. (^iinkii Divanii Lugati’t-Tiirk, bizlere dilimiz
a9isindan i§ik tuttugu kadar, XI. yiizyil ve oncesinde Tiirklerin gelenekleri, toreleri, sanatlan ve
kisacasi ya§am bi9imleri, diger soyleyi§le kiiltiirleri konusunda da giiniimiize 90k onemli veriler
sunmaktadir. Bunlar arasmda musiki ile ilgili kelimeler ve tiirevleri Tiirk Musiki Tarihi a9ismdan
son derece onemlidir ve Kii’iin aym anlamli kar§iligi Ka§garli Mahmud’un iinlii amtsal eseri
Divanii Lugati’t-Tiirk’te de (kii: tin, san. “kiiliig bilge: iinlii bilgin) goriilmektedir (Atalay I, s.
212 ).

Tiirk dili konusunda bir ba§ka onemli kaynak olan ve Yusuf Has Hacib’in kaleme aldigi
Kutadgu Bilig’te de Kii, iin ve san olarak kar§imiza 9ikmaktadir (Arat III, s. 296 ).

Yukandaki anlammm di§mda bizi asil ilgilendiren ve musiki kar§ihgi olarak goriilen keli-
meyi Besim Atalay, Divanii Lugati’t-Tiirk’te “kog” olarak okumu§tur. Xog’iin Divan’da yedi
ayri anlami verilmi§tir. Fakat konumuz a9ismdan kelimenin iki anlami bizi ilgilendirmektedir.
Bunlar:

1- §iirin aruzu, inn ol9iisii. “bu yir ne kog iize ol: bu §iirin ol9iisii, vezni ne iizerinedir, bu
§iirin tartisi ne iizerinedir”.

Kogler kamug tiiziildi

Iwrig idhi§ tizildi

Sensiz dziim dzeldi

Kelgil amul oynalim

(Irlamalar biitiin diiziildii. Ibrik, kadeh dizildi, sensiz oziim ozledi. Gel de yava§ yava§
oymyalim.)

YavuzDALOGLU 251

Burada Kog’iin bir anlammm, irsal par?anm (vokal eserin, tiirkii ve §arkmm) ohjiisii, diger
deyi§le tartimi oldugudur.

2- Irlamakta sesin yuksclip alpali^i. “er koglendi: adam sesini al9akta yiiksekte §arki 9agir-
di.” (Aym eser III, s. 131).

Kog’iin bu kar§iligmdan da bana gore §u anlam 9ikmaktadir. Turkii, §arki soylerken sesin
incelip kahnla§masidir (tizle§mesi ve pestle§mesi). Aynca §u anlam da 9ikartilabilir ki sesin
biiyiimesi (giirle§mesi) ve kv^iilmesidir (kisilmasi). Bu anlam da akla yatkmdir, hatta her iki
anlami kapsayabilir. Dolayisiyla, irsal musiki yapmamn gereklerinin de tammlanmasi yapilmi§tir.
£iinkii Divan’ daki omek de yorumlamamizi dogrular niteliktedir.

Ka§garli Mahmud, kdg’xm ne §ekilde kullamlacagim ve anlamlarmi da vermektedir:

Koglendi: “er koglendi: adam §arki soyledi, §akidi, rrladi” (kogleniir-koglenmek). Ash vav
ile koglendi (Atalay II, s. 253). “Er koglendi: adam lrladi, teganni etti”. Ash “kogledi”dir (Atalay
II, s. 255).

Turk toplumunda 9algi e§ligiyle yapilan irsal musiki, her donemde ve giiniimuzde de salt
9algi musikisinden daha etkili olmu§, benimsenmi§ ve daha 90k sevilmi§tir. Bu durum gerek yerel
ve a§ik, gerekse de geleneksel Osmanli-Tiirk sanat musikisinde, aynca bugiinkii Orta Asya Turk
musikilerinde de 90k a9ik goriilmektedir. Buradan 9ikartilacak sonu9 §udur: Tiirk ya§ammda
musiki yapma §ekli agirhkla irsal oldugu i9in kaynaklarda da kug yalmzca irsal musiki kar§iligi
olarak goriilmektedir.

Hikmet Dizdaroglu, Halk §iirinde Tiirler ba§hkh kitabmda kug sozciigiinii Tiirk halk §iiriy-
le ilintisi a9ismdan ele almi§tir (Dizdaroglu, 1969, s. 43). Dizdaroglu, bu kelimeyi Besim Ata-
lay’in kog, Prof. Re§it Rahmeti Arat’m ise kug bi9iminde okudugunu vurgulami§, aynca Prof.
Arat’a dayanarak §u a9iklamayi yapmi§tir:

Prof. Arat qeftli kaynaklardaki omeklere bakarak, “kug tabirinin de nazim, fir, turkii, ir,

vb. gibi bir qeft ifade etmiq oldugu” sonucuna varmakta ve kiig’de, belli bir makamla soyle-

nen ir, yir, tiirkii, §arki’da oldugu gibi, bir “ahenk cephesi mevcut" oldugunu belirtmektedir

(Eski Tiirk §iiri, s. XVI).

Kug, bugunku Tiirk lehgelerinde de “ses, musiki, makam ve ahenk” kargdiginda kullaml-
maktadir (Dizdaroglu, 1969, s. 43).

Dizdaroglu’nun, “Kiig, bugiinkii Tiirk leh9elerinde de ‘ses, musiki, makam ve ahenk’ kar§i-
ligmda kullamlmaktadrr (. . .)” a9iklamasi da onemlidir (Dizdaroglu, 1969, s. 43).

Mahmud Ragip Gazimihal, Musiki Sozliigii’nde kelimeyi kuy bigiminde yazmi§ ve “Kok,
Kog, Kiig, Kii gibi 9c$itli soyleni§lerle tiirk9enin bazi diyaleklerinde goriilen bu kelime, en eski
metinlerde ge9er (...)” a9iklamasmi yapmi§ ve o da Ka§garli Mahmud’u kaynak gostermi§tir
(Gazimihal, Musiki Sozliigii). Aym kaynakta Gazimihal, “Parlakligma (^in kronikacilanmn
§ahitlik ettigi en eski Uygur ve Balasagun musikilerinde kuy (- kok) denilen ezgilerin onemine
gelince: Ka§garli Mahmud ve ibn-i Miihenna, Asyali hakanlann musiki takimlannca 360 kog
9almdigim, bunlarm 9 tanesi iistiin sayildigmi yazmi§lardir. “Yisun kiig”, dokuz kok demekti
(...)” notunu dii§mii§tiir (Gazimihal, 1961, s. 144).

Burada kug’iin veya kok’iin aym zamanda bir fasil gibi eser takimi veya tek basjina bagimsiz bir
eser anlammda da kullamldigi sonucu 9ikmaktadir ki bu konu Maragah Abdulkadir’in Camiu’l-
Elhan ba§hkli kitabmda da ge9mektedir (Murat Bardak9i, 1986, ss. 94-99).

Gazimihal, Tiirk Askeri Muzikalan Tarihi ba§hkh kitabmda ise kiig bi9imini kullanmi§tir.
(Gazimihal, 1955, s. 2).

252 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Ku§kusuz ki kiig kelimesi iizerine en geni§ ara§tirmayi yapan, yaymlarmda ve giindelik dil-
de de kullanan ki§i, saygiyla andigim rahmetli hocam Prof.Dr. Gultekin Oransay’dir. Oransay
yalmzca bu kelimeyi neredeyse ya§ami boyunca kullanmakla kalmami§, 1963’te de Turkiye’nin
tek ve en geni§ musiki ar§iv ve kiituphanesini kurarak “Turk Kiig Belgeligi” adim vermi§tir.

Ir, Yir

Eski Tiirkler, kiig ile i9 i?e ir ve yir kelimelerini de hemen hemen birbirinin tamamlayicisi
gibi e§it siklikta kullanmi§tir.

Giiniimiiz Trudge’ sinde ir tiirkii 9igirmak, §arki soylemek, yir ise §iir kar§iligi olarak kulla-
mlmaktadir. Divanii Lugati’t-Turk’te ise bu iki kelime e§ anlamli olarak kullamlmi§tir:

Yir: Ir. (Musikide lrlama). “ol yir yirladi: o, bir ir, §arki soyledi”. (^ok kere bu kelime gazel yerine
kullamlir (Atalay III, s. 3-4).

Ir: Yukandaki kelimenin y’si elif e 9cvrilmi§tir; aym anlamdadir (Atalay III, s. 4)

Ir ve yir kelimeleri kiig i9indc de ge9mektedir (Bkz. Kog. Atalay III, s. 131)

Yir: Gazel, ir (Atalay III, s. 143).

Yiragu: Qilgici; 9agmci, §arkici (Atalay III, s. 36)

Yirladi: “er yirladi: adam bir ir rrladi”, (yirlar-yirlamak). (Atalay III, s. 308)

Aynca ko§di sozciigiinun anlamlan arasmda da yir ge9mektedir:

Ko§di: “ol yir ko§di: o, ko§ma, turkii diizdii” (o, gazel ve §iir nazmeyledi) (Atalay II, s. 14).

Ko§uldi: “yir ko^uldu” sozii bundan almmi§tir, “manzume yapildi, §iir duzuldii” demektir (Atalay
II, s. 135).

Hikmet Dizdaroglu, ir ve yir kelimelerinin aym anlamda iki ayn kelime oldugunu yazmi§
(Dizdaroglu, 1969, ss. 42-43) ve §u a9iklamayi yapmi§trr:

Ir (Yir): Divanii Lugat-it-Tiirk'te ge9en bu deyimler, aym sozciigiin iki ayri bi9imde soy-
leni§idir ve aym anlamdadir. Ka§garli Mahmut, bunlara ko§ma, turkii, manzume, §iir, gazel kar§i-
liklanm veriyor. Irlamak, yir yirlamak “§arki soylemek”, yir ko§ulmak ise “manzume yapilmak,
§iir duziilmek” anlamlanna gelmektedir.

Ir (yir) deyimi, on dordiincii yiizyildan beri, “nagme, hava” kar§iligmda kullamlagelmi§tir
(Tarama Sozliigii, c. Ill, An kara 1954, s. 1952-1953, TDK yaymi). §emsettin Sami irlama'yx
“nagme ile okuma, teganni”, irlayi,f\ “irlamak fi’li ve tarzi, teganni usulii”, irlayicf yi da “nagme
ile okuyan adam, muganni, hanende” bi9imlerinde tammliyor.

Fuat Koprulii, yir\ “nazim §ekli” saymaktadir.

Kiig, ir ve yir kelimelerinin bu denli i9 i9e olmasi, Eski Turklerin ya§ammda musiki ile §ii-
rin ne denli canli bir bag olu§turdugunun ve bu sanatlann ne kadar onemsendiginin gostergeleri-
dir.

Eski Tiirk (^algilari

Turk 9algilan konusunda giiniimuze kadar yeterli sayida olmasa da onemli sayilabilecek
9ali§malar yapilmi§tir. Sozgelimi Mahmud Ragip Gazimihal ustamm Asya ve Anadolu Kaynakla-
rmda Iklig (1958), Tiirk Vurmali (^algilan (1975), Ulkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlanmiz
(1975) ve Turk Nefesli Qilgilari (1975); Sadi Yaver Ataman’m Anadolu Halk Sazlan (1938);
Laurence Picken’m Folk Musical Instruments of Turkey (1975) gibi kitaplan onemle amlmalidir.
Aynca yine Sadi Yaver Ataman’m Turk Halk £algilanna Ait Aynntili Bilgiler ve Baglama

YavuzDALOGLU 253

Gelenegi (1993) ile Etem Ruhi Ungor’iin Tiirk Davulu (1974) ve Turk Zumasi (1983) ba§likli
bildirileri de amlmaya deger gali^malardir.

Eski Turk 9algilanna gelince bunlar iizerinde yapilan 9ali§malar 90k daha smirlidir. Fakat
Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya’ya ait Eski TMajede Musiki Terimleri ve Musiki Alet isimleri
(Do9entlik Tezi, 1982) ba§likli 9ali§ma yaymlandigmda ciddi bir a9ik kapanacaktir. Soz konusu
9ah§manm yakm zaman i9inde yayinlanacak oldugu bilgisini saym hocamizdan kisa bir sure once
aldim. Umarim en kisa siirede yayinlanir ve yararlanmamiza sunulur. Bu 9ali§ma ile sanmm Turk
musiki tarihinin onemli bir bo§lugu da doldurulacaktir. Bu 9ali§ma di§mda tarafimca yazilmi§ bir
bildiri de (Yavuz Daloglu, Eski Turk £algilan/Divanii Lugati’t-Turk’te Betimlenen £algilar) bu
bildirimin kaynaklan arasmda yer almi§tir.

Eski Tiirklerde (^algilara iliskin Bazi Veriler

Eski Tiirk 9algilan konusunda Divanii Lugati’t-Tiirk’iin di§mda bazi kaynaklarda da 90k
sinirli verilere rastlamaktayiz.

Ordularda davulun Tiirklerce 90k eski 9aglarda kullamldigim Mahmud Ragip Gazimihal
Turk Askeri Muzikalan Tarihi (bu kitabm yazarm el yazisiyla matbaaya gonderilmi§ elyazmasi
kiitiiphanemde korunmaktadir) ve Turk Vurmali (^algilari ba§likli kitaplannda Eski Yunan ve fan
tarih9ilerinin kaynaklarmdan aktarmaktadir.

Davulun halay gibi sira oyununda copuruculuguna dair tarihten en eski yazi Asya ’da Hunlar
iqindir. Hun beyine gelin gelmi§ Qinli bir kadin, §air oldugundan memleketine gonderdigi
manzum yazida, Hunlarin bazi hallerini sayarak dertle§iyor ve:

Davulu her gece durmaz doverler
Ta giinefler dogana dek donerler

gibilerde bir kayit da diifiiyor (Isa ’dan 200 yd kadar once) (...)” (Gazimihal, 1975, 10).

Ba§ka bir kaynakta, Orhon Yazitlari n&d ge9mektedir. Bilge Kagan Yaziti’nm Bati tarafin-
da Kobiirge adma rastlamaktayiz (Orkun, 1987, s. 72).

Bilge Kagan uqa bardi
Yay bolsar iize Tenri
Kobiirgesi oterqe anqa taki
Tagda sigun otser anqa

(Bilge Kagan U9up gitti / Yaz olsa iistte Tenri / Davulu 9alar gibi, oylece dahi / Dagda yaban
geyigi otse, oylece).

Dede Korkut veya diger adiyla Korkut Ata’simn hikayelerinde de kopuza rastlamaktayiz:
Salur Kazan’i oglu Uruz’un tutsakliktan 9ikardigi destanda (Ergin, 1994, s. 236):

Okqesin okqesine kakdi. Kaburgasin karnina kavqurdi. Uyamn qekdi, agzin ayirdi.

Kafiri oldiirdi, qdkdi iizerine oturdi. Aydur: Mere kdfirler kopuzum getiiriin, sizi
ogeyin didi. Vardilar, kopuzi getiirdiler. Eline alup burada soylami§ goreliim hanum
ne soylamiq (...)

Gene Mahmut Ragip Gazimihal ’in Rosa Newmarch’tan 9evirip yayma hazirladigi, fakat
samrim yaymlama olanagi bulamadigi Rus Operasi (The Russian Opera, 1921, 9eviri tarihi 1945,
bu kitabm da matbaaya gonderilmek iizere yazarm kaleminden 9ikmi§ elyazmasi kiituphanemde
korunmaktadir) ba§hkli kitapta da Rus Slavlannm kullandigi 9algilardan soz ederken Tiirk 9algi-
larma da gonderme yapar:

254 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araqtirmalan Sempozyumu

VI. yiizyilda onlarin ‘en biiyiik zevkinin musiki oldugunu, seyahatte hiq silah tapmadiklanm,
kendi yaptiklari qalgilarla yola qiktiklarim ’ Wend ’ler Istanbul ’da imparatora anlatmiylardi.
Bizansli tarihqi Prokop, 592 ydinda Yunanlilarin Slav karargahina yaptigi bir gece baskinini
anlatirken “Slavlarin herhangi bir korunma onlemi almayi unutacak ve diipnanm yaklapi-
gindan biisbiitiin habersiz kalacak derecede §arkinin zevkine dalmg olduklarini ’’ soyler. Ta-
rihlerinin ba§langiqlarindan beri Rus Slavlari ’nin daima qeqitli qalgilar kullanmg olduklari
genellikle dogrulaniyor. Yedi veya sekiz telli yatik bir qe.pt santur olan Gusli, kamipan bir
qeqit diidiik olan Svirel bunlarin en eskileridir. Bununla beraber yayla qahnan Gudok adli bir
tiir iiq telli kemaneden de pek erken donemlerde soz edildigi gdriiliir. Kitaralar ailesinden ve
qimdiki Balalayka ’nin (Balalayka ’nin etimolojisini Ruslar da bilmiyorlar) dnciisii olup telleri
parmaklarla qalinan Dombra ’nin (Asya ’mn Tanburasi) ve Kiiqiik-Rusyalilarin qaldigi sekiz
veya yirmi telli Bandura (Bandura sozciigii Tanbura’mn bozulmuqudur) veya Kobza’mn
(Kopuz) da erken donemlerde sozii edilir. ilkel iifleme qalgilari arasinda ‘Dogu ’dan gelme tiz
bir diidiik olan Zuma’ ve Dudka (yani Gayda - Dudka sdzciigiiniin asli Tiirkqe Diidiik’ tiir)
vardi. Davul, Def ve Ziller baqlica vurma qalgilari idi (Gazimihal, 1945).

Divanii Lugati’t-Tiirk’te C^algi Adlan, Tiirevleri ve Betimlemeleri

Divanii Lugati’t-Turk’te yalmzca musiki ve §iir kavramlan ile bunlann birbirleriyle ilintisi
konu edilmez. Tiirklerin o donem ve oncesinde kullandiklan bazi 9 algilar ile musiki yapma
gelenekleri iizerine veriler de kitabm i?inde yer almaktadir.

Divanii Lugati’t-Turk’ii taradigimizda iig grup $algi ile kar§ila§maktayiz:

Telli (Qalgilar: Kubuz, ikeme, Buqi (Divan’da kimi yerde kubuz, kimi yerde de kupuz okunmu§.
Terciimede Arap harfli yazili§larda “b” harfi kullamlmi§. Aym §ekilde bu<?i da Arap harfli yazili§-
ta “c” ile yazilmi§, fakat okumada “ 9 ” olarak okunmu§.)

Uflemeli (Qalgilar: Sibizgu, Borguy.

Vurma Qalgilar: ((eng, Kiivriig, Tovil, Tiimriik, Kakratgu, Tug, Kongragu.

Kubuz, Divanii Lugati’t-Tiirk’iin bir yerinde ge 9 mektedir. Bu 9 algi Orta Asya Turk boylannm
onemli 9 algisi kopuz’un bir tiirevidir. Ka§garli Mahmud, Kubuz hakkmda §unlan yazmi§tir:

Kubuz: Kubuz, uda benzer bir 9 algi (Atalay I, s. 365; Gazimihal, 1975/1, s. 14, 18, 21, 24—25)

Ka§garli Mahmud, Divanii Lugati’t-Turk’te bu sozciigiin degi§ik tiirevlerini de yazmi§tir. Bun-
lar:

Kubzaldi: “kubuz kubzaldi: kubuz 9 almdi”, (kubzalur-kubzalmak). (Atalay II, 235)

Kubzadi: “ol kubuz kubzadi: o, kubuz, ut 9 aldi”, (kubzar-kubzamak) (Aym eser III, 283. Bu
kelime terciimede kupzadi olarak yazilmi§, fakat Arap 9 a yazili§mda kubzadi olarak yazildigi i 9 in
ben de bu yazili^i yegledim.)

Kubzaldi: “kizlar kubzaldi : kizlar, cariyeler kubuz 9 almakta yan§tilar”, (kubzalur-kubzalmak)
(Atalay II, 220)

Kubzatti: “ol am kubzatti: o, ona kubuz 9 aldirdi”, (kupzatur-kupzatmak) (Atalay II, 335)
Kubuzlug: “kubuzlug ki§i: kubuzu olan adam” (Atalay I, 495)

Ikeme, Divanii Lugati’t-Turk’te iki yerde kar§imiza 9 ikmaktadir:
ikeme: Bir 9 c$it saz, kubuz gibi 9 alman bir 9 algi (Atalay I, 137)

Ekeme: Bir 9 c§it 9 algi (Atalay III, 174)

Bugi veya buci ise tek bir yerde kar§imiza 9 ikar:

Yavuz DALOGLU 255

Bupi: “bupi kubuz: inleyen utlardan bir ut. Bu, kaz gogsii (barbat) adi verilen sazlardan bir sazdrr
(Atalay III, s. 173)

Divanii Lugati’t-Tiirk’te iiflemeli palgi olarak Sibizgu veya Sibuzgu (Atalay I, 489) ile Borguy
betimlenmektedir.

Nasil ki, kubzaldi: palmdi, kubzadi: paldi, kubzatti: 9aldirdi ise iifleme 9algi 9almaya da ottiirdi
fiili kullamlmi§tir:

Otiirdi: “ol sibuzgu otiirdi: o, dudiik ottiirdii”. Ba§kasi da boyledir; (otiirur-otiirmek) (Atalay I,
176)

Ottiirdi: “sibizgu ottiirdi: diidiik ottiirdi”. Senin i§lemen yiiziinden ses 9ikaran her §ey i9in de
boyle denir; (ottiiriir-ottiirmek) (Atalay I, 217).

Otriildi: “sibizgu otriildi: diidiik otturiildii”. Ba§kasi da boyledir; (otruliir-otrulmek) (Atalay I,
246)

Borguy: Uflenerek ottiirulen boru (Atalay III, 241).

Divanii Lugati’t-Tiirk’te §u vurma 9algilar betimlenmi§tir:

(7 eng [veya 9eng, Arap9a yazili§mda ceng veya ceng]: Zil, 9alpara (Atalay III, 357).

Kiivriig: [kos] Kos, davul (Aym eser III, 479; Turk Vurmali (/algilan, 8; Tiirk Askeri Muzikalan
Tarihi, 3).

Tovil: Davul, avda dogan ku§u ipin palinan davul (Atalay III, 165; Gazimihal, 1975/2, s. 8, 11,
59.

Tiimriik: Diimruk, def. Oguzca (Atalay I, 478; Gazimihal, 1975/2, s. 61).

Kakratgu: [bekpi davulu] “ol kakratgu kakratti: o, kapiracak §ey 9aldi”, (o, scrpc ve serpeye
benzer ku§lan ekinden ka9irmak i9in bek9i davulunu 9aldi). Ba§kasi da boyledir; (kakratur-
kakratmak) (Atalay II, 334; Gazimihal, 1975/2, s. 11, 47).

Tug: [davul] Hakamn yamnda pal man kos ve davul. “Han tug urdi: Han nobet davulu vurdu,
mehterhane paldi” (Atalay III, 127 Gazimihal, 1975/2, s. 12, 59-60).

Kongragu: (/an, tongurak (Atalay III, 387; Gazimihal, 1975/3, s. 52.

(/ingratti: “ol kongragu pmgratti: o, pmgiragi, konragi, tonguragi 91 nlatti ”, (o, tonguraklan
pmlatti, yularla ses verdirdi); pmgratur-pmgratmak) (Atalay II, 358).

(/ingradi: “ol kongragu pmgradi: o pan pmladi”, (pmgrar-pmgramak). Buna benziyen her ses ipin
de boyle denir (Atalay III, 402).

Musikinin Eski Tiirklerin Ya§aminda Yeri ve i$levi

Divanii Lugati’t-Tiirk’teki musikiyle ilgili kelimeleri ve apiklamalan inceledigimizde, mu-
sikinin insan ve toplum ya§ammdaki yeri ile i§levi konusunda da ipuplan elde etmekteyiz.

Tiirkler, erkegiyle kadim birlikte pal 1 § 1 p iireten, birlikte sava§im veren, birlikte eglenen, ya-
§am dolu §en bodunlardi. Musiki de boyle bir ya§amm dogal ve vazgepilmez olgusuydu. Ka§garli
Mahmud’un amtsal eseri Divanii Lugati’t-Tiirk’ii ba§tan sona kelime kelime taradigimizda bu
durumu apikpa gormekteyiz.

Musikinin guniimuzde oldugu gibi Eski Tiirklerin ya§ammda, daha o paglarda pek pok i§-
levi vardir. Sozgelimi Ka§garli’nm betimledigi vurma palgilardan Kakratgu, ekinlere zarar veren
serpeleri ve benzeri ku§lan kapirtmak ipin kullamlan bir bekpi davuludur. Buna kar§ilik 77m/’ in
ise avda Dogan ku§u ipin palman bir ses benzetleyici ozelligiyle kullamldigi kaydedilmi§tir.

256 3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu

Buradan §u anla§ilmaktadir ki, Tiirkler XI. yiizyil oncesinde hem avcilik, hem de tanmi ustalikla
siirdiiren bir toplumdur ve bu ugra§ilan sirasmda 9algilann etkisini ke§fetmi§ olmalari, onlarrn
musikiyle son derece i$ i9e olduklanm ve musikinin, sesin etkisini nasil ustaca kullandiklanm
a9ik9a kamtlamaktadir.

Tiirklerin en onemli ozelliklerinden birisi de, giinumuze degin askerligi ve ordularmi
6nemsemi§ bir toplum oldugudur. Bu durumun bir uzantisi olarak Turklerin, askeri musiki ala-
mnda da ne denli ileri gittigi, askeri musikiyi nasil onemsedigi bilinen bir ger9ektir. Mehter
geleneginin Osmanli oncesi kurulan Turk devletlerinde de var oldugunu Ka§garli Mahmud bize
aktarmaktadir.

Divanii Lugati’t-Tiirk’te Turklerin askeri musiki gelenegine ili§kin §u a9iklamalar vardir:
Uruldi: “tug uruldi: nobet davulu vuruldu.” (Atalay I, s. 190 ).

Turkmen: Turklerin 90k kuwetli ve biiyiik ordusu bulunan “§u” admda gen9 bir hakanlan vardi.
(...) Hergiin Balasagun’daki sarayimn oniinde Beyler i9in U9yiiz altmi§ nobet davulu vurulurdu.
(...) Hakan hemen davullar 9aldirarak Doguya dogru yiiriir (Atalay III, s. 413 - 414 ).

Tug: Hakamn yamnda 9ahnan kos ve davul. “Han tug urdi: Han nobet davulu vurdu, mehterhane
9aldi” (Atalay III, s. 127 ).

Biike: (...) bu kadar 90k oldugunuz halde ni9in yenildiniz, dedik. Cevap olarak, davullar 9ahmp
borular otmege ba§ladigi zaman . . . (Atalay III, s. 227 ).

Haydar Sanal, Mehter Musikisi ba§bkb kitabmda bu verileri §oyle yorumlami§tir:

Divanii Lugat-it-Tiirk’te daha eski Tiirk gelenekleri de titizlikle saklanmi§ olarak sirasi
geldik9e anlatilmi§tir: Iskender’in Tiirk iilkesine yoneldigi siralarda gen9 Tiirk hakam §u,
Balasagun’daki sarayinm oniinde beyler i9in hergiin H9 yiiz altmi§ nevbet davulu vurduruyordu.
“Han tug urdi”, “tug uruldi” ibareleri mehterhane 9alinmayi ifade etmektedir. XI. yiizyilda kiivriig
(kos), tug (davul), borguy (boru), 9enk (zil) sazlan biliniyor. (...) Kasjgarli Mahmud, Biike
Budra9 ile Arslan Tekin Gazi’nin sava§mda davullar ve borular 9ahndigmi anlatiyor (Sanal, 1964 ,
s. 1).

Tiirklerin toplumsal ya§ammda musikinin i§levi tanm, avlanmak ve askerlik di§mda da go-
riiliir. Divan-i Lugati’t-Tiirk’te musikinin dinlence ve eglence yoniine ili§kin veriler de bulunmak-
tadir. Dans’m en geni§ anlamda musiki e§liginde yapildigmi dii^iiniirsck, Divan’m birka9 yerinde
danstan da (: raks ) soz edilmi§tir. Kubza§mak fiilinin anlammda goriildiigii iizere cariyelerin
kopuz 9almada yari§masi ve daha ba§ka omekler, Tiirklerin ya§ammda musikinin ne derece
onemli bir yeri oldugunun somut kamtlandir ve bu kamtlar Divan-i Lugati’t-Tiirk oncesi diger
soyleyi§le Eski Tiirklerin musiki ya§ami ve musiki yapma bi9imleri konusunda somut verilerdir.

YavuzDALOGLU 257

Kaynak^a

Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig (I Metin), Ankara: TDK Yaymlan.

Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig (III indeks), Istanbul: Turk Kulturimii Ara§tirma Enstitiisii
Yaymlan.

Arat, R. R. (2003). Kutadgu Bilig (II Qeviri), Ankara: TTK Yaymlan.

Atalay, B. (1985). Divanii Lugat-it-Tiirk Terciimesi I, Ankara:TDK Yaymlan.

Atalay, B. (1986). Divanii Lugat-it-Tiirk Terciimesi II, Ankara: TDK Yaymlan.

Atalay, B. (1986). Divanii Lugat-it-Tiirk Terciimesi III, Ankara: TDK Yaymlan.

Atalay, B. (1986). Divanii Lugat-it-Tiirk Terciimesi TV, Ankara: TDK Yaymlan.

Bardak9i, M. (1986). Maragali Abdiilkadir, Istanbul: Pan Yayincilik.

Daloglu, Y. (2007). Eski Turk £algilari (Divanii Lugati’t-Tiirk’te Betimlenen £algilar), Halk
Miiziginde Qalgilar Uluslararasi Sempozyumu, Kocaeli Universitesi, Kocaeli.

Dizdaroglu, H. (1969). Halk §iirinde Tiirler, Ankara: TDK Yaymlan.

Ergin, M. (2000). Dede Korkut Kitabi, Istanbul: Bogaz^i Yaymlan.

Gazimihal, M. R. (1945). Rus Operasi / Rosa Newmarch’m The Russian Opera, (1921) kitabin-
dan 9eviri. Yaymlanmami§tir.

Gazimihal, M. R. (1955). Tiirk Askeri Muzikalari Tarihi, Istanbul: Maarif Matbaasi.

Gazimihal, M. R. (1961). Musiki Sozliigii, Istanbul: Milli Egitim Basimevi.

Gazimihal, M. R. (1975/1). Ulkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlanmiz, MIFAD Yaymlan.
Gazimihal, M. R. (1975/2). Tiirk Vurmali Qalgilari, Ankara: MIFAD Yaymlan.

Gazimihal, M. R. (1975/3). TiirkNefesli ((algilan, Ankara: MIFAD Yaymlan.

Oransay, G. (1985). Atatiirk ile Kiig, Izmir: Kiig Yaymi.

Oransay, G. (1988). Musikinin Toplumla Etkile§imi, Birinci Miizik Kongresi Bildiriler, Ankara:
Kiiltiir ve Turizm Bakanligi Yaymlan.

Orkun, H. N. (1987). Eski Tiirk Yazitlan, Ankara: TTK Basimevi.

Sanal, H. (1964). Mehter Musikisi, Istanbul: MEB.

Yucel, T. (2000). Tiirkgenin Kurtulu§ Sava§i, Istanbul: Cumhuriyet Yaymlan.

258 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalari Sempozyumu

IS THE VATICAN MAP OF THE NILE EVLIYA CELEBES?

Robert DANKOFF

The Vatican Library possesses a large Ottoman map of the Nile (Vat. Turc. 73). It was first
studied by Ettore Rossi 1 who provided the following information:

The map (Vat. Turc. 73) is 543 cm long, 45 cm wide in the southern and 88 cm wide in the
northern half; it is drawn upon rough cloth and represents the Valley of the Nile from its
sources at the fabuous Mountains of the Moon to the Mediterranean Sea between the Red
Sea and the Libyan Desert. The map has suffered injuries from time and seems to have
been eaten by mice: in some parts there are lacunas.

Rossi went on to describe the contents of the map in rough outline and to speculate on its
date and authorship. He pointed out that it must have been composed around 1685, the death date
of Defterdar Melek Ibrahim Pa§a who is mentioned on the map as having passed away (see
edition, Jbl). Rossi also noted the “strict correspondence” between the contents of the map and
volume 10 of the Seyahatname. He suggested that “the map was drawn in connection with Evliya
Celebi’s book by one of his readers, perhaps by a person of the author’s suite.” And he
concluded:

A full discussion of these problems and the question of the relative importance of both the
map and Evliya Celebi’s book ... requires more space and use of oriental texts; we shall
fulfil this work elsewhere.

Unfortunately, this intention was not fulfilled.

Rossi’s article includes some black-and-white photographs that give an idea of how the
map looks. The only other publication to include a photograph of the map is an article on
Ottoman geographical maps by Ahmet T. Karamustafa, 2 who pointed out:

Since Evliya £elebi is known to have spent the last part of his life in Egypt and died there,
there is a distinct possibility that he played a role in producing this map, though there is no
proof of such a connection. Conceptually, the map itself should be viewed as an attempt to
illustrate legends, historical or otherwise, that surrounded the river Nile in Islamic
literature. In execution and style, it is somewhat reminiscent of the earliest extant Islamic
map, namely al-Khwarazml’s map of the Nile.

While Vat. Turc. 73 has been known to the scholarly world at least since 1949, it is only
now being edited and studied in detail. An edition of the map is being prepared by Nuran Tezcan
and myself. From our study so far, we have arrived at two basic conclusions:

1) Although Evliya’ s name does not appear on the map, it is clearly by him, in conception if not
wholly in execution.

2) The map is largely an original creation.

1 Ettore Rossi, “A Turkish Map of the Nile River, about 1685,” Imago Mundi 6 (1949), 73-75. See also,
Elenco dei manuscritti turchi della Bibliotreca Vaticana (Rome, 1953), 55-57.

2 “Military, Administrative, and Scholarly Maps and Plans” = ch. 11 of Cartography in the Traditional
Islamic and South Asian Societies [The History of Cartography, volume two, book one] (The University of
Chicago Press, 1992), 223-225.

Orhon Yazitlarinin Bulunuyundan 120 Yil Sonra Tiirldiik Bilimi ve 21. Yiizyd Iconulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu, 2010, 259-271

260 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

The map consists of an introduction and 475 entries - distinct geographical areas demarcated by
lines, characterized in a text, and often marked by a drawing. (Most of the drawings represent
either a walled city jg§ or mountains A.) For ease of reference, we have divided the map into

zones as

follows:

ZONE

ENTRIES

DESCRIPTION

Sources of the Nile: Magnetic Mountain and Mountain of the
Moon; the eleven bridges

Rivers of the Nile

Valleys of the Nile; City of Wardan; Funj Kingdom

Sindi, Kandi, Hafir-i Sagir, Hafir-i Kebir

Cezire-i Hammam, Narinte, Sese, Magrak, Say

Isne, Ermen, cataract, Etfu, Azrak Cazu, Vadi-i ‘Urban,
Vadi-i Siibu‘, Ku§tamine; Bedouins (Kelafi§, Mihriyye,
Kiinuz)

Aswan, Kolombo, Cebel-i Silsile

Luxor, Ahmim, Kma, Fiiwe; Bedouins (Hiiceyze, Haware,
‘Ababide)

Hu, Far§ut, Semennut, Men§iyye, Ebu Tih, Menfalut,
UmmuT Kusur

Oases, Behnisa, Feyyum

Feyyum, Mellevi, i§munin, Minye, Meymune; Tunisian
coast (Tunus, Sousse)

Tunisian and Libyan coast (Barca, Djerba, Tripoli),
pyramids, Gize, Inbaba

Cairo, Bulaq, §ubre

Branching of the Nile: Menuf, Tarrane

Western branch of the Nile, west bank: Demenhur,
Alexandria, Ebukir, Rosetta

Western branch of the Nile, east bank: Farasdak, shrine of
Seyyid ibrahim-i Dessuki, Fiiwe, Burlos

Eastern branch of the Nile, west bank: Matariyye, §ubre,
Minyet §ubre

Eastern branch of the Nile, east bank: Manzara, Fereskur,
Damietta

Red Sea and Gulf of Suez: Zeyla‘, Suakin, Mocha, Jedda,
Yenbu‘,‘Akabe, Sinai Desert, Suez, Mt. Sinai

Bilbeys, ‘Ari§; Palestine, Syria, Iraq, Eastern Anatolia and
Western Iran

Robert DANKOFF 261

In some ways, Vat. Turc. 73 can be viewed as the culmination of Islamic mappings of the
Nile, going back to the ninth-century Arab geographer al-Khwarazml. In particular, the
mapmaker (Evliya £elebi?) depended on this Arab tradition for the southern-most parts of the
Nile that he had no access to.

The real origin of the Nile always remained unknown to Muslim scholars and
travellers. It is a curious fact, however, that the information on this subject which we
find uniformly repeated in the Islamic sources from the treatise of al-Kh w arazmI ( ca .
215/830) onwards gives an idea of the origin of the Nile which does not correspond
entirely to the data furnished by the classical sources. This conception makes the Nile
emerge from the Mountains of the Moon (Djabal al-kamar) to the south of the equator;
from this mountain come ten rivers, of which the first five and the second five reach
respectively two lakes lying on the same latitude; from each lake one or more rivers
flow to the north where they fall into a third lake and it is from this lake that the Nile
of Egypt begins. This conception is largely schematised and corresponds only partly to
Ptolemy's description of the Nile sources; Ptolemy knows only of two lakes, not lying
on the same latitude and does not speak of a great number of rivers coming from the
Mountains of the Moon. The third lake especially is an innovation.... The system
described by al-Kh w arazmI of the origin of the Nile is represented on the map in the
Strasbourg ms. and is repeated many times after him (Ibn Khurradadhbih, Ibn al-
FakTh, Kudama, Suhrab, al-IdrlsT and later authors). 3

The top portion of Vat. Turc. 73 follows this schema. It is certainly based on a map in this
tradition, although it contains additional material (the Magnetic Mountain, the eleven bridges) not
found in any of the maps cited in the previous footnote. We have not yet traced the particular
souce.

Zones A and B of our edition are largely based on this traditional lore regarding the sources
of the Nile. But as soon as we reach Zone C we find material that is mainly based on Evliya’ s
journey in the Funj kingdom and Ethiopia. 4 And in Zone E we reach Qasr Ibrim and Ottoman
territory. We may assume that Evliya had access to Ottoman maps, and possibly European maps,
showing the Nile from here to the capital at Cairo and from Cairo to the Delta; but there is no
specific evidence that he made use of any. Rather, nearly all the information given on the map
seems to be based on his own travels.

He himself says (Y392a): 5

I have recorded so many fortresses and lands, as in the Mappamundi, and rivers and
mountains and lakes, in the manner that I have learned from my master Nakka§
Hukmizide All Beg — may God vouchsafe that I may complete this journey of the
Nile and the Funj kingdom and that I may record their forms.

We have not yet traced Nakka§ Hukmizade All Beg. Presumably he was a scholar and a
court painter ( nakka§ ) with whom Evliya studied during his youthful years in the Ottoman court
in Istanbul.

3 Kramers, J.H. "al-NIl." Encyclopaedia of Islam, Second Edition.

4 See Maria Teresa Petti-Suma, “II viaggio in Sudan di Evliya Celebi (1671 -72).” Annali dell ’Istituto
Universitario Orientate di Napoli NS 14 (1964), 432-52; John O. Udal, The Nile in Darkness: Conquest
and Exploration 1504-1862 (Wilby, Norwich, 1998), 17-35.

5 Y = “Yildiz” ms. of vol. 10 (Istanbul Universitesi Kutiiphanesi Tiirkge Yazmalar 5973). See Seyit Ali
Kahraman, Yiicel Dagli, Robert Dankoff, eds., Evliya (felebi Seyahatnamesi 10. Kitap (Istanbul: Yapi
Kredi Yayinlari, 2007).

262 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

We would expect Evliya to have been familiar with at least one previous Ottoman map of
the Nile, that of Piri Reis. This Ottoman sea captain sailed up the Nile as far as Cairo shortly after
the Ottoman conquest of Egypt in 1517; and he included his mappings of the river and of the
metropolis in his Kitab-i Bahriyye, which otherwise is confined to the Mediterranean coastal
waters. 6 If we compare Piri Reis’s map of the Nile with the corresponding section of Vat. Turc.
73, we see that there is little resemblance. 7 There is no obvious instance where Evliya depends on
Piri Reis, either on the map or in the text.

Katib £elebi, Evliya’ s contemporary, drew a map of the Nile delta as one of numerous
maps that he made for his cosmography known as Cihanniima . 8 There is no evidence that Evliya
had contact with Katib £elebi or knew of his work.

Another possibility is that Evliya knew of European maps of the Nile. He sometimes refers
to a world map (“Papamunta” or Mappamundi, as in the above quotation) and to works known as
Geography and Atlas and Minor (i.e., the Atlas Minor of Mercator), 9 but always in non-specific
terms, and it is unlikely that he had access to such a work while he was in Egypt. He also shows
no sign of being aware of European maps of Cairo, such as those of Matteo Pagano (1549) or
Ferrandeo Bertelli (1568), or contemporary maps of Egypt such as that of Jan Jansson (1659). 10

6 See especially Svat Soucek, Piri Reis and Turkish Mapmaking after Columbus: The Khalili Portolan
Atlas (Oxford University Press, 1996), 149-58. The original 1521 and 1526 versions of these mappings are
not extant. Some later copies have been published as follows:

• ? [late 16 th cent.] (Topkapi Sarayi Miizesi Kutiiphanesi ms. H. 642, fol. 352): J. M. Rogers,
“Itineraries and Town Views in Ottoman Histories,” Cartography in the Traditional Islamic and
South Asian Societies [The History of Cartography, volume two, book one] (University of
Chicago Press, 1987), p. 232.

• 1574 (Ayasofya Kutiiphanesi ms. 2612, 347b-362a): Piri Reis, Kitabi Bahriye, ed. F. Kurdoglu
and H. Alpagot (Ankara, 1935); Piri Reis, Kitab-i Bahriye, 4 vols. (Istanbul Historical Research
Foundation, 1988), vol. 4

• 1628-29 (Nuruosmaniye ms. 2997, 166b): Mine Esiner Ozen, Piri Reis and his Charts (Istanbul,
1998), p. 62

• c. 1670 (Khalili ms. 718, 48b-49a): Soucek, op. cit., pi. 16, 27

• ? (Istanbul Universitesi Kutiiphanesi Tiirkce Yazmalar 6605): Evliya Qelebi Seyahatnamesi,
onuncu cilt (1st. 1938), after p. XXVIII and p. 668; Kemal Ozdemir, Ottoman Nautical Charts and
the Atlas of Ali Macar Reis (1st. 1992), pi. 26.

• c. 1730 (Walters Art Museum, ms. W658): available on internet at:
http://art.thewalters.org/viewwoa.aspx ?id=19195

7 For this section of Piri Reis’s book, see Robert Mantran, “La description des cotes de l’Egypte dans le
Kitab-i Bahriye de Piri Reis,” Annales Islamologiques 17 (1981), 287-310.

8 See Gottfried Hagen, “Katib Celebi and Sipahizade,” Essays in honour of Ekmeleddin Ihsanoglu
(Istanbul, 2006), 525-42, fig. 3. This is Katib Celebi’s autograph, which Hagen discovered in the University
of Michigan Library. For some later copies, see Dorothea Duda, Islamische Handschriften II Teil 2: Die
Handschriften in tiirkischer Sprache (Wien: Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften,
2008), fig. 243, 246.

9 E.g. Y157b: Amma Nil 'in ma'mur [u] abadan yerleri Say kal'asi ve Der §ehri ve ibrim kal'asi ve fellal
vilayeti ve Isvan ve Isne ve $ehr-i Kits ve §ehr-i Kina ve Fiivve ve Circe'ye, andan balada tahrir olunan
Misir'a vannca fehirler ve Dimyat ve Reyid'e vannca Nil'in iki canibi kat-ender-kat ma ‘mur [u] abadandir.
Tevarih-i Hitat’da ve Hey’et-i Papamunta ve Atlas ve Minor ve Cografiyye kitablarinda Misir'in berren ve
bahren eykaliyle abadan yerlerin tahrir eylemiylerdir.

10 See B. Blanc et al., “A propos de la carte du Caire de Matheo Pagano,” Annales Islamologiques 17
(1981), 203-85. Ferrandeo Bertelli’s map is reproduced in Soucek, op. cit., pi. 16. For Jan Jansson’s map
entitled /Egypti recentior descriptio : /Egypt is & Turds Elchibith, Arabibus Mesre & Misri, Hebrceis
Mitsraim see http://ids.lib.harvard.edu/ids/view/ 13501 006?buttons= Y.

Robert DANKOFF 263

We must imagine Evliya during his last years (roughly 1673-1683), when not engaged in
traveling, as residing with his servants in his apartment in the Cairo citadel and drawing up both
his magnum opus and his map of the Nile. Regarding the Seyahatname, we possess the autograph
ms. of Volumes 1-8. A close study of this ms. suggests that he employed a scribe or amanuensis
to write up the fair copy, adding diacritics and marginal notes in his own hand. 11 Similarly, he
must have employed an assistant to work on Vat. Turc. 73 or its prototype.

All the information on the map corresponds to material in the book, but rarely using the
exact terms. Rather, there is much abbreviation and paraphrase, often including erroneous
readings or misunderstandings, plus some eccentric spellings and grammatical usages that are
different from those in the autograph ms. of the Seyahatname. The ductus (handwriting style) of
the map is also different. From all this, we may conjecture that at some point Evliya lost control
of the map, or at least never checked it for errors as he did the first five volumes of the autograph
ms. of the Seyahatname. The conception of the map, and possibly the specific outlines and
drawings, are Evliya’s. But the hundreds of texts were inscribed by someone else, an assistant or
disciple, either from oral dictation or from Evliya’s written notes.

The contents of these texts reflect some of Evliya’s preoccupations in his travel account.
These include:

• Climate

• Flora and fauna

• Sources of wealth and commerce

• Civilized amenities or their absence

• Details of government and administration, military structure, tribal organization, and
religious persuasion

• “Noteworthy sights” (‘ ibretniimalar ) and the lore surrounding places and
monuments.

Distances and geographical coordinates are given only occasionally.

While Vat. Turc. 73 is primarily a map of the Nile, it extends beyond the Nile in three directions:

• To the east: Suez and Sinai, the Red Sea ports, and the stations of the Hajj
pilgrimage route (Zone M).

• To the northeast: Bilbeys and the desert beyond, plus indication of important towns
in Palestine, Syria, Iraq, Eastern Anatolia and Western Iran (Zone N).

• To the northwest: the Mediterranean ports extending from Alexandria as far as the
Maghreb (Zones II, 11,14; Jal-4; Kal-2,9-11).

While these extentions may seem gratuitous in a map of the Nile, they certainly reflect
Evliya’s mental geography.

11 See Pierre A. MacKay, “The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya Celebi, Part I: the Archetype,”
Der Islam 52 (1975), 278-98; Robert Dankoff, “$u Rasadi Yikalim mi? Evliya Celebi ve Filoloji,” in:
Nuran Tezcan and Kadir Atlansoy, ed. Evliya Qelebi ve Seyahatname (Dogu Akdeniz Universitesi, 2002),
99-118 [English original as “ ‘Shall We Tear Down That Observatory:’ Evliya Celebi and Philology” in:
From Mahmud Kaggari to Evliya Qelebi: Studies in Middle Turkic and Ottoman Literatures (Istanbul: Isis,
2008), 329-51],

264 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

In sum, Vat. Turc. 73, while perhaps not drawn by his own hand, so thoroughly reflects his
mind that it unquestionably deserves to be called “Evliya £elebi’s Map of the Nile.”

(In what follows, when comparing texts from the two sources I will use “book” when citing the
Seyahatname and “map” when citing Vat. Turc. 73. In order not to prejudge the issue, I will refer
to the author of the map as “the mapmaker.” Citations from the book are preceded by ms. folio
number. Citations from the map are preceded by Zone and number assigned to each entry in our
forthcoming edition.)

Sources of the Nile and sources of the two works

The mapmaker claims to have consulted seven or eight classics of Arab geography that are
named at the end of the introduction. It is fair to say that, except for some of the details regarding
the headwaters of the Nile, there is no evidence that any such work was directly used in drawing
up the map. None of these is mentioned explicitly in the book. (Evliya’ s use of written sources for
Volume 10 of the Seyahatname is a subject requiring study.)

A possible exception is Cografya-i Batlimus (i.e., the Almagest of Ptolemy). At the
beginning of Chapter 46 of the Seyahatname on the Description of the Nile he cites Batlimus
Hakim Ptolemy the Philosopher on the rivers of the world. He goes on to say that according to
Batlimus Hakim:

Y156b According to Ptolemy the Philosopher, the source of the Nile is the Mountain of the
Moon, a seven months journey south of Cairo. It rises from twelve great springs / streams
( ‘ayri). South of (? - cenuba halef) the equator these twelve great streams flow into a large
lake, which is like a sea.

The book goes on to describe the course of the Nile after it flows out of this lake, through
the vilayets of Kirmanka, Kakan, Funcistan, Berberistan, Nube and Say; and then through Egypt
to the sea.

The information on the map seems to have a different source:

A2 Brief account of the Mountain of the Moon. Because the moon’s rays are intense and shine
brightly over this mountain, it is named after the moon. This mountain is located south of the
equator at 1 1 degrees latitude. It is very lofty and difficult to climb. At sunrise the eastern slope
becomes very red, while at sunset the western slope reddens. God knows best

Following this on the map comes the Magnetic Mountain ( Cebelii ’l-magn&tis) and the
eleven bridges out of which issue the twelve sources, all of which flow into the large lake:

A4: From within these eleven bridges twelve sources have appeared. They all empty into the
Great Lake.

Haflr-i Kebir

D12 This is a great fortress and large city known as Hafir-i Kebir. The inhabitants are black
Negroes, all believers (i.e., Muslims). There are many 12 Friday mosques, small mosques, hans,
public baths and charitable institutions in this city. It is under the rule of Kor Hiiseyn Beg. The
twill fabric and cotton cloth for shirts are very fine. Ivory, rhinocerus horn, lizard skin, ebony
and teak lie spilled out on the roads and alleys. It is a very safe and secure country. In this
fortress Kor Hiiseyn Beg has 70,000 black-skinned Negro soldiers, ready to do battle.

12 Reading qokdur, not yokdur as Petti Suma, op. cit., 441 “non vi sono moschee . . .”

Robert DANKOFF 265

Y396b This great fortress is a strong Shaddadian structure, triangular in shape, on the west
bank of the Nile. It is the capital of Kor Huseyn Beg.... It contains a total of 1060 houses.
There are 20 prayer-niches. All the people are Sunnis of the Shafii rite and perform the ritual
prayer.... There are perhaps 50 dervish lodges, 1 soup kitchen, 2 small inns, 6 elementary
schools, 20 water-dispensaries, 1 small public bath, perhaps 100 shops, 10 coffee houses and
20 boza houses. All the shops are open day and night, the merchandise lying there
(unguarded), very safe and secure. The fortress has 700 soldiers and 50,000 Berberi and Zagi
(i.e., Nubian and black-skinned) subjects. They practice agriculture and produce plentiful
crops .... Praise be to God, in this city we saw wheat bread .... It is a city with plentiful supplies
(or, cheap prices). . . . The qibla is toward the north . . . because the city lies on the equator...

Y397b In this fortress of Sindi, in the bazaars and storehouses, ivory, rhinoceros horn, lizard skin
and ebony lie piled up like mountains in the marketplace, trampled in the dust and without value.

In the book, Evliya mentions the triangular shape of the fortress, and this is clearly evident
in the drawing on the map. The figure for the garrison given in the book is much more credible
than that in the map; the discrepency can be accounted for if we assume that the mapmaker added
the 700 soldiers and 50,000 subjects in the book and somehow came up with 70,000 soldiers. The
list in the map of precious commodities lying unguarded in the marketplace clearly depends on
the corresponding list in the book, which however is found not in the notice of Hafir-i Kebir but
in that of nearby Sindi.

Ibrim

E3 This place west of the Nile is the end (?) of the fortress of <ibri>m-i Sagir.

E4 This fortress known as Ibrim-i Garbi (Western Ibrim) of the Copts. It was built by King
Mukavkis.

E15 The name of this fortress is ibrim of the Copts. It was built by the last Coptic king. King
Mukavkis, and conquered by ‘Amr ibniiT-‘As. Now it is ruled from Cairo. It has a castle
warden and more than 7000 soldiers of the governor.

Y391a Description of the ancient castle, city of Ibrim: It was built by King Mukavkis, one
of the Coptic kings. In the year of the Hijra ( — ) it was conquered after a two-month siege by
several thousand Companions of the Prophet, including Amr ibnii'l-As in person, Ka‘bii'1-
Ahbar, Ubeyde ibn Cerrah, Cabiru'l-Ensar, Ebu Hiireyre, Sariyetii'l-Cebel and Esved ibn
Mikdad. It is a very solidly constructed fortress, small but strong, atop a bare hill that rises
toward the heaven on the eastern shore of the Nile. It is pentagonal in shape, with a
circumference of 800 paces. ... It has a castle warden, 200 garrison troops and a splendid
military band. The castle warden is one of the Miiteferrika troops of Cairo, according to the
kanun of Selim (I). Every year 300 men belonging to the seven corps are sent from Cairo to
protect the fortress, and another 300 guards from the seven corps for the governor. They collect
the state taxes and grain supplies and have exclusive control over the bureaus.

The mapmaker apparently misunderstood Kababita as modifying the name of the city
rather than the earlier kings. The castle as depicted on the map (lower left of the inset) is generic,
not pentagonal as specified in the book. The smaller forts on the other side of the Nile also called
Ibrim (E3, if interpreted correctly, and E4, on the right side of the inset) are not mentioned in the
book.

Vadi Siibu‘ (Wadi al-Sabua)

F23 The mountains here are called Vadi Subu‘ (Valley of Lions). In olden days it was
reportedly a great city. The porphyry statues of lions as big as elephants, petrified, are still
extant, and traces of construction are visible. One side of it is inhabited. There are 500 houses
of reed and matting. The inhabitants are black Arabs.

266 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Y390a Noteworthy lions. In order to view this site we dismounted and let our horses graze
and spent an hour touring the site. By God’s wondrous power, on both sides of the Nile are
lions of porphyry and granite, as big as elephants, in various poses and attitudes, several
thousand of them broken in pieces and lying trampled in the sand and dust. Viewing them, one
is overcome with terror, since the lions standing there firmly seem to be alive. They are such
well-wrought statues. . . . [Also seven-headed dragons.] Apparently Moses battled with Pharoah
in this place and these are the beasts that his diviners and magicians conjured up.... [Cites
Koran 7:107.] Apparently the carved beasts that we viewed are those that escaped being
swallowed up by Moses’s staff that turned into a serpent. Later, by God’s command, they
turned to stone....

The mapmaker, with limited space at his disposal, compressed everything between “lions
as big as elephants” and “turned to stone,” inserting in place of the suppressed passage the word
meshut (“petrified,” derived by applying the Arabic meful pattern to Persian saht).

Ku$tamine

F26 This place is a city known as Ku§tamine. It has 200 reed houses. Its people are obedient. They
have a mosque and a dervish convent, also a coffee house and a boza shop. Here the Zinur(?)
Kunuz . . . Senyal Arabs, a people numbering around 2000, pass as Muslims. But their women do

not cover themselves, they go around naked, it is not considered disgraceful. This Kunuz

temam(?) ....

Y389b Tribe of Senyal: A people encamped in tents in a vast plain, totalling 2000 Muslims. Since
they are Bedouin Arabs, their women’s faces are naked. ...

Y390a Town of Ku$tamine: 200 peasant reed houses. Its people are obedient. They have a
mosque and a dervish convent, also a coffee house and a boza shop. Here too a tribe of Kiinuz
Arabs live in their tents.

The mapmaker has conflated two notices in the book and to the information about the
women being uncovered has added ayib degildir (not considered disgraceful), one of Evliya
£elebi’s hallmark expressions. 13

Aswan

G2 This place on the east bank of the Nile is the fortress of Aswan. It was built by ‘Ad bin
§eddad. It now has a castle warden and the garrison is appointed from Cairo. This place is the
frontier of the Funj kingdom and the ‘Urban (or bedouin) Arabs. It is predominantly the frontier of
the Bedouin Arabs.

G3 This fortress is called isvan-i sani (“Second Aswan”). It was built by ‘Ad bin §eddad. It now
has a castle warden and the garrison is appointed from Cairo. It is the frontier of the Funj and the
rebelious ‘Urban.

Y385a-b ... The fortress, on the summit of a lofty mountain on the shore of the Nile, is octagonal
in shape, truly a Shaddadian structure. Its circumference is 3600 paces. It has three gates to the
land and to the river. Within the fortress are around 500 squalid houses, large and small, with no
orchards or gardens. It has a castle warden and a garrison of 150 soldiers, also a military band, an
armory and 20 §ahi cannon. It is now a great frontier, since it is surrounded by rebellious Bedouin
Arabs. ...

The book has a great deal more about Aswan. The mapmaker used only this portion,
dealing with the fortification. Having split Aswan in two (I don’t know the reason for this) he

13 See Robert Dankoff, “Ayip degil! (No Disgrace!),” Journal of Turkish Literature 5 (2008), 77-90;
Turkish translation as: “Ayip Degil!” In: Nuran Tezcan, ed. (fagimn Siradi§i Yazari Evliya Qelebi
(Istanbul: Yapi Kredi Yaymlan, 2009), 109-22.

Robert DANKOFF 267

repeated what he knew about the garrison and the frontier; only he added Misir kuli as a gloss on
neferat. Serhand for serhad is a peculiarity of the mapmaker’s language. Neither of the drawings
bears any resemblance to the octagonal shape of the fortress mentioned in the book.

Mountain of Birds

Hbl5 This is a mountainous region, with large mountains and caves. And in those caves are
millions of storks, buried and preserved. Once a year all the storks in the world come to this place
and visit this mountain, because the talismans of the storks are here.

Y369b - 370b Description of the Mountain of the Birds

{It is also called Mt. Taylimun.} It is a wondrous spectacle. The tongue falls short at describing
this great mountain. Every year in the spring several hundred thousand birds of various — but
mainly storks and goldfinches — come from the direction of Turkey and settle on this mountain.
The mountain plains swarm with them, so that one can hardly find a place to set one’s foot, and
their cries are loud enough to make one’s gall bladder burst. The people of the region are aware of
the spectacle and come to view it from a distance; but no one can seize any of the birds or throw
stones at them. On top of the mountain, on a sandy plain, is a cemetary. Each sarcophagus contains
thousands of birds of various sorts — but mainly storks — buried in their shrouds (i.e.
mummified). The (living) birds all come to visit this cemetary, circling above it and squawking
and lamenting. Then they land in the mountain plains. Most of the buried birds are visible outside
the graveyard. Their bodies and feathers are fresh and undecayed inside their shrouds, which are
made of date-palm fibers. No one knows the reason why these birds are buried here in their
shrouds. Nor have I seen it mentioned in any of the histories. This humble one actually brought
two of these mummified birds to Kethiida Ibrahim Pasha so he could see them. ...

Evliya goes on at great length about the birds’ behavior at this place and about bird
migration. The notice on the map is a drastically reduced version of the account given in the
book.

Deyr Kibti

120 In this place is a Coptic monastery, founded during the time of Moses. It is a very noteworthy
ancient Pharaonic structure.

Y363b-364a Opposite Semennut on the other side of the Nile is a church known as Deyr Kibti,
like the fortress of Kahkaha at the summit of a lofty cliff. Believing it to be a Pharaonic
construction, the Copts make an annual “pilgrimage” to it — saving the comparison! — and its
monks obtain an Egyptian Treasure’s worth of money. The western side of its sheer cliff stretches
over the Nile like an elephant’s trunk, with the blessed Nile flowing underneath. The monks atop
this cliff draw water from the Nile with firm ropes 100 fathoms long and fill the cisterns. If anyone
climbs up for the view, they treat him as an honored guest and bring him a breakfast consisting of
the staff of life ( can otu, lit. grass of life), which is bread, and bird’s milk, which is eggs, and
honey. They bring the guests bedclothes of silk and brocade and their Magian boys (i.e., servants)
provide all sorts of services.

The mapmaker as usual omitted all the personal adventure and stylistic flourishes
characteristic of the book. But he also added something not in the original. From the information
that it is a Pharaonic structure, he deduced that it was founded in the time of Moses. The jumbling
of terms for church and monastery ( deyr and kenise in the book, deyr and manastir in the map) is
typical of Evliya.

268 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Mediterranean Coast

A curious feature of this part of the map is the depiction of the Mediterranean coast
paralleling the Nile on the western (righthand) side, just as the Red Sea parallels it on the eastern
(lefthand) side. Thus, opposite Fayyum, we find II Hadra “in the Maghreb,” 111 Kairouan “under
the rule of Tunis” and 114 Sousse; then, opposite the pyramids and Cairo (see inset above), Jal
Barca “where coral is brought up from the sea, under the rule of Tunis” and Ja2 the island of
Djerba; and opposite Gize, Ja3 Tripoli. The area around Cairo is stretched out, while the
thousand-mile distance between Cairo and Tunisia across the Sahara Desert is compressed to
almost nothing and the Mediterranean coast is twisted southeastward to run parallel to the Nile.

It is tempting to treat the phenomenon on the Nile map as indicative of the mapmaker’s
limited mental geography. On the other hand, it is perhaps more fruitful to examine the
phenomenon as one (perhaps extreme) example of the stretching and compression of spatial
topography observable in this map. It may also be useful to recall Evliya’s frequent recourse in
his travels to the concept of tayy-i mekan or “the rolling up of space” (Redhouse defines it as a
going from one place to another in a miraculous way regardless of distance).

Pyramids

Ja5 This place is the pyramids. They were built before the Flood, on the hope that they would be
saved from the Flood, but they were not saved. From here the road to Feyyum is through the
mountains, traversed by caravans.

Y232a A marvel, the mountain of the Pyramids. One hour from the town of Gize on the west
bank of the Nile are the three “mountains” known as the pyramids. They are the tallest and most
ancient buildings on the face of the earth. They are huge man-made mountains, each one a
veritable Mt. Qaf. . . . Some chroniclers say they were built before the Flood by ‘Ad ibn Shaddad.
Others maintain that before the Flood, King Surid, at the urging of his soothsayers, built them as a
tomb for himself. When they were finished he filled the three pyramids with treasure, put in
weapons, and also placed therein the books of all the sciences written by the prophet Idris. He set
up talismans and guardians (?) and covered the pyramids with brocade, making them a hidden
treasure. He also built a great city on the shore of the Nile where the guards of the pyramids
resided. Every year, in spring, all the people of the world came and circumambulated the
pyramids, as they do the Ka‘ba. ...

Again, the book has much more on the pyramids, including a large dose of personal
adventure. 14 Instead, the mapmaker substituted a different version of the relation of the pyramids
to the flood, and added a topographical note not in the book.

Cairo

The map depicts an urban area stretching from the Nilometer on the island of Roda (Jb5),
through the aqueduct of Sultan Gavri (Jb6: the sakieh [water wheel], a charitable foundation of
Sultan Ghawri at the end of the Cairo fortress), Old Cairo or Fustat (Jb3), the city walls of Cairo
(Jb8: the circuit of city walls of Cairo), and the Karafe cemeteries (Jb9-10), ending at Kubbe-i
‘Azeban (Jbl8). Only the notice on Fustat has something more than the bare essentials:

Jb3 This place is Old Cairo, formerly known as the city of Fustat. When first ruled by the
Umayyads it reportedly had 7000 public baths. A man would get up in the morning and go to the
bath to wash up, but he would find no room because of the crowd, so he would go around from
bath to bath, finally finding a place at the 120 th bath. Judge from that how magnificent a city Old

14 See Ulrich Haarmann, “Evliya Celebis Bericht uber die Altertiimer von Gize,” Turcica 8.1 (1976), 157-
230.

Robert DANKOFF 269

Cairo, i.e. Fustat, was in olden days, and how populous it was with Muslims; may God have mercy
on them.

This peroration on the baths of Fustat is not found in the book, which otherwise has quite a
bit about Cairo baths (Y 1 17a-l 18b). The book, of course, has a huge amount of material on
Cairo, the Karafe cemeteries, the Nilometer, etc.; but barely mentions the aqueduct of Gavri and
the Kubbe-i ‘Azeban:

Y128b The upper citadel has a total of 21 fountains, all of them fed by the aqueduct of 360 arches
extending from the blessed Nile, a charitable work of Sultan Gavri. . . . Another fountain is the
water-of-life fountain with a lofty dome and six steps leading down, in the middle of the Azeb
barracks. It has two waterspouts side by side, each as thick as one’s arm. This too is [an
endowment of] Gavri.

The one monument within the Cairo city walls that is labelled on the map is Bi’r-i Yusuf
(Joseph’s Well). This construction by Saladin (Salahaddin Yusuf) is clearly something that
impressed Evliya, who has a detailed description of it in the book (Y84b-85a), ending:

Y85a In sum, the world traveler who has not seen this Joseph’s Well has no idea of what
craftsmanship there is in the world and what a noble creature man is and what miraculous things
he is capable of.

The Delta

A curious feature of this part of the map is that some very important places are missing.
Amidst the several hundred villages and towns that are listed, one looks in vain for Tanta,
MahalletuT-kebir, Abyar and Mansura, all of which Evliya visited and devoted long sections to in
the book.

Tanta especially was important to Evliya for its annual festival of the saint Seyyid Ahmed
el-Bedevi, to which Evliya devotes a particularly long and rich description (Y177b-295a). Of
MahalletuT-kebir (al-Mahalla al-Kubra), Evliya asserts that it is the second largest city in Egypt,
after Cairo and before Rosetta and Damietta (Y355b). The closest place to Mahalle that is shown
on the map is La40 Semennut — a mere two hours away (Y358b).

The reason seems to be that in this part of the map Evliya only lists the towns and villages
that are directly located on the major Nile tributaries.

For the same reason, Demenhur is not on the map, although it is mentioned in:

Kb5 This place is the tributary known as Seyfu’d-din. It waters the clime of Buhayre and connects
to Demenhur. The entrepot known as Demenhur is in this place.

Needless to say, in the book Evliya has a lot to say about Demenhur (Y304b-310a).

Bi’r Matariyye

Lai The place known as Matariyye.

La2 This place is Bi’r < Matariyye>, one of the miracles of Jesus. Mary came to this place with
Jesus and asked the villagers for water, but they refused. She put Jesus down on the ground and
went in search of water, but could not find any. When she came back she saw that water had
emerged from Jesus’s two hands and made a circle and become a well (?). Mary prayed that if the
villagers drank this water it would be bitter, but if anyone else drank it, it would be sweet. And so
it was, by God’s command.

Y 227a Picnic Grounds and Shrine of Bi’r Matariyye: Two hours north of Cairo amidst
orchards and gardens, a place empowered by the vision of Jesus. There were great buildings here
when Egypt was in the hands of the Greeks; now only a vault and a dervish lodge are left. There is
also a basin where all those who are sick bathe and find a cure. It is recorded in all the Greek

270 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

chronicles that Jesus and his mother Mary migrated from the city of Nablus and settled here. And
the Christians claim that Jesus and his mother dug this well of Matariyye and bathed in it, and that
this basin is their construction. And that is correct, because all the wells of Egypt are bitter, but
this well of Matariyye is sweet since it is a miracle of the Messenger of God.

The accounts in the book and on the map are very different.

Damietta

Lb26 This place is the city known as the entrepot of Dimyat (Damietta). It was founded by
Zii’lyezen son of Misrayim son of Ham son of Noah.

Lb27 This place east of the Nile is the ancient fortress of Dimyat (Damietta).

Lb23 This is the fortress recently constructed at the western strait of the Nile, built by Sultan
Ahmed son of Sultan Mehemmed.

Y344b - 348b Description of the great city and entrepot of Ancient Dimyat: ... It was built
after the flood by a great ruler named Dimyat, one of the sons of i§ma‘un b. Misrayim. ...

Y348b Three miles below that, again on the Dimyat side, where the blessed Nile flows into the
Mediterranean, Description of Ancient Dimyat, bulwark of the Nile: It was built by the
conqueror of Egypt himself, Sultan Selim I, in the year ( — ), at the hands of Hayra Bey, the first
governor of the newly-conquered province of Egypt. There is no trace of the earlier fortress
conquered by Aswad b. Miqdad at the time of Amr b. al-As. At present this fortress is a solid
square-shaped building on a sandy place at the promontory where the Nile flows into the
Mediterranean. It is 500 paces in diameter and has four towers at the four comers. ...

Y349a Opposite this eastern castle, on the shore of the Nile, Description of the Western Castle
opposite the Eastern Castle: It was built during the reign of Sultan Ahmed by Tava§i Miiteferrika
Ca‘fer Aga using his own money, for the sake of God. However, it has become known as the
Castle of Abdiissamed. It is a small round castle on the shore of ther Nile. Later a large redoubt
was added outside the wall and the castle became even stronger. ...

The two castles as depicted on the map are generic, not square and round as specified in the
book. Nor do their relative sizes and dimensions correspond. Zu’lyezen is clearly a misreading of
i§ma‘un. In the book, Evliya says that when he inspected the Western Castle he discovered that
seven garrison soldiers were missing and sent a report with their names to the Pasha.

Alexandria and Rosetta

Kb38 Fortress of Alexandria.

Kb36 Pillar of the Mast

Kb44 This place is the fortress of Ebukir.

Kb46 This place is the entrepot of Re§id (Rosetta). In the city and (?) its surroundings are date
groves.

Kb45 This place is the village of Kom Efrah and the shrine of Shaikh * Mansur.

Y319b-324b (Alexandria), 329b-330b (Ebukir), 332b -335b (Re?id, Kom Efrah).

Pillar of the Mast (‘ Amud-i Sari) is not mentioned in the book, which does however
describe the obelisk {dikilitag) — one of “Cleopatra’s needles” — 500 paces east from Galleon
Harbor (kalyon limam ) in a ruined area with many fallen columns:

Y321a These columns are called Carudu'l-Mu’tefiki. They are noteworthy monuments,
constructed to serve as talismans during the period of the prophet Solomon. Some were built by
Ya‘merb. §eddad.

Robert DANKOFF 271

According to Piri Reis (348b-350a; Mantran, 293-295 + fig. 3), the “mast” (Ar. sari or
sard ) was set up as a marker on the island west of the city known as Island of the Mast (Direk
Adasi in Turkish, Jazirat al-Sara in Arabic). Both authors must be referring to what is known
today as Pompey’s Pillar (actually erected in 293 for Diocletian, not for Pompey).

Conclusion

These comparisons show that the map and the book, while intimately related, are conceived
as separate works with different aims. The Seyahatname seeks to record all of Evliya £elebi’s
travels and explorations in great detail, with full attention to historical, administrative and
ethnographic aspects of the places described; it is expansive in nature, a travel narrative with
encyclopedic aspirations. The map is limited in scope and focussed on the topographical. Still, the
two are obviously the product of the same mind and reflect the same attitudes and preoccupations.

With regard to the map, at this stage of our research we are concentrating on textual and
philological concerns, trying to get an accurate reading of all the entries and establishing their
relation with the corresponding texts in the book. At a later stage, once a usable edition is in hand,
we can turn to more interesting questions: What accounts for the discrepancies between the map
and the book? How accurate is the map in its topographical information? What does the map
teach us about this region of the world at that historical moment? And what can we extrapolate
about the mentality of the map’s author and about the Ottoman cultural universe?

For now, my contention is that the Nile River runs through both of these monuments —
Volume 10 of the Seyahatname and Vat. Turc. 73 — like a red thread. It is the organizing
principle of both works, providing structure and pattern for a myriad of heterogeneous details.
The two were conceived and executed together, as twin culminations to a fifty-year career of
travel, exploration and writing.

272 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

VATiKAN’DA BULUNAN NiL HARiTASI EVLiYA CELEBPNiN Mi?

Robert DANKOFF

Ingilizceden (^cvircn Rukiye Aslihan SHERIDAN-AKSOY

Vatikan Kiitiiphanesi, biiyiik bir Osmanli Nil haritasma sahip bulunmaktadir (Vat. Turc.
73). Bu harita ilk olarak Ettore Rossi 1 tarafindan incelenmi§ ve Rossi haritayla ilgili olarak
a§agida yer alan bilgileri vermi§tir:

Bu harita (Vat. Turc. 73), 543 cm. uzunlugundadir; giiney yarisi 45 cm., kuzey yansi ise
88 cm. geni§ligindedir; harita, kaba kuma§ tizerine gizilmisjtir ve efsanevi Ay Daglarinda
( Cebel-i Kamer) bulunan kaynaklarindan ba§layarak, Kizildeniz ve Libya £61ii arasindan
Akdeniz’e kadar uzanan Nil Vadisini gostermektedir. Harita tizerinde zamamn yarattigi
kimi hasarlar goze garpmakta ve fareler tarafindan kemirilmi? oldugu anla§ilmaktadir.
Bazi boliimlerinde delikler bulimur.

Rossi, ayrtca 9 ali§masmda haritamn i 9 erigini ana hatlanyla, kabataslak olarak anlatir ve
9 izim tarihi ile muellifi konusunda tahminlerde bulunur. Rossi, haritada “ rahmetu ’ll&hi aleyh ”
kaydt bulunan Defterdar Melek ibrahim Pa§a’nm 1685’te olduriildugune dayanarak haritamn bu
tarihlerde yapilmi§ olmasi gerektigini belirtir (bk. yaytn, Jbl). Aynca, haritamn i 9 erigi ile
Seyahatname , nin 10. kitabi arasmda “siki bir ko§utluk” bulunduguna dikkat 9 eken Rossi,
“harita[nm], Evliya £elebi’nin kitabiyla baglantih olarak, onun okurlanndan biri tarafindan ve
belki de yazartn maiyetinde yer alan bir ki§i tarafindan 9 izilmi§ [oldugunu]” one surer. Rossi, bu
konudaki sozlerini ise §oyle baglar:

Bu meselelerle ve hem harita hem de Evliya £elebi’nin kitabimn ta§idigi gorece onem
konusundaki sorunun daha ayrintdi bigimde tarfi§ilmasi ... daha geni§ bir yer ve asil
metinlerin kullammim gerektiriyor; bu 9 ali§mayi ba§ka bir yerde gergekleijtirecegiz.

Ne yazik ki, bu niyetini ger 9 ekle§tirememi§tir.

Rossi makalesine, haritanm goruniimu hakkmda fikir veren siyah-beyaz fotograflar da
eklemi§tir. Bu haritanm fotografim i 9 eren diger tek yaytn ise, Ahmet T. Karamustafa’nm Osmanli
cografi haritalan iizerine yazdigi bir makaledir 2 ve Karamustafa, burada §u g6rii§leri ortaya
koyar:

Evliya £elebi’nin ya§aminm son donemini Misrr’da ge?irdigi ve burada oldugu
bilindigine gore, onun bu haritanm iiretiminde rol oynami§ olabilecegi gayet a?ik bir
olasiliktir, ancak aralarmda boyle bir baglanti bulundugu konusunda ortada bir kamt
yoktur. Dii§unsel olarak haritamn kendisi, Islam edebiyatmda Nil nehri baglaminda
iiretilmi? tarihsel ya da diger efsaneleri gorsellesjtirmeye yonelik bir ?aba olarak
goriilmelidir. Ote yandan, uygulama ve iislup agisindan ise, bu harita, Nil’in elimize
ula§mi§ en eski tarihli Islami haritasi olan El- H v arezml’nin Nil Haritasi’m andirmaktadir.

Vat. Turc. 73 haritasi, en aztndan 1949 yilmdan beri akademik dunyada bilinmekle birlikte,
ancak §imdi ayrintili bi 9 imde incelenerek yayimlamyor. Haritanm yayini, Nuran Tezcan ve benim
tarafimdan hazirlanmaktadir. §u ana kadar tizerinde yaptigimiz 9 ali§ma sonucunda, harita
konusunda iki temel sonuca vardik:

1 Ettore Rossi, “A Turkish Map of the Nile River, about 1685,” Imago Mundi 6 (1949), 73-75. Ayrica bk.
Elenco dei manuscritti turchi della Bibliotreca Vaticana (Rome, 1953), ss. 55-57.

2 “Military, Administrative, and Scholarly Maps and Plans” Cartography in the Traditional Islamic and
South Asian Societies [The History of Cartography, volume two, book one] (The University of Chicago
Press, 1992), 223-225.

Orhon Yazitlarinin Bulunuyundan 120 Yil Sonra Tiirldiik Bilimi ve 21. Yiizyd konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Araytirmalari Sempozyumu, 2010, 273-285

274

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalari Sempozyumu

1) Uzerinde adi goriinmemekle birlikte; bu haritanm -belki uygulamasimn tumii olmasa da-
olu§umunun biitiinuyle Evliya’ya ait oldugu a9iktir.

2) Harita biiyiik oranda ozgiin bir yaratimdir.

Harita, bir giri§ boliimu ile kisa bir metinle tammlamp tasvir edilen ve kimi zaman bir
9izimle gosterilen, 9evresi 9izgilerle smirlandrrilmi§ belirli cografi alanlardan olu§an 475 madde
i9ermektedir. (Sozkonusu 9izimlerin 90gu, surlarla 9evrili bir kenti jg| ya da daglari
Agostermektedir.) Ba§vuruda kullamm kolayligi saglamak iizere, haritayi a§agida goriilen

bolgelere ayirdik:

BOLGE MADDELER

TANIM/ACIKLAMA

Nil’in kaynaklari: Miknatis Dagi ve Ay Dagi; onbir koprii

Nil’in kollan

Nil’in vadileri; Medinetii’l- Vardan; Func kralligi

Sindi, Kandi, Hafir-i Sagir, Hafir-i Kebir

Cezire-i Hammam, Narinte, Sese, Magrak, Say

Isne, Ermen, §ellal, Etlu, Azrak Cazu, Vadi-i ‘Urban, Vadi-i
Siibu‘, Ku§tamine; Urban (Kelafi§, Mihriyye, Kiinuz)

Isvan, Kolombo, Cebel-i Silsile

el-Aksureyn, Ahmim, Kma, Fiiwe; Urban (Hiiceyze,
Haware, ‘Ababide)

Hu, Far§ut, Semennut, Men§iyye, Ebu Tic, Menfalut,
UmmuT Kusur

el-Vahat, Behnisa, Feyyum

Feyyum, Mellevi, i§munin, Minye, Meymune; Akdeniz
Kiyisi (Tunus, Suse)

Akdeniz Kiyisi (Barka, Cerbe, Trablus), piramitler, Cize,
inbaba

Kahire, Bulak, §ubre

Nil’in iki ana kola ayrilmasi: Menuf, Tarrane

Nil’in bati kolu, bati kenar: Demenhur, iskenderiye, Ebukir,
Re§it

Nil’in bati kolu, dogu kenar: Farasdak, Seyyid Thrabim-i
Dessuki, Fiiwe, Burlos

Nil’in dogu kolu, bati kenar: Matariyye, §ubre, Minyet
§ubre

Nil’in dogu kolu, dogu kenar: Manzara, Fereskur, Dimyat

Kizil Deniz ve Siivey§ Korfezi: Zeyla, Sevakin, Moha,
Cidde, Yenbu, Akabe, Vadi-i Tih, Siivey§, Cebel-i Tur-i
Sina

Bilbeys, Ari§; Filistin, Suriye, Irak, dogu Anadolu ve bati
iran

Robert DANKOFF

275

Bazi asilardan Vat. Turc. 73, 9. yiizyil Arap cografyacisi Harizmi’ye kadar uzanan Islam
kaynakli Nil haritalannm dorugu olarak dii§iiniilebilir. Haritaci (Evliya (^clcbi?), ozellikle Nil’in
kendisinin eri§emedigi en giiney U9 bolgelerinin temsilinde sozkonusu Arap haritacilik gelenegine
dayanmi§tir.

Nil’in hakiki men§e’i Islam alimlerine ve seyyahlarma devamli olarak gizli kaldi.
Bununla beraber, H v arizml’nin kitabindan (MS 830 senesine dogru) itibaren, Nil'in
menbalari hakkinda islam kaynaklarinda tekrar edilegelen malumatin klasik
kaynaklardakine tamamiyle uymadigi da dikkati gekmektedir. Islam kaynaklari Nil
nehrini hatt-i istiva cenubunda Cabal al-Kamar (Ay dagi)’dan gikartmaktadir. Bu dagdan
9 ikan 10 nehir, be§er be§er olmak iizere, aym arzda iki gole dokiiluyor. Bu gollerin her
birinden bir veya birka? nehir 9 ikip, §imale dogru akarak, U 9 iincii bir gole kari§iyor ve bu
golden itibaren de, Misrr Nil’i ba§liyor. Bu tasvir 90 k sadele§tirilmi§ olup, Batlamyus'un
Nil menbalari tasvirine ancak krsmen uymaktadir. Batlamyus yalmz iki gol tammakta,
bunlar da aym arzda bulunmamakta ve bu gollere Ay daglarindan inen 90 k sayida
nehirden bahsetmemektedir. Islam eserlerinde zikredilen U 9 iincu gol ise, yeni bir ilave
gibi goriiniiyor.... Harizmi’nin Nil men§e’i hakkrnda tasvir ettigi sistem Strasbourg
yazmasmda mevcut olup, ondan sonra da srk sik tekrarlanmi§tir (Ibn Hurdazbih, ibn al-
Fakih, Kudama, Suhrab, Idrisi ve daha sonraki miiellifler ). 3

Vat. Turc. 73 ’un en ust kismmda bu tasanm izlenir. Onceki dipnotta amlan haritalarm
hi9birinde bulunmayan Cebelu’l-magnatis (Miknatis Dagi), onbir koprii gibi bazi ek bilgiler de
i9ermekle birlikte, ku§kusuz bu gelenekteki bir haritaya dayanmaktadir. Ancak bu belirli kaynagi
henuz ortaya koyabilmi§ degiliz.

Bizim yayimmizda A ve B Bolgeleri olarak aynlan alanlar da biiyiik oranda Nil’in
kaynagiyla ilgili olarak olu§mu§ bulunan bu geleneksel halk bilgisine dayanmaktadir. Ancak C
Bolgesine geldigimizde, bu kez agirlikli olarak Evliya’nm Func kralligma yaptigi seyahatine
dayanan bilgilerle kar§ila§iriz. 4 E Bolgesinde ise bu kez Kasr-i ibrim ve Osmanli topraklarma
ula§mz. Evliya’nm, Nil’in buradan Kahire’ye ve Kahire’den de deltaya kadarki bolumunii
gosteren Osmanli haritalanna ve olasilikla Avrupa kokenli haritalara da eri§ebildigini
varsayabiliriz; ancak onun sozkonusu haritalardan yararlanmi§ oldugunu gosteren belirli bir kamt
bulunmamaktadir. Aksine, haritada verilen bilgilerin neredeyse tumuniin onun kendi
seyahatlerine dayandigi goriilmektedir.

Evliya kendisi §oyle der (Y392a): 5

Ve nige hla' ve diyarlari Papamunta gibi cemi'i enhari ve ciballeri ve buhayreleriyle
iistadimiz Nakka§ Hiikmizide Alt Beg'den gordiigumuz minval iizre tahrir etmiy; Cenab-i
izzet bu Nil ve Funcistan seyahati itmamin miiyesser ediip e§kalin tahrir edeytiz.

Nakka§ Hukmizade All Beg’in izine henuz ula§amadik. Biiyiik olasilikla, Evliya’nm
Istanbul’da Osmanli saraymda ge9en gen9lik yillannda kendisinden ders aldigi bir bilgin ve saray
nakka§iydi.

Evliya’nm, onceki Osmanli kokenli Nil haritalanndan en azmdan birini, Piri Reis’in
haritasmi iyi tamyor olabilecegini dii^iincbi liriz. 1517’de Osmanlilann Misir’i fethinden kisa bir
siire sonra bu Osmanli kaptam, Nil iizerinden Kahire’ye kadar seyahat etmi§, nehrin ve anakentin

3 Islam Ansiklopedisi (9. ss. 277-8)’nin Nil maddesi (J.H. Kramers).

4 Bk. Maria Teresa Petti-Suma, “II viaggio in Sudan di Evliya Celebi (1671 -72),” Annali dell ’Istituto
Universitario Orientate di Napoli NS 14 (1964), 432-52; John O. Udal, The Nile in Darkness: Conquest
and Exploration 1504-1862 (Wilby, Norwich, 1998), 17-35.

5 Y = “Yildiz niishasi” (Istanbul Universitesi Kiitiiphanesi Tiirk 9 e Yazmalar 5973). Bk. Evliya Qelebi
Seyahatnamesi 10. Kitap, yay. Seyit Ali Kahraman, Yiicel Dagli, Robert Dankoff (Istanbul: Yapi Kredi
Yayinlari, 2007).

276

3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalari Sempozyumu

haritasmi yapmi§ ve bunu tumiiyle Akdeniz kiyilanna aynlmi§ olan Kitdb-i Bahriyye , sine
eklemi§ti. 6 Piri Reis’in Nil haritasmi, Vat. Turc. 73’iin ilgili boliimuyle kar§ila§tirdigmuzda,
ikisinin birbirine 90k az benzedigini goriiriiruz. 7 Nitekim haritada olsun, metinde olsun,
Evliya’nm, Piri Reis’i kullanmi§ oldugunu gosteren belirgin bir hususla kar§ila§ilmaz.

Evliya’nm gagda^i olan Katib £elebi, Cihdnniimd 8 adiyla tanman kozmografyasi i9in
9izdigi 90k sayida haritadan biri olarak, Nil deltasimn da bir haritasmi 9izmi§ti. Evliya’mn, Katip
(^clcbi’ylc ileti§im kurdugu ya da onun yapitlarmdan haberdar oldugu konusunda herhangi bir
kamt yoktur.

Bir ba§ka olasilik, Evliya’mn, Avrupa kokenli Nil haritalanndan haberdar olmasidrr.
Evliya, yukandaki almtida da oldugu gibi, ara sira “Papamunta” ya da Mappamundi diye bir
dunya haritasiyla birlikte Cografiyye, Atlas ve Minor -yani, Mercator’un Atlas Minor f §eklinde
bilinen yapitlardan soz etmektedir; ancak bunlardan her zaman pek belirli olmayan bi9imlerde soz
eder ve Misir’da bulunurken boyle bir yapita eri§ebilmi§ olmasi pek olasi degildir. Aynca, Matteo
Pagano’nun (1549) ve Ferrandeo Bertelli’nin (1568) haritalan gibi Avrupa kokenli Kahire
haritalanndan ya da Jan Jansson’unki (1659) gibi kendisinin ya§adigi donemde yayimlanmi§
Misir haritalanndan haberdar oldugunu gosterir bir belirti de sergilememektedir Evliya. 10

Evliya’yi, hayatmm son yillarmda (yakla§ik 1673-1685?), artik seyahat etmek yerine
u§aklanyla Kahire i9kalesinde bulunan dairesinde oturur ve ba§yapiti ile Nil haritasmi tasarlayip
yazarken hayal etmeliyiz. Seyahatname , nin ilk sekiz cildinin muellif hatti yazmalan elimizde
bulunuyor. Bu yazmalar uzerinde ger9ekle§tirilen dikkatli bir inceleme, Evliya’nm, temiz
kopyalarm yazimi i9in bir mustensih ya da yazman kullandigim ve metne kendi eliyle i§aretler ve
derkenar notlan ekledigini ortaya koymaktadir. 11 Benzer bi9imde, Vat. Turc. 73 ya da onun ilk
taslak niishasi/prototipi uzerinde 9ali§irken de bir yardimci gorevlendirmi§ olmali.

Harita uzerinde goriilen bilgilerin tiimu, kitapta yer alan malzemeyle ortu§mekte, ancak
nadiren tipatip aym ifadeleri i9ermektedir. Tersine, haritada 90k sayida kisaltma ve ba§ka
kelimelerle a9iklama, siklikla hatali okuma ya da yanh§ anlamalar ve bunlara ek olarak
Seyahatname , nin muellif hatti yazmasmda goriilenlerden farkli, bazi ali§ilmami§ yazim bi9imleri
ve dilbilgisi kullammlanna da rastlanmaktadir. Haritamn elyazisi iislubu da farkhdir. Turn

6 Bk. Svat Soucek, Piri Reis and Turkish Mapmaking after Columbus: The Khalili Portolan Atlas (Oxford
University Press, 1996), 149-58.

7 Kitab-i Bahriyye’mn bu boliimu igin bk. Robert Mantran, “La description des cotes de l’Egypte dans le
Kitab-i Bahriye de Piri Reis,” Annales Islamologiques 17 (1981), 287-310.

8 Bk. Gottfried Hagen, “Katib £elebi and Sipahizade,” Essays in honour of Ekmeleddin Ihsanoglu
(Istanbul, 2006), 525-42, fig. 3.

9 Mesela Y157b: Amma Nil'in ma ‘mur [u] abadan yerleri Say kal'asi ve Der §ehri ve Ibrim kal'asi ve §ellal
vilayeti ve Isvan ve Isne ve $ehr-i Kus ve §ehr-i Kina ve Fiivve ve Circe'ye, andan balada tahrir olunan
Misir'a vannca $ehirler ve Dimyat ve Repd'e vannca Nil'in iki canibi kat-ender-kat ma'mur [u]
abadandir. Tevarih-i Hitat'da ve Hey’et-i Papamunta ve Atlas ve Minor ve Cografiyye kitablarinda
Misir'in berren ve bahren e$kaliyle abadan yerlerin tahrir eylemi$lerdir.

10 Bk. B. Blanc ve b§k., “A propos de la carte du Caire de Matheo Pagano,” Annales Islamologiques 17
(1981), 203-85. Ferrandeo Bertelli’nin haritasi i?in bk. Soucek, a.g.e., Res. 16. Jan Jansson’nun haritasi
i?in bk. http://ids.lib.harvard.edu/ids/view/13501006?buttons=Y.

11 Bk. Pierre A. MacKay, “The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya £elebi, Part I: the Archetype,”
Der Islam 52 (1975), 278-98; Robert Dankoff, “§u Rasadi Yrkalim mi? Evliya £elebi ve Filoloji” Evliya
(felebi ve Seyahatname, yay. Nuran Tezcan ve Kadir Atlansoy (Dogu Akdeniz Universitesi 2002), 99-
118.

Robert DANKOFF

277

bunlardan yola gikarak, bazi noktalarda Evliya’nm harita iizerindeki denetimini yitirdigini ya da
en azmdan haritayi, Seyahatname’ nin muellif hatti yazmalarmm ilk be§ cildinde yaptigi gibi
hatalan diizeltmek i?in bir daha gozden ge9irmedigini varsayabiliriz. Haritanm tasanmi ve bunun
yam sira, biiyiik olasilikla belirli ana hatlan ve 9izimleri Evliya’ya aittir. Ancak metinlerin
yiizlcrccsi, Evliya’nm sozlii diktesi ya da yazili notlanna dayamlarak bir yardimci tarafmdan ya
da §akirt konumunda olan bir ba§ka ki§i tarafmdan yaziya gcgirilmi^tir.

Bu metinlerin i9erigi, Evliya’nm seyahat anlatimlarmda ozellikle onem verdigi kimi
konulan yansitmaktadir. Bunlar §unlan i9erir:

• Tklim

• Bitki ortusii ve hayvanlar

• Zenginlik kaynaklan ve ticaret

• Ya§am ko§ullan ve duzeyi

• Yonetim durumu ve askeri durum; kavim yapisi ve dinsel mezhep aynntilan

• “Kayda deger goriilecek yerler” ( ibretniimalar ) ve boyle yer ve yapitlan
9evreleyen halk bilgisi.

Uzakliklar ve cografi koordinatlar yalmzca arada srrada belirtilmi§tir.

Vat. Turc. 73, temelde bir Nil haritasi olmakla birlikte, 119 yonde Nil’in otesine
uzanmaktadir:

• Doguya dogru: Siivey§ ve Sina, Kizildeniz limanlan ve Hac yolculugu
guzergahmdaki konak yerleri (menziller) (M Bolgesi).

• Kuzeydoguya dogru: Bilbeys ve otesindeki 9oliin yam sira Filistin, Suriye, Irak,
Dogu Anadolu ve Bati iran’daki onemli kentlerin gosterilmesi (N Bolgesi).

• Kuzeybatiya dogru: Iskenderiye’den Magrib’e kadar uzanan kiyi §eridindeki
Akdeniz limanlannm gosterilmesi (Bolgeler: II, 11, 14; Jal-4; Kal-2, 9-11).

Bir Nil haritasmda bulunmalan gereksiz goriinebilirse de, bu uzantilar ku§kusuz Evliya’nm
zihninde yer alan cografyayi yansitmaktadir.

Ozetle, belki kendi eliyle 9izmemi§ olsa da, Vat. Turc. 73 biitiinuyle Evliya’nm zihnini
yansitmaktadir ve boylece tarti§masiz bi9imde “Evliya ^elebi’nin Nil Haritasi” olarak
adlandrrilmayi hak etmektedir.

(A§agidaki boliimde, iki kaynakta yer alan metinleri kar§ila§tmrken, Seyahatname , yi belirtmek
i9in “kitap”, Vat. Turc. 73 ’ten almti yaptigimi gostermek i9in ise “harita” sozcugiinu
kullanacagim. Konuyla ilgili pe§in yargida bulunmamak adma, burada haritanm muellifinden
“haritaci” diye soz edecegim. Kitaptan yapilan almtilann ba§mda, varak numarasi
belirtilmektedir. Haritadan yapilan almtilarda ise, metinden once, Bolge kodu ile yakmda 9ikacak
yayimmizda her bir maddeye tammlanmi§ olan numara bilgisine yer verilecektir.)

Nil’in ve bu iki yapitin kaynaklan

Haritaci, giri§ boliimunun sonunda ba§liklarmi belirttigi yedi-sekiz klasik Arap cografyasi
eserine ba§vurmu§ oldugunu one siirer. Nil’in kaynaklanyla ilgili kimi ayrmtilan di§mda,
haritanm tasarlamp 9izimi sirasmda dogrudan dogruya bu gibi 9ah§malarm kullamldigim gosteren
bir kamt bulunmadigim soylemek yerinde olur. Bu cografya kaynak yapitlanndan hi9biri kitapta
da a9ik9a amlmamaktadir. Evliya’nm, Seyahatname ’ nin 10. kitabimn yazimmda kullandigi yazili
kaynaklar konusu iizerinde 9ali§ma yapilmasi gereken ba§li ba§ma bir konudur.

278

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

Buradaki olasi bir istisna, Cografyd-i Batlimus'Xxa (yani, Batlamyus’un Almagest 1).
Seyahatname’ nin 46. kismimn ba§mda Nil’in tasvirinde dunya nehirleri konusunda Batlimus
Hakim’ den almti yapar:

Y156b Ber-kavl-i sahih Batlimus Hakim tahrir etdiigi iizre nehr-i Nil'in mebde’i Misir’in
canib-i ceniibisinde yedi ayhk yolda Cebelii'l-Kamer'den gikar. Ve menba'i on iki ayn-i
azimdir. Ve hatt-i istivadan cenuba half bu on iki ayn-i azimler bir buhayre-i kebireye
munsab olurlar kim guya ol buhayre derya olur.

Kitap; Nil’in, bu golden 9ikip Kirmanka, Kakan, Funcistan, Berberistan, Nube ve Say’dan
ge9erek uzerinde aktigi ve sonra da Misir’i katederek sonunda denize dokiilen yatagim tasvir
ederek anlatmayi siirdiiriir.

Haritada verilen bilgi bir ba§ka kaynaga dayandigi goriilmektedir:

A2 Zikr-i tafsil-i haber-i Cebel-i Kamerya ‘ni Kamer $u ‘ai bunun uzerinde ziyadesi zuhur
ediip ziyade leme ‘an veriip anun tesmiyesi ile Cebelii ’l-kamer derler. Ve bu dagin
mevki ‘[i] hatt-i istiva cenub tarafinda on bir derece yerinde vaki ‘ olmuydur. Ve bu dag
ziyadesiyle qdhik ve tulu‘ ziyade sa'bdir. Ve giineq tulu'unda qarkisi ziyadesiyle
ihmirarlanup ve gurub vaktinde kezalikgarb tarafi tahammurlanur. V’allahu a ‘lem.

Bundan sonra haritada Cebelii ’l-magnatis (Miknatis Daglan) ve hepsi biiyiik gole dokiilen
oniki kaynagm 9iki§ yeri olan onbir koprii gelmektedir:

A4 bu on bir kantaramn d&hilinden on iki menba ‘ zuhur ediip ciimlesi buhayre-i kiibr&ya
munsab olur.

Hafir-i Kebir

D12 Bu kal'aya Hafir-i Kebir derler mu'azzam kal'adir ve biiyiik qehrdir. Sakin halki
siyah zencidir ve ciimlesi mil ’minindir. Ve bu qehrde camiler ve mescidler ve hanlar ve
hammamlar ve imarat-i hayrat gokdur. Kor Hiiseyn Begin taht-i hiikmiindedir. Ve bu
qehrde kumdq bogasi ve gomlek bezi gayet makbuldur ve fil dip ve gergedan boynuzu ve
keler derisi ve abanoz ve sag agaci yollarinda ve sokaklarinda ddkulmii§ yatur, gayet
em(i)n ii eman memleketdir. Bu kal ‘ada Kor Hiiseyn Begin yetmiq bin gerd-i siyah zenci
askeri vardir harb u kitale hazirlardir.

Y396b Bu kal‘a-i azim canib-i garba §ekl-i miiselles §eddadi bina-yi kavidir. Bizzat Kor
Hiiseyn Beg’in tahtidir.... Ve bu kal'a igre ciimle bin altmiq ... evlerdir. Yigirmi
mihrabdir. Ciimle halki §dfi‘iyyii’l-mezheb ehl-i siinnet ve’l-cema’at musalli ademlerdir...

Ve elli kadar zaviye ve bir imaret ve iki vekale-i muhtasar ve alti mekteb ve yigirmi sebil
ve bir hammam-i sagir ve yiiz mikdari diikkan ve on kahve ve yigirmi bozahanesi vardir.

Ve ciimle diikkanlari §eb u ruz agikdir, meta ’lari qoyle durur, gayet emn ii emandir. Bu
kal ‘anin yedi yiiz askerisi ve elli bin Berberi ve zagi re ‘ayasi vardir. Zira ‘at ediip ganimet
ederler. Hamd-i Huda bu qehirde bugday ekmegi gordiik.... Ganimet qehirdir.... Ve bu
qehrin kiblesi §imal canibine meyillidir ... zira hatt-i istiva iizre bulunmufdur...

Y397b Kal'a-i Sindi... Bu Sindi’nin gdrqu-yi bazannda ve mahzenlerinde fil dip ve
gergedan boynuzu ve keler derisi ve abnus agaci daglar gibi bazar yerinde p&ymal-i
rimal olup bi-kiymet yatir.

Evliya, kitapta bu kalenin ii9gen bi9iminde olu§undan soz etmektedir ve haritada goriilen
9izimde de kalenin bu ozelligi apa9ik ortadadrr. Buradaki askeri birlikle ilgili olarak kitapta
verilen sayi haritadakinden 90k daha akla yakmdir; eger haritacmm kitaba 700 asker ve 50000 kul
ekledigini ve bir bi9imde 70000 asker sayisina ula§tigim varsayarsak bu iki sayi arasmdaki
9eli§kiye a9iklama getirilebilir. Pazaryerinde herhangi bir gozetim olmaksizm serbest bir §ekilde
yatan degerli ticari mallann haritada verilen listesi, a9ik9a kitapta bulunan ilgili listeye
dayanmaktadir, ancak kitaptaki bu liste Hafir-i Kebir degil, hemen onun yakimndaki Sindi’de
bulunur.

Robert DANKOFF

279

ibrim

E3 Bu mahal Nilin garbisinde < Ibri >m-i Sagir temami(?) kal'asidir.

E4 Bu kal ‘a Kababita nam Ibrim-i Garbi derler Melik Mukavkis binasidir.

E15 Bu kaVamn adi ibrim-i Kababita ahir muluku’l-Kibt Melik el-Mukavhs binasidir.
Feth-i ‘Amr ibnii’l-'Asdir. Hala Misr hiikmindedir. Dizdari ve yedi binden ‘askeri
mevcuddur. Ve ahir Misr hiikmiinde hala Circe ’de kdyiflikdir.

Y391a Evsaf-i kal‘a-i kadim yehr-i ibrim: Kababita meliklerinden Mukavkis Melik
binasidir. Hicretii'n-nebeviyyenin sene (—) tarihinde bizzat Amr ibnii'l-As ve Ka‘bii'1-
Ahbar ve Ubeyde ibn Cerrah ve Cdbirii'l-Ensdr ve Ebu Hiireyre ve Sariyetii'l-Cebel ve
Esved ibn Mikdad bunun emsali niqe bin Sahabe-i giizin ile iki ay muhasara ile feth
olunmuy bir kal ‘a-i hisn-i hasin ve sedd-i metin ve miistahkem kal ‘a-i iistiivardir kim leb-i
Nil'in canib-i yarkisinde eflake ser qekmiy bir yalqin piiyte iizre §eddadi-bina bir kiiqiik
kal ‘a-i kavidir. Ve yekl-i muhammesdir. Ve dd'iren-madar cirmi sekiz yiiz adimdir. ...
Ancak dizdari ve iki yiiz neferati ve miikellef mehterhanesi vardir. Dizdari kanun-i Selim
iizre Misir miiteferrikalarindandir. Ve Misir'dan beher sene muhafaza iqiin yedi boliikden
iiq yiiz adem gelir ve yedi boliikden kayife dahi iiq yiiz mustahfizan geliip miri malm ve
gilali tahsil ediip kendiilere aklam ifraz olunmu§dur.

Haritacmm burada “Kababita” yi erken donem krallanm degil de §ehrin admi niteleyen bir
sozciik olarak yorumlayip yanli§ anladigi a9ik9a goriilmektedir. Haritada resmedilen kale (ek
haritamn sol alt kismmda), genel bir kale 9izimlemesini yansitir, kitapta ozellikle belirtilmi§
oldugu gibi be§gen bi9iminde 9izilmemi§tir. Nil’in obiir yakasmda bulunan ve yine ibrim diye
amlan kii9iik kalelerden (dogru anla§ildiysa, E3 ve ek haritamn sag tarafi, E4) kitapta W9 soz
edilmemektedir.

Vadi-i Siibu‘

F3 Bu mahal daglari Vadi-i Siibu ' derler. Evail-i zamanda ‘azim beled imi.y Sommaki
ta§lardan jil kadar arslan suretleri hala vardir meshutdur. Bind asarlari zahirdir. Bir
canibi ‘amardir. Be§ yiiz kami§dan ve hasirdan evleri vardir. Siyah ‘Urban sakinlerdir.

F23 Bu mahalle Vadi-i Siibu ‘ derler ve Fir ‘avn Sahrasi derler zira bu mahalde Nilin iki
canibinde filler kadar somaki tayindan arslan suretleri vardir, biemrillah meshut tay
olmuylardir.

Y390a ibret-niima-yi siibu‘. Bu mahalli temaya iqiin atlarimizdan eniip atlari beyabana
salup bir sa'at seyr [iij temaya etdik. Azamet-i Huda Nil'in iki tarafinda jil kadar
sommaki ve gayri seng-i haradan arslanlar niqe bini ayag iizre hirer evza‘ [u] etvar
eykalde ve niqe bini pare pare rimal [ii] tiirab iqre paymal olup yatirlar. Adem gdrdiikde
havf ediip dehyet alur kim sabit-kadem olan arslanlari zi-ruh zann olunur. Ta bu mertebe
musanna ‘ timsallerdir. ... Meger Hazret-i Musa aleyhi's-selam bu mahalde Fir ‘avn ile
ceng ediip Fir'avn'in keheneleri ve sehereleri te’sirat-i sihr ile ihdas etdiikleri
hayeratlarmiy kim ... Meger bu manzurumuz olan hayerat eykalleri asa-yi su'banm
dendamndan baki kalanlarmiy, ba ‘dehu bi-emrillah tay olmuydur. ....

Haritaci, kullanabilecegi alan smirli oldugundan, hcnjcyi “filler kadar . . . arslan ” ve “tay
olmuylardir” ifadeleri arasma siki§tirrm§ ve SN’de ozellikle vurgulanmi§ olan bu par9anm yerine
meshut (Fars9a sahf tan Arap9a ism-i meful olarak turetilen) sozcugiinu koymusjtur.

Ku$tamine

F26 Bu mahal bir beldedir adina Kuy Tamine derler. ikiyiiz kamiydan evleri vardir. Ve
halh muti‘, bir mescid ve zaviyesi vardir. Ve bir kahvesi ve bir bozacisi vardir. Bunda
Zinur Kiinuz kabayil-i Senyal ‘Urbam iki bin kadar miiselman geqiniir bir kavmdir.
Amma avretleri setr olmaz uryandir ayib degildir. Bu Kiinuz temam(?) ....

280

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Y 389b Kabile-i Senyal. Bir vasi ‘ sahrada ciimle hayme ve hargahlar He meks etmiy bir
kavmdir kim ctimlesi iki bin miislim kavmdir. Urban olduklanndan avretlerinin yiizleri
uryandir. ...

Y390a Beled-i Kuytamine. Iki yiiz kamiyli re ‘ay a evleridir. Ve halki muti‘ ve bir zaviyesi
ve bir kahvesi ve bir bozacisi var. Bunda dahi Ktintiz Urbanmdan bir kabile haymeleriyle
sakinlerdir.

Haritaci burada kitaptaki iki bildirimi birle§tirmi§ ve kadinlarin ortunmemesiyle ilgili
bilgiye, Evliya £elebi’nin ayirt edici tabirlerinden biri olan ayib degildir ifadesini eklemi§tir . 12

Asvan

G2 Bu mahal Nilin yarkiyyesinde Isvan nam kal ‘adir. ‘Ad bin §eddad binasidir. Ve hala
dizdari ve neferati Misr kuludur. Ve bu mahal Funcistan ve ‘Arab ‘Urban serhandidir. Ve
gayet ekseri ‘Urban serhandidir.

G3 Bu kal'aya Isv&n-i sani derler. Bina-i ‘Ad bin §eddad binasidir. Ve hala dizdari ve
neferati Misr kuludur. Func ve ‘Urban-i ‘asi serhandidir.

Y385a-b ... Ve kal'asi sahil-i Nil'de ayytika ser gekmiy bir ktih-i biilendin ta zirve-i
a ‘lasinda yekl-i mtisemmen hakka ki §eddadi binadir. Da ‘iren-madar cirmi tig bin altiytiz
adimdir. Ve berre ve bahre tig kapusu vardir. Ve kal ‘a iginde ciimle sagir ti kebir bag u
baggesiz bey ytiz mikdari hurde fukara haneleridir. Dizdari ve ytiz elli neferatlan var.
Mehterhanesi ve cebehanesi ve yigirmi aded §ahi toplari vardir. Hala serhadd-i azimdir,
zira canib-i erba ‘asi asi Urbandir. ...

Kitap, Asvan’ la ilgili 90 k daha fazla bilgi i 9 erir. Haritaci, bu bilgilerin yalmzca tahkimatla
ilgili olan bu bolumunii kullanmi§tir. Neden boyle yaptigi anla§ilmaksizm haritacimn Asvan’i
ikiye ayirdigi, askeri birlik ve smir bolgesine ili§kin olarak bildiklerini yineledigi goriilur; haritaci
yalmzca neferaf a Misir kuli bipiminde bir ek yapmi§tir. Serhad yerine Serhand sozciigiinu
kullanmak haritacimn diline ozgii bir kullamm olmali. £izimlerin ise higbiri si , kalenin kitapta
belirtilen sekizgen bi 9 imiyle benzerlik gostermemektedir.

Cebelii’t Tayr (Ku$lar Dagi)

Hbl5 Bu mahaller ta[gi]standir ‘azim ulu taglardir ve magaralardir ve ol magaralarda
nige ytiz bin kerre ytiz bin leylek kufan magaralarda medfun hazn olunmu§dur. Elbetde
yilda bir kerre dtinyada olan leylek kavmi bu mahalle geltip bu tagi ziyaret eder. Zira
bunda leylek ku.fannm bu mahalde tilsimati vardir.

Y369b - 370b Evsaf-i Cebelii't-Tayr

{Cebel-i Taylimun dahi derler} Ve acib ti garib vacibti's-seyr bir temayagah ibret-ntima
cebel-i azimdir kim temdihinde lisan kasirdir. Her sene fasl-i rebi'de canib-i Rum' dan
nige kerre ytiz bin tuytir-i gtina-gtin geltip bu cebel tizre meks edtip mihman olurlar.
Amma laklak kuyundan ve sakka kuyundan ziyade murglar yokdur. Ol cebel tizre ve deyt
[ti] sahrada bir kadem basacak arz-i haliye kalmaz. Ol gece ciimle tuytirlar eyle sayha
ururlar kim istima ‘ edenlerin zehresi gak olur. Bu temayadan ahali-i vilayet ve ehl-i
beledler haberdar olup alarkadan temayasina geltirler, amma bir ferd dest-dirazlik ve
seng-endahtlik etmege kadir degildir. Bu cebel tizre bir kumsal yerde bir mezaristan
vardir. Her lahd iginde nige bin kefenli gtina-gtin kuylar medftinlardir. Ekseriyya leylek
kuyu kefeniyle gayet gokdur. Cemi'i murglar bu mezar tizre geltip feryad [u] figan ederek
deveran edtip ziyaret ederler, andan yine mezktir cebel tizre meks ederler. ... Bu mezktir
kefenli kuylarin gogu mezardan tayra ntimayandir, kefeni iginde asla gtirtimemiy ter ti taze

Bk. Robert Dankoff, “Ayip Degil!”, Qagimn Siradiyi Yazari Evliya Qelebi, yay. Nuran Tezcan (Istanbul:
Yapi Kredi Yayinlari 2009), 109-22.

Robert DANKOFF

281

tiigiyle durur kuglardir. Ve kefenleri humid lifindendir. Bu tuyurlarin kefen ile medfun
olmasmin asl [u] fer'in bilir ademyokdur ve bir muverrih-i alem tahrir etmemi§dir. Hatta
hakir iki kefenli ter u taze ku§lar la$esin Kethuda Ibrahim Pa§a'ya getiriip manzitr-i
sa'adetleri oldu. ...

Evliya, kitapta burada goriilen ku§lann hareketlerini ve go9men ku§larm go9unii uzun
uzadiya anlatir. Haritadaki bildirim ise kitaptaki bu anlatimm 90k biiyiik oranda kisaltilmi§ bir
bi9imidir.

Deyr Kibti

120 Bu mahalde manastir-i deyr-i ehl-i Kibt Hazret-i Musa peygamber ‘asrinda esas-i
bind olunmupur, gayet ‘ibret- niima bina-i kuhan-i fir'avn.

Y 363 b- 364 a Bu Semennut'un mukabelesi Nil kar§usunda evc-i asumana ser qekmi§ bir
yalqin kayanin ta zirve-i a ‘lasinda Deyr Kibti derler bir kenise vardir, guya kal ‘a-i
Kahkaha'dir. Fir'avn binasidir, deyii Kibti kavmi bila-te$bih yilda bir kerre ziyaretine
cem ‘ olup ruhbanlari bir Misir hazinesi mal tahsil ederler. Yalqin kayasinm garb canibi
fil hortumu gibi nehr-i Nil iizre uzanmifdir, altindan Nil-i miibarek cereyan eder. Bu kaya
ilzre qerhler ile rahibler Nil’den yiiz kulac habl-i metin ile su qekiip samiclara
doldururlar. Amma temagasina varan ademlere can otu ki ekmekdir, am verirler ve ku§
sildil ki yumurta ve baldir, am tahte’l-kahve getiriip miisafirine azim i'zaz [u] ikram
ederler. Mihman olan kimesnelere diba ve $ib ii zerbaf camehablar getiriip sabaha dek
mugpiqeleri guna-gun hizmet ederler.

Haritaci, burada da, ali§ildigi uzere, kitapta yer alan ki§isel macera anlatimlan ve
Evliya’ nm iislubuna ozgii suslemelerin tumiinu di§anda brrakmi§trr. Ancak bunu yaparken, asil
metinde yer almayan bir §eyi de haritaya eklemi§tir. Bunun firavunlara ait bir yapi oldugu
bilgisine dayanarak Musa’nm doneminde in§a edildigi sonucunu 9ikarsarm§tir. Kilise ve manastir
terimlerinin kan§tmlmasi (kitapta deyr ve kenise, haritada ise deyr ve manastir) Evliya ’da sik
kar§ila§ilan bir durumdur.

Akdeniz Kiyisi

Haritamn bu boliimunun ilgin9 bir ozelligi, Akdeniz kiyi §eridinin Nil’e batida (sag tarafta)
paralel uzamr bi9imde gosterilirken Kizildeniz’in ise nehrin dogusunda (sol tarafta) paralel olarak
resmedilmesidir. Boylece Fayyum’un kar§ismda II “Magrip’teki” Hadra, ill “Tunus
yonetimindeki” Keyrevan ve il 4 Suse’yi buluruz; bu durumda piramitler ve Kahire’nin kar§isma
ise, Jal “denizinden mercan 9ikan, Tunus yonetimindeki” Barka ve Ja 2 Cerbe adasi; Cize’nin
hizasma ise Ja 3 Trablus denk gelir. Haritada Kahire 9evresindeki alan 90k geni§ tutulmu§ken,
Buyiik Sahra’yi da kapsayan, Kahire ve Tunus arasmdaki bin millik uzaklik 90k kii9uk bir araliga
siki§tmlmi§, Akdeniz kiyi §eridi ise Nil’e paralel gosterilmek uzere guneydogu yonune dogru
biikulmu§tur.

Nil haritasmda kar§imiza 9ikan bu goriintuleri, insan ister istemez, haritacmm smirli
zihinsel cografyasmm bir gostergesi olarak yorumlamaya yoneliyor. Oysa, bu goriintuleri, bu
haritada gozlemlenebilen uzamsal topografinin geni§letilme ve siki§tinlmasmm (belki a§m diye
nitelendirilebilecek) bir omegi olarak incelemek daha verimli olabilir. Aynca burada Evliya’nm
seyahatlerinde tayy-i mekan yani “mekam atlarcasma ge9me” kavramma sik sik ba§vurdugunu
ammsatmak da yararli olabilir.

Piramitler

Ja 5 Bu mahall Hiram taglaridir. Tufandan ewel bind olunmuy, Tufandan necat oluruz
deyii biemrillah necat bulmadilar. Feyyiim yolu buradan daglardandir, kafile i§ler.

282

3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalari Sempozyumu

Y232a Ve mine'l-acayibii'l-garayibden cebel-i Heraman. Nil'in c&nib-i garbisinde Cize
kasabasindan bir s& ‘at ba ‘id cebel-i Heraman derler, tig dagdir. Rti-yi arzda bunlardan
ew el bind yokdur ve bunlardan tili bind yokdur. Guyti tigti dahi cebel-i Ktifdir, azim
bintili daglardir. ... Ba'zi mtiverrihler Tuftin’ dan ew el Ad ibn §eddtid bintisidir, derler.

Ve ba'zdar Tuftin' dan evvel Surid Melik kehenelerinin ilktisiyla kendtiye medfen bind etdi,
derler. Ve itmtimindan sonra bu tig ehrtimlari mtil-i haztiyin ile ptir edtip tiltit-i siltih ve
Hazret-i Idris'in cemi‘-i ulumlarimn kittiblarin koyup tilismtitlar ile mtivekkiller nasb
edtip heremeynlerin tizerlerin dibtige ile pupde hlup kenz etdi. Ve stihil-i Nil’de bir §ehr-i
mu ‘azzam bind edtip heremeynlerin muh&fizlari ol gehirde s&kin olur. Ve her sene vakt-i
rebi'de cemi'i dtinyti halki geltip Ka ‘be-mis&l tavtif ederlerdi. ...

Yine kitapta, geni§ bir §ekilde ki§isel macerayla kari§mi§ olarak piramitler iizerine 90k
daha fazla anlatim yer almaktadir. 13 Tersine, haritaci, piramitlerin nehir ta§kmlanyla ili§kisi
iizerine farkli bir yoruma burada yer vermi§ ve kitapta bulunmayan bir topografik kaydi da bu
boliime eklemi§tir.

Kahire

Harita, Roda adasmda bulunan Nilometer’den (Jb5) ba§layarak, Sultan Gavri su kemeri
(Jb6: s&kiye hayr&t-i Sultan Gavri, Misr kal'esi sonudur ) boyunca uzanan, Eski Kahire ya da
Fustat (Jb3), Kahire §ehir surlan (Jb8: d&’ire-i esv&r-i Misr-i Kahire) ve Karafe mezarliklarmi da
i9ine alarak Kubbe-i ‘Azeban’da (Jbl8) son bulan bir kentsel alam gosterir. Burada yalmzca
Fustat’la ilgili bildirim, kuru temel bilgilerin otesine ge9mektedir:

Jb3 Bu mahal Eski Misr’dir. Stibikan medine-i Fustat n&m demekle ma'ruf imi§. Beni
Umeyye htikm-i evdyil-i zamtinda yedi bin hammtimi var imi$. Bir sabtih bir tidem gasla
hammtima gider. Hamm&mlarda tidem izdih&mindan yer bulamaz, hirer hirer dola§ur,
ytiz yigirmi hammtim gezer, gticile sonra birinde yer bulur, gasl eder. imdi buna gore
kiytis eyleyesiz ki Misr-i ‘atikin ya’ni Fustat ntim $ehrin ne mertebe evti’il-i zamtinda
mu ‘azzamhgi varimif ve iginde olan timmet-i Muhammed ne mertebe kesrette imi§.
Rahimehtimu ’lltih.

Fustat’ta bulunan hamamlarla ilgili bu son sozler, aslmda Kahire’deki hamamlarla ilgili
olup (Y1 17a- 118b), bunun di§mda zaten pek 90k bilgi i9eren kitapta yer almaz. Elbette, kitapta
Kahire, Karafe kabristam, Nilometer vb. iizerine 90k geni§ bilgi bulunmaktadir; buna kar§m,
Gavri su kemeri ve Kubbe-i ‘Azeban’m yalmzca adi amlmaktadir:

Y128b Yukaru ig kal'ada ctimle yigirmi bir gepnedir. Anlar dahi ctimle Sultan Gavri’nin
hayrtit [u] hasen&ti olan Nil-i mtib&rekden tig ytiz altmi§ gdz kemerler ile ig kal ‘aya gelen
sulardandir. ... Ve bir ge$me dahi Azebler odalarimn tti ortasinda alti kademe nerdtib&n
ile enilir bir kubbe-i till ge§me-i ayntiThaytitdir. Kol kahnhgi yan yana iki liiledir. Bu
dahi Gavri’dir.

Kahire kent surlan i9inde bulunan ve haritada adi kaydedilen tek amt, Bi’r-i Yusuf tur
(Yusuf Kuyusu). Salahaddin Yusuf tarafmdan in§a edilmi§ bu yapimn Evliya’yi 90k etkiledigi
a9iktir; nitekim kitabmda da (Y84b-85a) bu amtm ayrintili bir tasvirini sunarken sozlerini §oyle
bitirir:

Y85a Hul&sa-i kel&m bu dtiny&da sey&hat edtip bu Bi’r-i Yusuf u gormeyen cih&nda
san ‘at ne idtigin ve beni tidem ne e§ref-i mahluk idtigin ve mu ‘cize mertebesinde ne i§e
ktidir idigin bilmez.

Bk. Ulrich Haarmann, “Evliya Celebis Bericht iiber die Altertiimer von Cize,” Turcica 8.1 (1976), 157-
230.

Robert DANKOFF

283

Nil Deltasi

Haritamn bu boliimunde kar§ila§ilan ilgin 9 bir ozellik, bazi 90 k onemli yerlerin burada
belirtilmemi§ olu§udur. Adlan tek tek belirtilip siralanmi§ birka 9 yiiz koy ve kasaba arasmda,
insan, Evliya’nm ziyaret ettigi ve kitabmda her birine uzun boliimler ayirckgi Tanta, Mahalletii’l-
kebir, Abyar ve Mansura’yi bo§ yere arar, 9 iinkii bu listelerde bu yerle§im yerlerinin adi
amlmamaktadir.

Evliya’nm bizzat katildigi Seyyid Ahmed el-Bedevi i 9 in her yil Tanta’ da diizenlenen ve
Evliya’nm da kitapta uzun ve zengin bir tasvirini (Y177b-295a) sundugu mevlid festivali
dolayisiyla Tanta, Evliya Qelebi i 9 in ozellikle onemli bir yerdi. Mahalletii’l -kebir ’le (al-Mahalla
al-Kubra) ilgili olarak ise, Evliya burasimn Misir’in Kahire’den sonra, Re§id ve Dimyat’tan once
gelen ikinci biiyiik §ehri oldugunu belirtir. (Y355b: Ammd bu Mahalle-i Kebir ekalim-i Misir-i
Kin&netull&h 'da sevad-i mu ‘azzam gehirlerden ibtidd Misir, ba ‘dehu bu Mahalle, ba ‘dehu Regid,
ba'dehu Dimyat, ba ‘dehu Minye ve Menfalut birbirlerinden kiigiik gehirlerdir) . Haritada
gosterilen ve Mahalle-i Kebir’ e en yakm olan yerle§im yeri, La40 Semennut’tur ve burasi
Mahalle’ye yalmzca iki saatlik uzakhktadir (Y358b).

Soz konusu onemli yerlerin burada gosterilmemesi ise, Evliya’nm haritamn bu boliimunde
yalmzca dogrudan dogruya Nil’in ana kollan iizerinde yer alan kasaba ve koylerin adlarmi
siralamasmdan kaynaklamyor olmahdir.

Aym nedenle, Demenhur haritada bulunmaz, ancak §urada adi amlir:

Kb5 Ve bu mahal tur'a Es-seyfu’d-dm nam tur'a Buhayre iklimin suvarup $ehr-i
Demenhur ’a ittisal olur. §ehr-i Demenhur nam bender bu mahaldedir.

Kitapta Evliya’nm Demenhur hakkmda soyleyecek 90 k sozii oldugunu kammca belirtmeye
gerek yok (Y304b-310a).

Bi’r Matariyye

Lai Matariyye nam mahal.

La2 Bu mahal Bi’r <Matariyye> Hazret Hazret-i ‘Isa <mu‘ci>zatidir. Hazret-i Meryem
bu mahalle Hazret-i ‘Isa aleyhi's-selam ile gelmi§ kdyliiden su istemi§ vermemi§ler. ‘Isa
aleyhi's-selami yere koyup anasi su aramaga gitmi§ bulamamiy Sonra geliip goriir ki ‘Isa
‘aleyhi ’sselamin iki avucundan su gikmi§ daire eder bi’r olur. Hazret-i Meryem du ‘a eder
ki bu sudan koylii igerse aci olsun, ve gayri her kim igerse tatli olsun demi§ biemrillah
boylece olmuydu.

Y 227a Mesiregah-i ziyaretgah-i Bi’r Matariyye Misir'in pmdlinde iki sa ‘at ba ‘id bag u
baggeler iginde nazargah-i Hazret-i Isa aleyhi's-selamdir. Misir Yunaniler destinde iken
azim binalar var imi§, hala ancak bir ka ‘a ve bir zaviye kalmiy Ve anda bir havuz vardir,
ciimle mariz andan giriip §ifa bulurlar. Cemi'i tevarihlerde ve tevarih-i Yunanilerde
masturdur kim Hazret-i Isa validesi Meryem Ana ile Nabulus §ehrinden hicret ediip
bunda sakin olmu§lardir. Ve Nasara zu'munca bu Matariyye kuyusun Hazret-i Isa ile
validesi kazup gusul etmi$ ola ve bu havuz anlann binasidir, derler. Ve sahihdir, zira
Misir'in cemi'i kuyulari acidir, ammd bu Matariyye kuyusu mu ‘cize-i Resulullah ile
olmagile ab-i lezizdir.

Bu almtilarda goriildiigu gibi kitap ve haritadaki anlatimlar birbirinden 90 k farkhdir.

Dimyat

Lb26 Bu mahal bender-i Dimyad nam fehrdir. Buna ibtidd bind eden Zii’lyezen [ibn]
Misrayim ibn Ham ibn Nuh ‘aleyhi ’s-selam.

Lb27 Bu mahal Nilin yarkisi kadim Dimyad kal ‘asidir.

284

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Lb23 Bu Nilin garbi bogazinda miiceddeden inya kal'a esds ve bind Sultan Ahmed bin
Sultan Mehemmed binasidir.

Y344b - 348b Evsaf-i yehr-i azlnt bender-i Dimyat-i kadim: ... Tufan-i Nuh'dan sonra
lyma ‘tin bin Misrdyim oglanlarindan Dimyat naminda bir ulu padiyah bind etmiydir,
aninigtin Dimyat tesmiye olunmuydur. ...

Y348b Andan tig mil ayagi yine Dimyat tarafinda Nil-i mtibarek Akdeniz'e mahltit oldugu
mahalde, Evsaf-i kaVa-i atik Dimyat sedd-i Nil-i rabat: Sene (—) tdrihinde bizzat fatih-i
Misir Selim Hdn-i Evvel'in binasidir, be-dest-i Hayra Beg vdli-i ibtida feth-i Misir. Md-
tekaddem Amr ibnti'l-As asrinda Esved ibn Mikdad'in feth etdtigi kal'adan asld eser
kalmamiydir. Amma hala bu kal'a Akdeniz ile nehr-i Nil mahltit oldugu burunda bir
kumsal yerde yekl-i murabba ‘ bir bina-yi metindir. Dayiren-madar cirmi bey ytiz adimdir.

Ve gar kdyesinde gar burcu var. ...

Y349a Bu kal‘a-i §arkiyye'nin mukdbelesinde kendr-i Nil'de, Evsaf-i kaVa-i Garbiyye
mukabele-i kaVa-i §arkiyye: Sene (—) tdrihinde Sultan Ahmed Han asrinda Tavdyi
Mtiteferrika Ca'ferAga oz maliyle hasbeten lillah bind edtip dizddr-i mti’ ebbed olmuydur.
Amma kal ‘a-i Abdtissamed namiyle fdhre-i yehr olmuydur. Nil kenarinda yekl-i mtidewer
bir ktigtik kal'adir. Cirmi ytiz adimdir ve kaddi elli ary in tay-bind bir kulle-i kavidir.

Ba ‘dehu tayrasina bir tabya-i azim zamm edtip kal ‘a dahi metin olmuy. ...

Haritada sizilen bu iki kale, genel hirer kale goriinumu yansitir, kitapta belirtildigi gibi kare
ve daire b^iminde degildirler. Bu kalelerin gorece 0I9U ve boyutlan da kitaptaki anlatimlanyla
ortu§memektedir. Zii’lyezen’in, i§ma‘un’un yanli§ okunmu§ oldugu asiktir. Kitapta Evliya Bati
Kalesini tefti§ ettiginde yedi askerin yerinde bulunmadigim ke§fedip Pa§a’ya bu kayip askerlerin
adlanni bildiren bir rapor gonderdigini soyler ( Hakir bunu dahi yoklama edtip yedi neferatin na-
mevcud bulup isimlerin zabt edtip payaya arz etdtim).

iskenderiye ve Re§id (Rosetta)

Kb38 Iskenderiyye kal'asidir.

Kb36 ‘Amtid-i Sari

Kb44 Bu mahal Ebtildr ndm kal ‘adir.

Kb46 Bu mahal bender-i Reyiddir. §ehrd(en?) bu mahal etrafi hurmaliklardir.

Kb45 Bu mahal Kom Efrah ve ziydret-i §eyh Mendtir (*Mansur).

Y319b-324b (iskenderiyye), 329b-330b (Ebukir), 332b -335b (Re?id, Kom Efrah).

‘Amtid-i Sari, kitapta hi?bir yerde belirtilmez; buna kar§ilik, Kalyon Limand nm 500 adim
dogusunda, iizerinde pek 90 k devrik siitun bulunan bir yikmti alamnda bulunan dikilita§ -
“Kleopatra’nm igneleri”nden biri- tasvir edilmektedir:

Y321a Bu alayimat amtidlara Cartidti'l-Mti’tefiki derler. Stileyman Peygamber asrinda
tilismat olmagigtin bind olunmuy ibret-ntima asarlardir. Ve ba ‘zi alayimatlari Ya ‘mer bin
Sedddd(i) bind etmiydir.

Piri Reis’e gore (348b-350a; Mantran, 293-295 + fig. 3), “direk” (Arap 9 a: sari ya da sard)
§ehrin batismda yer alan ve Direk Adasi (Arap 9 a: “Cazirat al-Sara”) diye bilinen ada uzerine bir
ni§an olarak dikilmi§tir. iki yazarm da soziinu ettigi bu yapi, bugiin Pompey Sutunu olarak bilinen
(ve 203 yilinda -aslmda Pompey i 9 in degil- Diocletian i 9 in dikilmi§ olan) amttir.

Sonu9

Bu kar§ila§tirmalar, harita ve kitabm, birbiriyle yakmdan ili§kili olmakla birlikte, farkli
ama 9 larla ve birbirinden ayn yapitlar olarak tasarlandiklarmi gostermektedir. Seyahatname,
anlattigi yerlerin tarihsel, yonetimsel ve etnografik yonlerine turn dikkatini vererek Evliya

Robert DANKOFF

285

£elebi’nin turn seyahat ve ke§if gezilerini en ince aynntisma kadar kaydetme 9abasmi ortaya
koyar; bu yapit, 90k kapsamli ve oylumlu bir yapiya sahip, ansiklopedik yonelimleri bulunan bir
seyahat anlatisidir. Haritamn kapsami smrrlidir ve temsil ettigi bolgenin topografik yoniine
odaklanmi§trr. Bununla birlikte, iki yapitm da aym zihnin uriinu oldugu, ayni yakla§im ve
kaygilan yansittigi apa9ik ortadadrr.

Haritayla ilgili olarak, ara§tirmamizm bu a§amasmda, bu yapitm metinsel ve filolojik
yonlerine odaklanarak, turn maddelerin dogru okunmasi ve kitaptaki ilgili metin boliimleriyle
ili§kilerinin saptanmasi konularmda 9ali§tigimizi soyleyebilirim. £ali§manm daha sonraki bir
a§amasmda, metnin kullamlabilir bir edisyonuna kavu§tuktan sonra, bu yapitla ilgili daha ilgin9
sorularm yamtlanm aramaya giri§ebilecegiz: Harita ve kitap arasmdaki uyu§mazliklan nasil
a9iklayabiliriz? Harita sundugu topografik bilgilerde ne kertede dogrudur? Bu harita diinyamn bu
bolgesinin tarihin bu noktasmdaki durumu konusunda bize neler ogretmektedir? Haritamn
muellifinin zihniyeti ve Osmanli kultiirel evreni konusunda ne gibi 9ikarsamalarda bulunabiliriz?

Benim burada ortaya koyacagim sav, Nil Nehrinin, bu iki amtsal yapit -Seyahatname ’ nin
10. kitabi ve Vat. Turc. 73- ^inden kirmizi bir bag gibi aktigi olacak. Nil; bu iki yapitm, sayisiz
90k tiirlii ayrmtiyi, yapi ve bi9ime kavu§turan duzenleyici ilkesidir. Bu iki yapit; elli yillik bir
seyyahlik, ke§if ve yazarlik kariyerinin ikiz doruklan olarak birlikte tasarlamp olu§turulmu§tur.

286

3. Uluslararasi Turldyat Ara§tirmalari Sempozyumu

KARAKiLiSE’DEKl SOY DAMGALARI VE
GOTiK YAZIYA TURK (RUNiK) YAZISININ TESiRLERi

Ismail DOGAN

Oncelikle Tiirk (Runik) yazisi hakkmda bildiklerimiz bir hatirlayalim. ‘Sir, giz, esrar’
anlamma gelen Runik kelimesi okuryazar insanlann 50k az oldugu donemlerde eski iskandinav
alfabesini ifade etmektedir. iskandinav sahasi iizerine yapilan ara§tirmalann Tiirkoloji
9ali§malanndan once ba§lamasi sebebiyle ilmi terminolojide yerini almi§tir. 1800 ’lii yillarda
Goktiirk i§aretli yazilarla kar§ila§an ilim alemi, benzerlikleri sebebiyle bu yazi sistemini de Runik
yazi olarak adlandirmi^tir 1 . Onceleri bu tiir eserleri iskandinav yazi sistemine gore okuma
denemeleri de yapilmi§trr. iskandinav yazi sistemiyle olan benzerligi sebebiyle bazi ilim
adamlarmca Goktiirk yazismm kaynagi olarak iskandinav yazisi oldugu dii§iiniilmii§tiir.

Bugiin bu yazimn Tiirk kaynakli oldugu ozellikle Ahmet Cevat Emre’nin yayimndan sonra"
9ogunlukla kabul gormii^tiir 3 . Elimizdeki kaynaklara gore Orhun metinleri, doneminde edebi bir
metin yazma durumuna kadar da gelmi§tir. Ancak bu siire9te Tiirk yazismm nerede ba§ladigi
hakkmda net bilgiler yoktur. Tarafimizca yapilan bazi degerlendirmelerde Tiirk yazismm yayilma
sahasmi belirledik. Bunu yaparken yine bir kismi tarafimizca tespit edilen (bk. Resim 1., 2., 3.)
yazitlan da dikkate aldik. Bu dogrultuda 9er9eveyi Kuzeyde idil-Don yakmla§ma havzasi,
Giineyde iran ortalan, doguda Hazar 9evresi ve batida bugiinkii Tiirkiye sinirlannin dogu ve i9
bolgeleri ile Karadeniz’e kiyi bolgeleri arasmda diye tammlayacagimiz bir §ekilde 9izdik. Bu
olduk9a geni§ bir cografyaya tekabiil eder (bk. Resim 4.).

Bu yazimn yayilma sahasi ile kullanan milletler dikkate almdiginda 9e§itliligi
goriilmektedir. Bu kullammlar sirasmda yararlanan uluslar kendi ses ozelliklerine gore bazi
tasarruflarda bulunmu§lar kimi i§aretlerin yonleri ya da ses degerlerini farkli vererek, bazen
mevcut i§aretler yamnda bunlardan miilhem yeni i§aretler de kullanmi§lardir.

Tiirk yazisi bolgede Ermeni yazismm geli§iminde de etkili olmu§tur. Bu konuda Kafesoglu
ve Kirzioglu’nun 9ali§malan da bulunmaktadir. Hatta Krrzioglu, Ermeni Alfabesindeki ‘B\ ‘E’,
‘i’, ‘DZ’, ‘K’, ‘N’, ‘Q\ ‘R’, ‘V’, ‘NG’ gibi harflerin Tiirk oyma yazismdan almdigim ifade eder 4 .
Benzeri tesiri Giircii yazismm geli§iminde de goriiriiz 5 .

Hem yazimn eski omekleri, hem yayilma sahasi ve bolgede ya§ayan halklann
olu§turduklan yazilara kaynaklik etmeleri Tiirk yazismm uzun yillar ve okhdoja geni§ bir
cografyada kullamldigim da gostermektedir.

Tiirk yazismm kullammlan olarak biz, Hun, Avar, Etriisk, Futhark, Sekel, Kafkasya,
Giiney Sibirya, Yenisey, Orhun, Talas, Hazar, Proto-Bulgar olarak adlandrrmaktayiz. Giircii ve
Ermeni yazisma oldugu gibi olu§masmda tesiri olan yazilar da vardir. Yukandaki kullammlardan
Proto-Bulgar da tesir altmda geli§mi§tir. Fakat yogunluk Tiirk yazi i§aretleri olmasi sebebiyle
kullammlar arasmda degerlendirdik. Aynca, Tiirk yazisimn geli§imi (bk. Resim 5.) ve 9c§itliligini
tasnif ederek muhtelif yaymlanmizla ilim aleminin hizmetine sunduk.

1 Dogan, Ismail, Kafkasya ’daki Goktiirk (Runik) i§aretli Yazitlar, TDK Yay., 736, Ankara, 2000, s. 1.

2 Emre, Ah met. Cevat, Eski Tiirk Yazisimn Men§ei, Tiirk Dili, seri 11/18-20, TDK Yay., Ankara, 1943, s.
78-81.

3 Dogan, Ismail, a.g.e. s. 4.

4 Kalafat, Ya§ar, Tiirk-Ermeni ili§kilerinde Kiiltiirel ve Siyasi Boyut, Ermeni Ara§tirmalari, 12-13. Sayi
Ki§- Sonbahar 2003 (www.eraren.org/index)

5 Bilgi notu. Bunlar iizerindeki gdrii§lerimizi daha sonraki bilim ortamlarinda ele alacagiz.

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Tiirkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 287-300

288

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Turk yazisimn bu kullammlan ile tesiri altmda geli§en yazilar hakkmda §imdiye kadar
sistemli olmasa da benzerlikler uzerinde bazi yaymlar olmu§tur.

Ancak, bugiin Tiirk yazisimn tesirinin oldugu ve bildigimiz kadan ile daha once dikkati
9ekmemi§ olan Gotik yazimn geli§iminde Turk yazisimn tesiri hakkmda duracagiz.

Gotik sozii kar§iligmda kar§imiza ilk Gotlarla ilgili olan anlami pikar. Hatta ayn bir mimari
tasanmi, sanat eserlerinin adlandirmalarmda ve hatta psikolojide bile adeta bir marka adi gibi
kullamlmi§tir.

Yazimn tesirine ge9meden konunun a9ikliga kavu§masi a9ismdan once Gotlar ve sonra da
kiiltur etkile§mesi olabilecek yakinliklan, birliktelikleri gosterip boyle bir etkile§menin olup
olmayacagi kararmi okuyucuya verdirmek istiyoruz.

Gotlar, bugunku Alman halkim olu§turan etnik unsurlardan biridir ve iskandinavya'nm
Gotland bolgesinde oturan bir Cermen kavmi olarak bilinmeleridir.

Gotlar 2. yuzyildan itibaren Scythia, Dacia ve Pannonia'da ya§ami§lar, 3. ve 4. yiizyillarda
Bizans'i yagma etmi§ler ve Aryanizmi benimsemi§lerdir. 5. ve 6. yiizyillarda Vizigotlar ve
Ostrogotlar §eklinde ikiye bolunmu§ler Iberya ve Italya'da Roma Imparatorlugunu yikmi§lardir.
Bugunku Almanya diger bir deyi§le Germen irkmm olu§umunda onemli bir etnik unsur olan
Gotlar, Kuzey Avrupa kavimleri ipinde akrabahk a9ismdan Iskandinavlarla Germenler arasmdaki
halka olarak goriilebilir 6 .

Gotlar MS 1. yy.da niifus arti§i nedeniyle kabileler halinde giineye sicak iilkclcrc Baltik
denizini a§arak inerler. Bugunku adiyla Ukrayna’yi istila eder, Kmma kadar gelirler ve 3. yy.da
Krrim’da bir Got Kralligi kurarlar 7 .

Got ve Hun cografyasma baktigimizda (bk. Resim 6.) etkile§menin dogal olacagi da
goriilecektir. Ancak bu etkile§menin yonii de onemlidir. Got kiilturiinden Tiirk’e dogru etkiler
oldugu gibi Tiirk kiilturiinden de Got’a yonelik etkiler de bulunmaktadir.

Bu etkile§me iperisinde ozellikle Tiirk (Runik) yazisimn dogrudan alimp fonetik tercihler
ve bazi degi§iklikler yapilarak kullamlan, giiniimiizde Futhark yazisi olarak bilinen yazimn
kullammi dikkat 9eker 8 .

Almanca sagen ‘soylemek’ (* sog > sagen), bogen ‘cgiliy (* bogun > bogen) gibi
muhtemelen Hun-Got miinasebetleri zamamnda verilen benzeri kelimeleri de dikkatinize
sunduktan sonra tebligimizin asil ba§ligmm ‘Karakilisede’ki Soy Damgalan’ bahsine ge9ebiliriz.

Kara Kilise, Romanya’nm Transilvanya bolgesinde Brasov §ehrinde bulunmaktadir. Brasov
Almanlann Kronstadt adiyla soyledikleri bilinen tarihiyle en az 800 yillik bir §ehirdir 9 . Karpat
havzasi ile a§agi Danube’yi baglayan tarihi ticaret yollannm iizerinde, Karpatlarm etegindeki
konumu ise yalmz Transilvanya’nm degil giiney dogu Avrupa’nm tamammda onemli bir din,
kiiltiir ve sanat merkezidir. Brasov, aym zamanda Gotik mimarinin adeta sergilendigi klasik bir
Got §ehridir 10 . Bu bolge Osmanlimn Erdel vilayeti olarak da bilinir.

6 Heather, Peter, The Goths, Blakwell, 1998; Heather, Peter and Jhon Matthews, Gots in the Fourth
Centruy, Liverpool Uni. Pres, 1991.

7 Vasiliev, Aleksandr A. The Goths in the Crimea, Cambridge, MA: The Mediaeval Academy of America,

1936.

8 Dogan, Ismail, Runik Yazinm Geli^im Cografyasi ve Yayilma Sahasi, Tiirk Dili Araytirmalari Yilligi
Belleten 2000, 151-173, Ankara (2001).

9 Dumitra§cu, Ion-Mariana Maximescu, O istorie a Brayovului (‘A history of Brasov’) Phoenix, Brasov,
2001

10 Costea, FI, Fortificatia dacica de la Bra§ov-Pietrele lui Solomon (‘The Dacian citadel from Bra§ov-

Pietrele lui Solomon’) CumidavaXX, Brasov, 1996, s. 38.

Ismail DOGAN 289

Trampa dagi eteklerindeki bu ‘Tag §ehir’ Transilvanya Saksonlarmm gorkem ve gosteri§te
adeta birbirleriyle yan§an bina ve heykelleri ile siisliidiir. Bunlar arasmda Kara Kilise hem
mimari hem dini ve ticari hem de tarihi agidan ayn bir yere sahiptir.

1383’te Thomas Sonder adli papaz tarafmdan daha eski tarihi i bir kilisenin temelleri
iizerine yapilmaya ba§lanrr. Gotik tarzdaki yapi 1421’de biiyiik olgiide tamamlanmi§tir. £elebi
Sultan Mehmet doneminde ba§latilan Erdel seferi sirasmda ilk gati§malar Brasov civarmda
olmu§tu. Bu gati§mada Macar olarak bilinen Sekeller ve birlikte aym cografya’da ya§ayan
Saksonlar yenilgiye ugrami§ti. Bu sava§tan Kara Kilise de nasibini almi§, tahribata ugrami§ti.
1477’de onanlan yapi Hz. Meryem’e ithaf cdilmi^tir".

Alman teolog Martin Luther’ in ba§lattigi Hrristiyanliktaki Protestan reform hareketlerinin
de ilk ba§ladigi yer bu kilisedir. Kara Kilise mimari agidan oldukga zengindir. Ig kisimda bulunan
1696’da Barok sitilinde yapilmi§ ah§ap kiirsii ile C. A. Bucholz tarafmdan 1839’da Berlin’de
yapilan org da Avrupa kiliseleri arasmda en biiyiigii olarak da bilinir 12 .

Kilisenin 1421’de yapimi sirasmda Alman ta§ ustalan tarafmdan yeniden yapildigi 13 ifade
edilmektedir. 2004 yilinda bolgede yaptigimiz ara§tirmalar sirasmda kilisenin giri§ kapisimn list
kisimlannda bulunan soy damgalan tarafimizca tespit edilmi§tir.

Tiirklcrdcki ta§, agag oyma ve demir ustalan tarafmdan kullamlan soy damgalan gelenegini
ve soy damgalarmm Tiirk (Runik) yazisimn kaynagi olan damgalardan olmasi da ilgimizi
gekmi§tir (bk. Resim 7., 8., 9., 10.).

Eski Tiirklerden ozellikle Koktiirk doneminden bu yana ta§, demir, agag ve ganak gomlek
ustalarmca kutsal yazi olarak da kabul edilen ve yaptiklan i§lere de bu yazi geleneginden kalma
soy damgalarmi kazima i§i yalmz Turklerde bulunmaktadir.

Kara Kilisenin giri§ kapisimn di§ tarafmda list kisimda tespit ettigimiz bu soy damgalan
§uphe goturmez bir §ekilde Tiirk (Runik) soy damgalandir 14 .

Bu durum bize ya Alman usta olarak bilinen ta§ ustalannm Gotlar iginde ya§ayagelmi§ ve
atadan kalma soy damgasmi bilen Hun bakiyesi ya da Gotlar iginde kalan Kuman ta§ ustalannm
olduklan fikrini dii§undurmektedir. Tabii, Gotlara yine Turklcr tarafmdan ta§ ustaligimn
ogretildigi ve bu damgalann da bir gelenek olarak surduriildiigii dii§iinebiliriz 15 .

Bu durum Tiirk (Runik) yazisi ya da i§aretlerinin Gotlar tarafmdan bilinip kullamldigim
gostermektedir.

Gotik yaziya gelince, ortagagda geli§tirilmi§ ko§eli ve keskin hatlardan olu§mu§ bir genel
yazi karakteri olarak tarif edilmektedir. 4. yiizyilda Vizigotlann dini lideri olan Piskopos Wulfila
tarafmdan (MS 3 11-383) icat edilmi§tir. Bu alfabe Yunan, Latin ve Runik karakterlere dayamr.

Bugiin yazma sanatmda Gotik yazi ayn bir yer almi§trr (bk. Resim 11.). Bilgisayarda da
yazi ge§itleri arasmda Gotik tiirleri bulunmaktadir.

11 Costea, FI., a.g.e., s. 53.

12 Oldenburg, Konrad Giindisch, The History of Transylvania ant The Transylvanian Saxon, Germany,

2004.

13 Court J., Brasov, Transylvania, Romania: Black church - Gothic architecture Honterus, Biikre§, 1989, s.

19-27.

14 Geni§ bilgi igim bkz Giilensoy, Tuncer, Orhun'dan Anadolu'ya Turk Damgalan Damgalar -Enter -Imler,

TDAV yay., Istanbul, 1989.

15 Dogan, Ismail, Karakilisenin Ak ilmekleri, 2. Uluslararasi Balkanlarda Turk Varligi Sempozyumu, 13-15

Mayis 2010, Celal Bayar Universitesi, Manisa, 2010.

290 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Turk, Futhark ve Gotik yazisi i§aretlerini yan yana getirdigimizde kar§imiza §oyle bir tablo
9 ikar (bk. Resim 12.).

>es lisa

iret) Orhun

Futhark

Gotik

A-E

k r rr

>> r

r h h

t»

8 ,X

J ,Y

H r

$ , K

Ismail DOGAN 291

1 . Yazimn kaligrafik geli§imine dikkat ettigimizde, Gotik yazidaki Turk Yazisi tesirinin, Turk
yazisimn bir versiyonu kabul ettigimiz Futhark yazisi iizerinden etkilendigi
anla§ilmaktadir.

2. Tiirk yazisimn daha 90k Kafkas versiyonunda kullamlan i§aret ve ses degerlerinin esas
almdigi goriilmektedir 16 .

3. Tarih i9erisinde birlikte ya§amlan cografyamn gostergesi olarak, Tiirk (Runik) yazisimn
Gotik yazi iizerinde etkisinin hem Futhark hem Kafkas versiyonlannm kullamlmasi ile de
goriilmektedir.

4. Bunlarm di§mda bir ba§ka dikkat 9ekici unsur ise Gotik yazida kullamlan Tiirk yazi
sisteminin imlasi ile ilgilidir. Tiirk yazismda kelime bitimini gosteren ayra9 olarak iist iiste
iki nokta kullammidrr. Bunun en giizel omegini Istanbul’daki ‘Alman £e§mesi’ olarak
bilinen 9e§menin kitabesinde goriiriiz (bk. Resim 13., 14.).

Sonu9 itiban ile Tiirk (Runik) Yazisimn hem §ekil ve seslenmesinde hem de imlasmda
tesirli olmu§tur. Bugiin Avrupa’nm asli ve medeni halki sayilan Almanlann etnik yapismdaki Got
unsurun Tiirk medeniyetinden etkilendigi alfabe yoniinden de goriilmektedir.

Kaynak9a

Bay9orov, Soslanbek,Y., Drevne-Turkskie Runigeskie Pamyatniki Evropi, Stavropolskoe, 1989.

Costea, FI, Fortificatia dacica de la Bra§ov-Pietrele lui Solomon (‘The Dacian citadel from
Bra§ov-Pietrele lui Solomon’) Cumidava XX, Brasov, 1996.

Court J. , Brasov, Transylvania, Romania: Black church - Gothic architecture Honterus, Biikre§,
1989.

Dogan, Ismail, Kafkasya’daki Gokturk (Runik) fgaretli Yazitlar, TDK Yay., 736, Ankara, 2000.

Dogan, Ismail, Runik Yazimn Geli§im Cografyasi ve Yayilma Sahasi, Turk Dili Aragtirmalan
Ydligi Belleten 2000, 151-173, Ankara (2001).

Dogan, Ismail, Karakilisenin Ak Ilmekleri, 2. Uluslararasi Balkanlarda Tiirk Varligi
Sempozyumu, 13-15 Mayis 2010, Celal Bayar Uni. Manisa, 2010.

Dumitra§cu, Ion-Mariana Maximescu, O istorie a Bragovului (‘A history of Brasov’) Phoenix,
Brasov, 2001.

Emre, Ahmet Cevat, Eski Tiirk Yazisimn Men§ei, Tiirk Dili, Seri 11/18-20, TDK Yay., Ankara,
1943

Giilensoy, Tuncer, Orhun'dan Anadolu'ya Tiirk Damgalari Damgalar -Enter -imler, TDAV yay.,
Istanbul, 1989.

Heather, Peter, The Goths, Blakwell, 1998.

Heather, Peter and Jhon Matthews, Gots in the Fourth Centruy, Liverpool Uni. Pres, 1991.

Kalafat, Ya§ar, Tiirk-Ermeni tli^ki lcrindc Kiiltiirel ve Siyasi Boyut, Ermeni Aragtirmalan, 12-13.
Sayi Ki§- Sonbahar 2003.

Oldenburg, Konrad Giindisch, The History of Transylvania ant The Transylvanian Saxon,
Germany, 2004.

Vasiliev, Aleksandr A. The Goths in the Crimea, Cambridge, MA: The Mediaeval Academy of
America, 1936.

Baygorov, Soslanbek,Y., Drevne-Turkskie Runigeskie Pamyatniki Evropi, Stavropolskoe, 1989, s. 90-91.

292 3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalan Sempozyumu

Ekler

Resim 2.

Ismail DOGAN 293

Resim 4.

294 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalari Sempozyumu

Runik Yazmirt Geli§imi $emasi
Runik Yazi Ailesi

ideografik ve Piktofraflk
Donemi

MO 3500-6000

/tjobu&tan IZaya Reiimleri
Van. Hakkari Trabzon ve
Kafhaiya'da Elbruz civanndafa j
magara resim yazilan

Daix^ga Done ini

MO 3500-MS

1 - 40 —

200-600

/Gsellikle \

/ Bulgarincn v«;
Dogu

Avmpa'daki
Hun ve

\ Proto-Bulge:
donemi e>erl

1 mu jr

i L200-40 j

Huzey /

H^fkozya Hun. Proto-BuIgarS
Hazar. Human ve ismini keniiz
bilmedigimiz onceh' donemlere ait
hoy a ve magaralar ile muhtelif e eerier j
uxcrinde bulunan damgalar

Resim 5.

ismail DOGAN 295

Resim 7.

296 3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalan Sempozyumu

Resim 8.

Resim 9.

Ismail DOGAN 297

' S'

* * €

Resim 10.

o t*

D P

fl '

3M JBJJ

"HD

l j

f u

- ‘

Jj c

« •

4 *

/ 9 D j

* / )i) j)

J «

V ip

x y ^

Resim 11.

298

3. Uluslararasi Turkiyat Araijtirmalan Sempozyu

Ses (isaret) Orhun

A-E IXtl

Futh ark

Gotik

i k r rr

o >> r

u r ^ h

B & £

D & X

G f

Q NH

L J Y

I s

M ^

N rH

P 1

r H r

s *

t $ , h

Resim 12.

Ismail DOGAN 299

Resim 13.

300 3. Uluslararasi Tiirkiyat Arat/tirmalan Sempozyumu

MACARlSTAN’DA ULUS iN§ASI SURECiNE TURKOLOJiNiN ETKiSi

Ismail DOGAN

Bir bilimsel disiplinin belirli bir milletin kimligini, ulus in§asi surecini etkilemesi tarihte sik goriilen
bir olgu degildir. Turkoloji ve Turkliik baglammda bu anla§ilabilir bir durumdur ve kolaylikla izah
edilebilir; fakat Macar ulus in§asi sureci soz konusu oldugunda olgunun a9iklanmasma ihtiyag vardir.
XIX. yuzyilm ozellikle ikinci yansi Macar kimligi ve ulus in§asi tarti§malannm alevlendigi bir donemdir;
Turkoloji ve Macar Turkologlan da bu tarti§manm onemli aktorlerindendir. Meselenin aydmlatilmasi i?in
Macar tarihinin belli ba§li donum noktalarmm bilinmesi gerekir.

Macarlann etnogenetigi meselesi olduk?a karma§ik ve somujlari itibanyla da bir o kadar heyecan
verici bir ara§tirma alamdir. Macarlar Avrupa’daki Hint-Avrupa kokenli olmayan nadir milletlerden
biridir. Esasen Fin-Ugor kokenli olan Macarlar tahminen M.O. 1000 civannda Ugor kavim birliginin
dagilmasiyla rniistakil bir hayat ya§amaya ba§larlar; mustakil hayatlarmi siirdurdukleri yer Volga nehrinin
orta sahasi, bir diger gorii§e gore ise Bati Sibirya’dir. Macarlar IV. yuzyilda Hun akmlan yiiziinden
Avrupa cografyasma go9 etmek zorunda kalmi§lardir. Aynca tiim bu siire9 boyunca tedricen atli-go9ebe
ya§am tarzim benimsemi§lerdir. IV-V. yiizyil larda Onogur-Turk kavimleriyle birlikte ya§amaya ba§larlar
ve onlardan, daha geli§mi§ bir toplumsal yapilanma modelini alirlar (Rona-Tas, 2007 , ss. 16 - 26 ). Kuvvetli
bir askeri gii9 iizerine kurulu atli-go9ebe devlet §ekli ayni zamanda Macarlann nufus itibanyla az sayida
olmalanna ragmen guniimuze kadar kaybolmadan kalmi§ bir millet olmalanm da garanti altma almi§tir.

Macarlarm Avrupa dillerindeki isimleri de yine bu Onogur kavim isminden gelir. Macarlar VII.
yuzyilda yine bir Turk kavmi olan Hazarlann hakimiyeti altma girmi§lerdir. 830 civannda Hazarlardan
aynlan Macarlar yedi Macar (Nyek, Megyer, Kiirtgyarmat, Taijan, Jeno, Ker, Keszi) ve onlara katilan 119
Kabar boyuyla Avrupa ferine akmlar yapmaya ba§lar. 894 yilmda Uzlardan ka9an Pe9eneklerin baskisi
neticesinde Macarlar Karadeniz’in kuzey bolgelerindeki yerlerinden Karpatlar havzasma go9 etmeye
mecbur kalir. IX. yuzyilm sonundan itibaren Macarlar artik bu bolgede yerle§ik hayat siirdurmeye
ba§larlar. Aynca XI. yuzyilda Pe9enekler ve XIII. yuzyilm ba§lannda onemli miktarda Kuman nufus
Macaristan’a yerle§ir ve boylece Macar milletinin etnik terkibi nihai §eklini almi§ olur.

Burada birka9 satirda aktanlan bu tarihsel sure9 sayilamayacak kadar karma§ik ve 9c$itli tarihsel
problemle doludur; omegin yedi Macar boyunun isimlerinin aym zamanda Ba§kurt boy isimleri olmasi
bunlarm en ilgin9lerindendir. Fakat Kumanlarm da Macarlar i9erisinde erimesiyle kapanan bu etnogenetik
siire9 tek bir §eyi degi§tirmemi§tir; bu da dildir. Macarca 9c$itli Tiirk kavimlerinin inamlmaz boyuttaki
etkisine ragmen degi§meden kalan tek §eydir ve Fin-Ugor kokenini ve yapisim muhafaza etmi§tir; bu dili
konu§an gruplar her zaman i9in Macar etnik terkibinin baskm unsurlan olmu§lar ve diger gruplan daima
eritmi§lerdir.

Macar tarihinin en onemli hadiselerinden birisi de XI. yuzyilm hemen ba§mda Hiristiyan inancimn
benimsenmesidir ve bu tarihi donum noktasi Macarlarm giinumiize kadarki milli kimligini de
belirlemi§tir; iistelik Roma kilisesine baglanmakla Macarlar Bati Medeniyetinin de organik ve aynlmaz
bir par9asi olmu§lardir. Turklerden devralman devlet te§kilati gelenegi Macarlann Orta Avrupa’nm en
gvujlii devleti olmasmi saglami§tir; fakat bu devletin varligma da tarihin garip bir cilvesi olarak yine bir
Tiirk boyu olan Osmanlilar son vermi§tir. Osmanlilarm Macar topraklanndan 9ekilmesinden sonra ise
Macaristan I. Diinya Sava§i sonuna kadar Alman hakimiyeti altmda kalmi§trr.

Macarlarm Iskitlerden ve Hunlardan geldigi inanci XIX. yiizyila kadar ozellikle Macar aristokrasisi
arasmda yaygm bir inam§ti ve Macar aristokrasisinin milli bilincinin aynlmaz bir par9asiydi; bu inancm
temellerini XII. yuzyilm ikinci yansmda saray katipligi yapmi§ olan Gesta Hungarorum yazan Anonymus
atmi§tir, fakat inam§a son §eklini veren XIII. yiizyil gesta miiellifi Simon Kezai’dir. Aydmlanma
doneminin ve romantizmin etkisiyle diger bir9ok Avrupa milletinde oldugu gibi Macarlar arasmda da milli
ge9mi§e donu§, halk edebiyatimn ke§fi gayretleri doruk noktasma ula§mi§tir. Aynca Macarlar uzerindeki

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu, 2010, 301-302

302 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Alman baskisi bu ara§tirmalarm daha da hararetli yapilmasma sebep olmu§tur. XIX. yiizyilda
kar§ila§tirmali dilbiliminin geli§mesi sayesinde Macaristan’da bu alanda verimli gali^malar yapilmi§tir.
Daha XVII. yiizyilin ba§lanndan itibaren Macarca ile 90k 9e§itli diller arasmda akrabalik bagi
kurulmu§tur.

XIX. yiizyilin ikinci yansinda Macaristan’da etnik kimlik ve Macar milletinin kokenleri konusunda
biiyiik tarti§malar cereyan etmi§tir. Bu tarti§malann merkezi meselesi Macarlarm Fin-Ugor mu, yoksa
Turk kokenli mi oldugu meselesidir. Bu yiizyilin Almanlara kar§i bagimsizlik sava§i verilen yiizyil olmasi
meselenin onemini daha da anla§ilir kilacaktrr. I§te Tiirkoloji burada devreye girer ve giiniimuzde de siiren
tarti§ma alevlenmi§ olur. Fin-Ugor kokenini savunanlann ba§mda Jozsef Budenz, Tiirk kokenini
savunanlarm ba§mda da Macar Tiirkolojisinin kurucusu olan Vambery Armin vardrr. Tarti§ma o derece
ate§li gcgmi^tir ki Macar bilim tarihinde “Ugor-Tiirk Sava§i” ismiyle amlagelmi§tir. Tarti§ma her ne kadar
Fin-Ugor kokenini savunanlann zaferiyle somujlansa da tam anlamiyla sona ermemi§tir; ayrica o giine
kadar Hun kokenli olduklarma inanan aristokrasi 9evrelerinde biiyiik bir hayal kmkligi yaratmi§tir.
Nihayetinde dil ve etnik koken aym §eyler degildir; dolayisiyla Macarca her ne kadar bir Fin-Ugor dili
olsa da, Macarlar diger ba§ka etnik unsurlarla beraber 9e§itli Tiirk kavimlerinin de bir kari§imidirlar
(Dogan, 2007, ss. 1-12).

1870 yilinda faaliyetine ba§layan Macar Tiirkolojisi hem bir bilimsel disiplin olarak ve hem de
zaman zaman alevlenen kimlik tarti§malanmn bir miidahili olarak i§lev goriiyor. Giiniimiiz Macar
Tiirkologlanndan Istvan Vasary’nin giizel ifadesiyle “... Macar dilindeki eski Tiirk9e alinti kelimelerin
biiyiik miktarda olu§u ve karakteri, Fin-Ugor dilli Macarlar ve 9e§itli Tiirk dilli kavimler arasmda yiizyillar
boyunca ikidilliligin karakterize ettigi kalici bir simbiyoz oldugunu dogruluyor. Muazzam Tiirk dil etkisi
sadece basit bir dilsel olgu degildir; boyutlan bakimmdan da biiyiileyici bir Tiirk kiiltiirel ve toplumsal
etkisinin gostergesidir. Sonu9 olarak §u soylenebilir: Son yiiz yil i9erisinde Macar biliminde yaygmla§an
‘Macarlarm Fin-Ugor kokenli 4 oldugu tezinin kimi bakimlardan diizeltilmesi zorunludur.” (Vasary, 2007,
s. 229)

Kaynak9a

Vasary, I. (2007). Eski ig Asya’mn Tarihi, (9ev. Ismail Dogan), Istanbul: Otiiken.

Dogan, I. (2007). Macar Ulusal Kimliginin Olu^umunda Tiirk Etkisi, Dil ve Tarih-Cografya Fakiiltesi
Dergisi, 2007/2, 1-12

Rona-Tas, A. (2007). Kis magyar ostortenet, Budapest: Balassi Kiado.

ESKi UYGURCA TOVBE DUALARI

§aban DOGAN

“I§ledigi bir giinah veya su9tan pieman olarak bir daha yapmamaya karar verme” (TS,
2005, 2001) §eklinde tanimlanan tovbe, tarih boyunca insanligm din ve inan? sistemlerinde son
derece onemli bir yer tutmu§tur. Insan, dogumdan oliime kadar butiin hayatmi §ekillendiren din
ve in an 9 sistemlerinin emir ve yasaklarma her zaman uymami§, kimi zaman bu emir ve yasaklarm
di§ma 9ikarak giinah olarak nitelendirilen fiiller i§lemi§tir. Her dinde i§lenen giinahlann kar§iligi
olarak insanlara verilecek cezalar vardir. Bu cezadan korkan insan i§ledigi giinahi affettirme
9areleri arami§tir. Belki de bu arayi§m sonucu olarak hangi din ve inan9 sistemi dairesinde olursa
olsun tovbe, giinahlanm itiraf ederek af dileme vasitasi hal in e gelmi§tir. Bu 9ali§mada terciime
yoluyla Eski Uygurcaya kazandmlan tovbe dualari ele ahnacak, bu dualar kar§ila§tirmali olarak
incelenmeye 9ali§ilacaktir.

Eski Tiirk9enin ve Uygurcanm dil ozellikleri yapilan pali^malarla aynntih olarak ortaya
kondugu i9in bu metinlerin dil ozellikleri iizerinde ayrintdi olarak durulmayacak, metinlerin iislup
ve i9erikleriyle ilgili oldugu degerlendirilen 119 ozellik hakkmda kisa degerlendirmelerle
yetinilecektir. £ali§mada ama9lanan, Budizm’e tovbe metinlerinin i9erikleri bakimmdan bakmak,
tovbe metinlerini birbirleriyle ve diger dinlere ait metinlerle kar§ila§tirmaktir.

Budist Uygurlardan kalma dim eserler genel olarak Vinayalar, Sutralar ve Abhidarmalar
olmak iizere 119 ba§lik altmda toplamr ve bu ii9lemeye Eski Uygurcada tig agilik nom (=Skr.
tripitaka) (Arat 1987) denir. Tripitaka olarak isimlendirilen Budist kutsal metinleri i9erik ve bi9im
bakimmdan da boliimlendiriebilir. Bu boliimlendirmede eserler “ Sutta (stitra= Til. sudur),
diizyazi, vaaz; Geyya (geya= Til. taq§ut), diizyazi ve kan§ik §iir, vaaz; Veyyakarana (vyakarana=
Til. Adira yarhqamaq), a9iklamalar, yorumlar; Gatha (gatha= Tii. sloka), §iir dortliikleri; Udana
(udana= Til. dvdimdk), ozlii sozler; Itivuttaka (itivrttaka= Tii. avri§), “Buddha §oyle dedi”
sozleriyle ba§layan kisa konu§malar, Jataka (jataka= Tii. gatik), Buddha’nm onceki dogumlarma
ait hikayeler, Abbhutaddhamma (abhuta-dharma= Tii. mwjadinqiy nomlar), mucizevi dharmalar,
Vedalla, soru-cevap bi9imindeki ogretiler” (Ozonder, 2002, s. 491) olmak iizere dokuz dala
aynlir.

£ah§mamiza konu olan tovbe met in leri dini Rerikh olmalanna ragmen bu simflandirmada
yer almaz. Bunun sebebi tovbe metinlerinin Budizm’in dogdugu ve bu inan9 sisteminin ilk
eserlerinin verildigi Hindistan’da bilinmemesi (Klimkeit, 2009, s. 107) olmalidir. Zira ii9 sepet
anlamina gelen Buddhist kanon (tripitaka)’un ilk ikisi (vinaya pitaka ve sutta pitaka) birinci
konsil olan Rajagrha (MO 473) konsilinde; ii9iincii boliim olan abhidhamma pitaka ise ikinci
konsil olan Vaisali (MO 363)’de tespit edilmi§tir (Yitik, 2007, s. 316) ve bu donemlerde Uygur
cografyasi ve bu metinlerin ahndigi (^in’e heniiz Budizm girmemi§tir.

Tripitaka i9erisinde yer almayan ve Budizmin dogdugu Hindistan’da bilinmeyen tovbe
metinlerin in bir90gu (unceden yapilmi§ terciimelerdir (Klimkeit, 2009, s.107). Budizm’in ^in’de
ikinci asrm ortalarmda hanedan ve entelektiiel elitler tarafmdan kabul gormeye ba§lamasiyla
yayildigi (Yavuz, 2007, s. 345) (bazi kaynaklara gore MS 61; Sank9ioglu, 2008, s. 205)
bilinmektedir. (un’de kabul goren Budist ekol “yayildigi bolgelerin yerel kiilturlerine kolayca
adapte olmasiyla bilinen (Yitik, 2007, s. 337)” Mahayana’dir.

Budizm’in dogdugu topraklarda bilinmemesinden hareketle, tovbe metinlerinin Budizm’in
oziinde olup olmadigi ayrica tarti§ilabilir. Konuyla ilgili olarak Klimkeit “Giinah itiraf
metinlerinin, Hindistan’da bilinmemesi ve elimizdeki metinler gibi rahip simfmdan olmayan
ki§iler i9in olmalan, Budizm ve Maniheizm arasinda ortak bir etkile§im olu§tugunu
gostermektedir (Klimkeit, 2009, s. 107).” §eklinde bir degerlendirme yaparak bu metinlerin

Orhon Yazitlannm Bulunuyundan 120 Yil Sonra Tiirkluk Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalan Sempozyumu, 2010, 303-319

304

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Maniheizm’e ait tovbe metinleriyle etkile§im ^erisinde oldugunu ve hatta eldeki bir kisim metnin
Maniheizm’e ait oldugunu ifade etmektedir. Maniheist metinlerden etkilense dahi bu etkinin
sinirli oldugu, metinlerde agirlikli olarak Budizm terimlerinin kullanilmasindan anla§ilmaktadir.

Yukarida kisaca Budist yazimndaki yeri hakkmda bilgiler verilen tovbe dualan “Budizme
inanan halkin i§ledigi giinahlardan annmasi, gelecekteki dogu§lannda da tovbe etmeye
ali§abilmesi i9in hazirlanmi§ metinlerdir” (Tezcan, 1978 s. 297). Budizm’de ruhban smifmdan
olanlarm i§ledigi veya i§lemeyi aklmdan ge?irdigi giinahlann afFi i9in on be§ giinde bir ve yillik
olmak iizere iki ayin §ekli vardir. “Budist ruhbanlar ayda iki defa bolgesel toplantilar
diizenlemekte ve aleni giinah itirafinda bulunmaktadir. Bu uygulamadan ba§ka sadece erkek
ruhbanlarin katildigi ve en kidemli rahip tarafmdan yonetilen Oru9 Giinii, Yillik Aleni Giinah
Itirafi da vardir. Bu itiraf torenlerinde ba§rahip elindeki giinah Ustesini okumakta ve rahiplere bu
giinahlardan uzak olup olm a dikla nn i sormaktadir” (Kii9iik, 2009, s. 269).

Tovbe dualarimn Tiirk Budizminde ayn bir onemi vardir. Bu dualara Tiirkler diger Budist
topluluklardan daha fazla ragbet etmi§tir. Klimkeit bunun sebebini Tiirklerin ya§am tarzi ile
a9iklamaya 9ali§ir. Ona gore Orta Asya’nm 90I §ehirlerinde ya§ayan insanlar, siirekli g09ebe ve
yabanci gii9lerin tehdidi altinda, her giin bu gii9lerden kaynaklanan bir tehlikeyle
kar§ila§acaklarinin §iiphesini duymaktadir. Bu durum etraflannda meydana gelen olaylarm etkeni
degil de edilgeni olma hissini duymalarma sebep olmu§, bu da kendilerini dinsel anlamda
“giinahkar” olarak dii§iinmelerine sebep olmu§tur. Ger9ekten de kendisini giinahkar olarak goren
in s anlann fazla oldugu toplumlarda tovbe miiessesesinin daha i§lek olmasi, bu tip toplumlarda
tovbe metinlerine daha fazla ragbet edilmesi mantikhdir.

Eski Uygurca tovbe dualarimn en uzunu £inceden terciime edilen K§anti Kilguluk
Nom’dur. £incesi kirk boliim olan metn in Uygurcasimn ancak 25. boliimiiniin sonundan 37.
boliimiin sonuna kadar olan kismi bulunmu§tur. “Bu metinde, Bodhisattva olarak davranan bir
ki§i, bu metinleri ezberleyerek kotii karmaya sahip olmalari sebebiyle “samsara”da aci 9eken ve
kendi 9abalanyla kurtulu§a eremeyecek canlilarm kaderi iizerinde etki olu§turmaya, onlan
kurtarmaya 9ali§ir” (Kleimkeit, 2009, s. 107). K§anti Kilguluk Nom sadece i9erik bakimmdan
degil yazili§ amaci bakimmdan da diger tovbe metinlerinden ayrilir. “Burada, giinahlan sayip
dokerek onlardan kurtulmak, yani giinah 9ikartmak degil, bu metni okuyarak bir bodhisattva
(gelecekteki Buda) giicii kazanmak, boylece aci 9eken canlilara yardim saglamak
ama9lanmaktadir” (Tezcan, 1978, s. 298). Adi ge9en dua yazili§ amaci ve i9erigi bakimlarindan
diger dualarla farklilik gosterdigi i9in 9ali§mamizda kullamlmami§tir.

K§anti Kilguluk Nom di§mdaki tovbe dualan kisa ve i9erik olarak da farklidir. Bu tiirden
dualarda ama9 giinahlanm sayarak onlardan kurtulmaktir. Budist tovbe dualanyla ilgili metin
9ali§malan a§agidaki yayimlarda yer almaktadir. Miiller tarafmdan Uigurica II’ de 76-81’inci
sayfalar arasmda Utret adli bir kadin tarafmdan yazdmlan bir tovbe duasi (U I I/a) ve 84-89 ’uncu
sayfalar arasmda Kutluk adli bir kadm tarafmdan yazdmlan bir tovbe duasi (U Il/b)
yayimlanmi§tir. Tiirkische Turfan-Texte IV’te sayfa 82-87 (TT IV/a) ve 88-93 ’te (TT IV/b) iki
dua yer almaktadir. Aynca bu yayimda Berlin koleksiyonunda bulunan on be§ tovbe duasinm
tamtimi da yapilmi§tir. Tamtimda metinlerin koleksiyon numaralan, sayfa sayilan, sayfa
boyutlan ve k im tarafmdan yazdinldiklan gibi bilgiler yer almaktadir. Aynca metni verilen
dualarla (TT IV/a, TT IV/b) tamtimi yapilan dualarm ortak hk l a n gosterilmi^tir. Re§it Rahmeti
Arat tarafmdan i§lenen manzum bir dua Eski Tiirk §iiri (ET§. 18)’nde yayimlanmi§tir. Bir ba§ka
metin 9ak§masi Zieme tarafmdan “Ein uigurisches Sundenbekenntnis ” adiyla (Siin.) yapilmi§tir.
Masahiro Shogaito tarafmdan yapilan bir metin 9ak§masi “Ein Uigurisches Fragment eines
Beichttextes” adiyla yayimlanmi§tir (Shogaito 1981). Bu dua giinahlann sayilip dokiildiigii boliim
olmamasi baki mm dan inceledigimiz diger dualardan aynlmaktadir. Altun Yaruk i9erisinde yer
alan bir tovbe duasi W. Bang ve A. V. Gabain tarafmdan yayimlanmi§tir (W. Bang 1 930).

§aban DOGAN 305

Bu 9ali§mada yukanda verilen tovbe dualanndan ET§, Sun., TT IV/a, TT IV/b, U I I/a, U
Il/b ve Shog. kullamlmiijtir.

Tovbe yoluyla giinahlardan armmayi anlatan (Olmez, 1997, s. 244) Uygurca tovbe
metinleri dil ozellikleri bakimmdan diger Uygur metinlerinden farkli, orijinal ozellikler
gostermez. Ancak metinlerde konuyla ilgili olsa gerek, dil ozellikleri bakimmdan dikkat 9ekici 119
husus vardir. Bunlardan ilki giinahlarm siralanmasi i9in en uygun yapilardan olan ge9mi§ zaman
§art 9ekiminin 90k fazla kullamlmi§ olmasidir. Tovbe dualannda sik sik, i§lenen giinahlarm
bilmeden yapildigi vurgulanmi§tir. Farkinda olmadan yapilmi§ bir i§i ifade etmek ipin de ge9mi§
zaman §art 9ekimi olduk9a miisaittir:

“argant toyunug dliirtiimiiz erser [aziz rahip oldiirdiik ise] (Sun. 26), boggutlug
kutluglarig dliirdiimiiz erser [ogrenci kutlulan dldiirduk isej (Sun. 37), ayig kiting
[ki]l[ti]m erser [kotii ameller igledim isej (ET$. 4), tngri burxan et’iizinte kan
dntiirdiimiiz erser [Buda’mn viicudundan kan akittik isej (TT IV/a 30), suwdaki
tinlglarig kurkagda kemipp olurdiimuz erser [sudaki canhlari kurak yere atip
oldiirdii isekj (TT IV/b 8-9), ylgan sav sozledim erser [yalan soz sdylediysem] (U
Il/a 5-6), gantal boltum erser [cellat oldum ise] (U Il/b 14) ”.

Metinlerde dikkat 9eken ikinci dil ozelligi bol miktarda hendiadyoin kullamlmi§ olmasidir.
Hendiadyoin “aym manada yahut yakm manadaki iki kelimenin bir tek kelime gibi bir anlam
ifade etmesine” ((Zagatay, 1978, s. 29) denir. Uygurca metinlerde bol miktarda kullamlan
hendiadyoinler tovbe metinlerinin de vazge9ilmez dil ozellikleri arasindadir. Uygurca metinlerde
hendiadyoinlerin fazla kullamlmasi eserlerin daha 90k terciime dini metinler olmasi olabilir.
Miitercimler dini metinlerdeki terimlerin bozulmasimn veya yanli§ anla§ilmasinm oniine ge9mek
i9in sozciigiin asliyla tercumesini birlikte kullanmi§lardir. Bu §ekilde hem terimin ashm kullanmi§
hem de kar§iligmi vererek Tiirk9ele§tirip daha kolay ogrenilmesini saglami§ olmaktadirlar.
Hendiadyoinlerin genellikle iki sinonimden meydana geliyor olmasi ((Zagatay, 1978, s. 29) bu
dii§unceyi destekler niteliktedir. Dua metinleri giinumuz Tiirk9esine aktarilirken hendiadyoinlerin
geneli tek kelime olarak degerlendirilmi§, sozciik sozciik aktarma yerine serbest bir 9eviri tercih
edilmi§tir. Inceledigimiz dualardaki hendiadyoinlerin bazilan §unlardir:

agar tsuy ayig kilin9 “Giinah” (Siin. 18, T IV/a 31), argant toyun “Aziz, rahip” (Sun. 26),
bursang kuwrag/bursung kuvrag (T IVa/7, T IVb/24, Siin. 37-38, U Il/b 18), buyan edgii
xihn9 “Sevap, iyi amel” (U Il/b 82), ed t[a]var “Mai, servet” (ET§. 7, U I I/a 4), evrik
sarsig/sarsag “Kaba saba” (U IIa/6, U Il/b 23), kiing xul/kul “Kul, kole” (TT IV/b 16, U H/b
51), orlet- emget- “Eziyet etmek, incitmek” (Siin. 11-12), ortliig yahn/hg “Alevli” (TT IV/b 25-
26, U IEa 45 46, U Il/b 61), tijit/tizit k§anti “Tovbe” (Siin. 32, T IVa/33, TT IV/b 36, U Il/a 20,
U Il/b 73), tsuy irin9ii “Giinah” (Siin. 17, TT IV/b 50, U Il/b 57), wrxar sangram “Manastir” (T
IVa/39, U IEb 39)...

Dualarm dil ozellikleriyle ilgili ii9iincii dikkat 9ekici nokta metinlerde 90k fazla paralel
yapi, ortak ciimle ve kalip ifadeler bulunmasidir. Bunun sebebi dualann bireyler tarafmdan kendi
i^ledik leri giinahlar ekseninde hazirlanan metinler olmamasi, bu metinlerin belli bir kahbi olan ve
bu kalibin di§ma 9ikilmadan yazilmasi gereken metinler olarak goriilmesi olabilir. Din ve dil
ili§kisinde kutsallik atfedilen metinlerin orijinal §ekline bagli kahnmasi 9abasi her din ve
donemde onemli bir husus olmu§tur.

incelenen tovbe dualarmm tamami tek boliimliidiir ancak kendi i9erisinde giinah
srralanmasi, yazdiran §ahis/§ahislann adlarmin ge9tigi boliimler/kolofonlar ve tovbenin
gerekliliginin i§lendigi boliimler olmak iizere ii9 boliim/ba§lik altinda degerlendirmenin uygun
olacagi dii§iiniilmii§tiir. Tovbe dualarmm merkezinde giinahlarm sayip dokiildiigii boliimler yer
almaktadir.

306

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

A. Giinah Siralamasi

Ele alinan metinlerde yer alan tovbe dualannm tamami diger bir9ok dine ait tovbe
dualarmda oldugu gibi giinah itirafi iizerine kurulmu§tur. Taranan metinlerde bir ki§i ya da grup
tarafmdan i§lenen giinahlann sayilmasi yerine Budist inan? sisteminin giinah olarak niteledigi
fiillerin siralanmasi soz konusudur. Yani metinlerde siralanan giinahlarm tiimii duayi yazdiranlar
tarafmdan i§lenmi§ degildir. Taranan metinlerdeki giinahlarm Jens Peter Laut’un Maitrisimit’teki
giinahlan tasnifi gibi (Laut, 2001) nitelikleri, i§leyicileri, eylemlerden zarar goren olup olmamasi
vb. gore tasnif edilmesi dii§iiniildii. Ancak metinlerde yer alan giinahlarm karmaput,
anantris/anantiras, anantrissabag, kat, asanvir/asravag adlariyla gruplara aynlmi§ olmasi zaten
metinlerde bir tasnif yapildigim gostermi§, bu sebeple de farkh bir tasnife gidilmemi§tir. Re§it
Rahmeti Arat tarafmdan hazirlanan Uygurlarda Istilahlara Dair (Arat, 1987) adli 9ali§mamn bir
boliimiinde TT IV/a’da siralanan giinahlar da verilmektedir. TT IV/a’da yer alan bu gruplandirma
metinlerin tamammda eksiksiz olarak verilmemi§tir. Ozellikle TT IV/a’da ayrmtili olarak yapilan
bu gruplandirma 9ak§madaki giinah siralamasmm iskeletini olu§turmu§tur. Bu gruplamamn
di§mda yer alan giinahlar ayrica maddeler halinde verilmi§tir. Dua metinlerinde siralanan
giinahlar §unlardir:

Karmaputlar (=Skr. Karma-Patha)

Budist inan9 sisteminde giinahlarm bir90gunu karma inanciyla a9iklamak miimkiindiir.
Hinduizm, Budizm ve Caynizm gibi Hint kokenli dinlerin ortak inanci olan Karma ogretisi
“Budist dii§iince sistemi i9erisinde, sadece belirli bir istek ve arzu sonucu iradi olarak icra edilen
ve ahlaki oneme sahip fiziki ve zihn i fiilleri ifade eder” (Yitik, 1996, s. 133). Daha 90k iradi insan
fiilleri olarak a9iklanan karmamn, farkli tasnifleri vardir. Bu tasniflerden konumuzu ilgilendireni
karmamn ahlaki niteligi goz oniinde bulundurularak yapilamdir. Buna gore “fiiller akusala, kusala
ve avyakrita olmak iizere ii9 temel gruba ayrilir” (Yitik, 1996, s. 133). Akusala olarak
nitelendirilen ve sonucunda kotiiliik ortaya 9ikan on fiil Budist Uygur tovbe dualarmda karmaput
olarak verilir. “on tiirlug hrmaputus sip tsuy ayag hlinq kiltimz erser (TT IV/a 67-68), bu on
krmaptlane sip bozup on ayig hlingig tiikel kiltim erser (U IIa/9-10), bu on krmabut sidim erser
(U Il/b 26) ” ifadeleriyle vurgulanan karmaputlar a§agidaki §ekilde siralanmi§tir:

1. Herhangi bir canli varligi incitmek veya oldiirmek

in9e kalti yinin oliit oliirmek (TT IV/a 68-69, U Il/b 20-21) “ oldiirmek” .

2. Hirsizlik yapmak

adnagufnung] twarm ogurlamak (TT IV/a 69, U Il/b 21-22) ba§kasinm malim 9almak

talip kuna kesip kapig a9ip sosm sokiip kiznakka kirip agi-banmka tegip bagin siisiip

busin alip angm yiikin yiite arka yiikin kotiirii iinziizin (=iinsiizin) oniip tavi§siz ta§ikip
admlammg ed tvar iizeki isig ozin iiziip kntii et’oziini igidmek (U I I/a 1 -5) yagmalayip yagma
edip kapi a9ip zincirini sokiip... hazineye girip servete ula§ip bagim 90ziip kurbanligmi alip
yiikiinii ta§iyarak arka yiikiinii gotiirerek sessizce 9ikip giiriiltiisiiz di§an 9ikip ba§kalannm mal
miilkii iistiindeki sicak canmi alip kendi bedenini beslemek.

3. Ba$kasinm e§i ile zina yapmak

evfing] yutuzmga yazinmak (TT IV/a 69-70, U I I/a 5, U Il/b 22) Ba§kalarmin e§iyle zina yapmak.

4. Yalan soylemek

tilin eziik yalgan sav sozlemek (TT IV/a 70-71, U I I/a 5-7, U Il/b 22-23) dil ile yalan soz
soylemek.

§aban DOGAN 307

5. Iftira etmek

?asut yongag kilmak/sasurmak yongamak (TT IV/a 70-71 , U I I/a 6, U Il/b 23) iftira etmek.

6. Kiifretmek

evrik sarsig sav sozlemek (TT IV/a 70-71, U Il/b 23-24) kaba saba soz soylemek .

7. Yaltaklanmak, iki yuzluluk yapmak

asgan9ulamak tagunlamak (TT IV/a 72) yaltaklanmak, iki yuzluluk yapmak

8. A^gozliiliik ve kiskan^lik beslemek

kongiilin adnagunung [adm kilning] edgiisinge kiini sakm? turgurmak (TT IV/a 72-73, U I I/a 7-

8. U Il/b 24-25) goniil ile ba§kasmm malma tamah etmek.

9. Ofke ve kin beslemek

opke/owke iiz boz kongiil tutmak (TT IV/a 73-74, U Il/a 7-8, U Il/b 24-25) ofkeyle kin duymak.

10. Yanli§ gorii§ sahibi olmak

trs tetrii koriim oritmek (TT IV/a 74, U I I/a 8-9) yanli§ g6rii§ sahibi olmak.

Katlar

Bu grup sadece TT IV/a’da yer almaktadir. Toplam dokuz giinah oldugu ifade edilen
katlann sekizi sayilmi§, sayilanlardan birisi ise yazmadaki okunma somnu sebebiyle
anla§ilamami§tir. Kat olarak adlandirilan giinahlar §unlardir:

1. Manastira ait mallan calmak

wrxar sanlg sagdi9lg twarm aimak yunglamak (TT IV/a 44) manastirla ilgili (manastrra) ait m a il
aimak harcamak.

2. Rahipler topluluguna tahakkiim etmek

bursong kuwrag oze erksinmek (TT IV/a 45) rahipler topluluguna tahakkiim etmek.

3. Mezbaha kurmak, et satmak

oliitliik etlik itmek turgurmak (TT IV/a 45-46) mezbaha ve et satdan diikkan a9mak .

4. Kurban yerleri ve mabetler yapmak

yagi§lik tengrilik itmek (TT IV/a 46) kurban yerleri ve mabetler yapmak.

5. Kendini istigraka verenlere eziyet etmek

dian sakm9ka katiglanta9i kutluglarka ada kilmak (TT IV/a 47-48) istigraka gayret gosterecek
kutlulara baski yapmak.

6. Din ogreticilere engel olmak

nom bo§gur9ilarka tidig kilmak (TT IV/a 48) din ogreticilere engel olmak.

berklerde ariglarda ////// idmek (TT IV/a 4849) saglamlarda temizlerde gondermek.

8. Rahibeleri yoldan 9 ikarmak

arig simnanplang artatm a k (TT IV/a 49-50) saf rahibeleri yoldan 9ikarmak.

308

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Asanvirler/Asravaglar (=Skr. Asamvara)

Bu giinahlar daha 90k Budizmin sekiz dilimli yolundan birisi olan dogru meslek ilkesiyle
ilgilidir. Bu ilkeye gore “bir Budist kasapkk, deri ticareti, tarim ila9lan ile av malzemelerinin
iiretimi ve sati§i, alkollii ve uyu§turucu maddelerin iiretimi ve ticareti gibi i§leri yapamaz” (Yitik,
2007, s. 322).

1. Koyun oldiirmek, kasaplik yapmak

koyn olurgii9i tuji bolmak (TT IV/a 55, U Il/b 8) koyun oldiiriicii kasap olmak.

2. Tavuk beslemek

takigu igidgu9i/oliirgu9i bolmak (TT IV/a 55-56, U Il/b 8-9) tavuk besleyici/oldiiriicii olmak.

3. Domuz beslemek

tonguz9i bolmak (TT IV/a 56) domuz besleyici olmak.

4. Balik 9 ilik yapmak

balik9i bolmak (TT IV/a 56) bakk9i olmak.

5. Geyik avlamak

keyikpi bolmak (TT IV/a 56, U Il/b 9-10) geyik avcisi olmak .

6. Ag ve tuzak 9 ilik yapmak

angpi tuzak9i bolmak tor9i 9iwga9i [bolmak] (TT IV/a 56-57, U Il/b 9-10) avci, tuzak9i olmak,
agci (ag ile avlanan) tor kurucu olmak.

7. Ku§ avlamak

ku§9i iter9i u9ugma bagrrn yongma tmlglarig olurgii9i bolmak (TT IV/a 57-58, U n/b 10-11)
k 115911 §ahinci [olup] U9an ve kami iizerinde yuriiyen canlilan oldiirmek.

8. Kopek eti satmak

it etin satgu9i bolmak (TT IV/a 58-59, U Il/b 1 1) kopek eti satici olmak.

9. Boga yilam oldiirmek

a9akram yilan olurgii9i bolmak (TT IV/a 59-60, U Il/b 11-12) boga yilam olduriicii olmak.

10. Buyuciiluk yapmak

luu onturgii9i yad9i bolmak (TT IV/a 60, U Il/b 12-13) ejderha (timsah) kovalayici buyiicii
olmak.

11. Canlilara i§kence etmek

[tmlig]lang kmagu9i bokagu9i bolmak (TT IV/a 60-61, U Il/b 13-14) canlilara i§kence edici ve
kelep9eleyici olmak.

[o]g kang kada§ ogul kiz bolmi§ alku tin hg [et’oz]lerin emgeklig kilmi§ amrak isig [ozi]n iiziip
dliimke sokmi§ ayig kilin9 [ki]lmak (ET§. 1-4) anne baba karde§ ogul kiz olmu§ biitiin can li
viicutlarmi zahmete sokmak degerli hayatlanm yok edip oliime atan kotii ameller i§lemek.

12. Cellatlik yapmak

ki§i olurgii9i 9antal bolmak (TT IV/a 61-62, U Il/b 14) insan olduriicii cellat olmak.

§aban DOGAN 309

Anantrisler/anantiraslar (=Skr. Anantarya)

Anantris adli giinahlann siralandigi iki tovbe duasinda da (Siin. 26, TT IV/a) bu grupta be§
giinah oldugu ifade edilmi§ ancak dort giinah sayilmi§tir. Her iki metinde de durumun aym olmasi
“ogiig kangig oliirmek” ihares inin anneyi oldiirmek ve babayi oldiirmek bi9iminde iki ayri giinah
olmasi ihtimalini dii§undiirmektedir.

1. Anne babayi oldurmek

ogiig kangig oliirmek (Siin. 25, TT IV/a 27-28) anneyi babayi oldurmek .

2. Arhant ve ruhbanlan oldurmek

arxant toyinig oliirmek (Siin. 26, TT IV/a 28) azizleri oldiirmek.

3. Cemaat arasma nifak sokmak

bursong kuwragig iki yartim kilmak (Siin. 26-27, TT IV/a 28-29) cemaat arasma nifak sokmak.

4. Oldurmek dii§uncesiyle Buda’nm viicudundan kan akitmak

oliirmek sakin9in tngri burxan et’iizinte kan ontiirmek (Siin. 27-29, TT IV/a 29-30) oldiirmek
dii§iincesiyle Buda’nm viicudundan kan akitmak.

Anantrissabaglar (Skr= Anantarya Sabhaga)

1. Anne babayla cinsel ili§kiye girmek

og kang birle katilmak (Siin. 35, TT IV/a 29-30) anne baba ile cinsel ili§kiye girmek.

2. Bodisatvalan, ogrencileri, kutlulan oldurmek

bodisawtlang bo§gutluglang/bo§gutlug kutluglang oliirmek (Siin. 36-37, TT IV/a 36-37)
Bodisatvalan ogrencileri oldurmek.

3. Cemaatin yiyecek i9ecegini yiyip i9mek, malmi sarf etmek

bursong kuwraglammg agzinga kirgii yim i9im twar yimek yunglamak (Siin. 37-39, TT IV/a 37-
38) rahipler cemaatinin agzina girecek yiyecek i9ecek mallan yemek, harcamak.

4. Manastir ve mabetleri bozmak ve yikmak

wrxar sangram buzumak sokmek (Siin. 39-40, TT IV/a 39) manastir I an ve mabetleri bozmak,
yikmak.

5. Rahibelerle Cinsel ili§kiye Girmek (Bu giinah TT IV/a’da kat olarak verilmi^tir)
argantan9lar birle katilmak (Siin. 36) rahibelerle cinsel ili§kiye girmek.

Diger Giinahlar

Incelenen tovbe dualarmda yukandaki tasnif di§mda da giinahlar vardir. Bu giinahlarm bir
kismi aslinda yukaridaki ba§liklara dahil edilebilir ancak dualarda bu yapilmadigi i9in, sinifi
belirtilmeyen dualan ayri degerlendirmenin daha dogru olacagi dii§iiniilmii§tiir.

1. ogke kangka bax§ilarka yazmak yangilmak (U I I/a 16, U Il/b 33-34) anneye babaya iistadlara
kar§i gelmek, yamlmak.

2. toziin yava§ edgii kongiiliig tmlglang/ki§ilerig kiing kul kilip u9uz yinik tutup emgedip
irintiirmek (TTIV/b 15-17, U I I/a 33-34, U Il/b 51-52) asil sakin iyi goniillii canhlari cariye
kole yapip hafif degersiz tutup eziyet edip sefalete dii§iirmek.

310

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

3. siiii siilep yank kedip yagi san9ip okin adip adinagunung isig ozin adirmak (TTIV/b 12-13)
asker gonderip zirh giyip dii§man mizraklayip okunu atip ba§kasinm sicak bedenini ayrrmak.

siiu siiiilep yang ketip siivri songiin/yagt san9ip yiti X1I19111 bi9ip ya kurup og atip
atnagu/admagunung isig ozinte/ozlerinte adirmak irin9 yarlg yazuksuz tinlrglarag oglm xi zin
bolulgamak amraggmta adirmak (U I I/a 30-31, U Il/b 47-51) asker gonderip zirh giyip sivri
siingii ile siingiileyip keskin kili9 ile bk;ip yay kurup ok atip ba§kasimn sicak bedeninden
ayirmak sefil peri§an giinahsiz canlilarm oglunu kizmi kan§tirmak sevdiginden ayrrmak.

4. atnagu/admagunung isig oziin iiziip kntii oziin igdilemek (TTIV/b 10-11, U Il/a 29-30, U Il/b
46-47) ba§kasmm sicak bedenini yok edip kendi bedenini beslemek.

5. okii§ tiirliig tinliglarag in9siretmek tsuy irin9ii ay(i)g xilm9 xrlmak [ku(v)ratmak] (U I I/a 38-
39, U Il/b 56-57) 90k tiirlii canlilan tedirgin etmek giinah i§lemek, kotii i§ i§lemek .

6. tilin sozleyii yan9mak (U I I/a 14, U Il/b 30-31) dil ile soyleyerek giinah i§lemek.

7. kongiilin sakinu yan9mak (U I I/a 14, U Il/b 31) goniil ile dii§iinerek giinah i§lemek.

8. ilig toriig bulgamak/bulkatmak (TTIV/b 1 7, U I I/a 34-35, U Il/b 52) ili toreyi bozmak.

9. ulusug balikig iki yartam xilu turkurmak (TTIV/b 19-20, U I I/a 36, U Il/b 54-55) memleketi
§ehri iki par9a kilmak, nifak sokmak.

10. irin9 yrlg [tmlglang] yazuksuzin [yazuksuz ki§ileming oglm kizm] bulgatmak amraginta
adirmak (TTIV/b 13-15, U I I/a 32-33) sefil aciz canlilan giinahsizlan, sevdiginden ayirmak.

11. baligtin balikka [ulustm uluska] iltin ilke [tmg9i saw9i bolup] tegiirgii9i yonmak (TTIV/b 20-
22, U I I/a 36-38, U Il/b 55-56) §ehirden §ehre ilden ile [laf] ta§iyici [dedikoducu] olmak.

12. satig yulug ogurmta tengin tarazukin [9igm tsunin sinngin xavin kiirin kiiriligin] armak
yutmak az birip okii§ aimak (TTIV/b 4-5, U I I/a 25-26, U Il/b 42-44) ticaret ali§veri§ ugrunda
teng ile terazi ile litre ile tsun ile kile [Iki gaz tenekesi oylumunda tahil ol9egi] ile kav entrika
ile hile ile aldatmak, kandirmak; az verip 90k aimak.

13. yir suv bag borluk 1 tang tanmak ogrinta suvdagi tmligang kurgagta kemi§ip oliirmek
kurkagdaki tmlglang suwda kemi§ip oliirdiimiiz erser (TTIV/b 8-10, U n/a 27-29, U n/b 44-
46) bag bah9e bitki ekip bi9mek ugruna sudaki canlilan kurak yere atip [birakip] oldiirmek
kuru yerdeki canlilan suda birakip oldiirmek.

14. sevig [amrak] kongiilin ovutsuz biligin kilmaku/kilmaguluk kilm9lar xilmak (U Il/a 23-24, U
Il/b 39-41) kutlu goniil ile terbiyesiz bilgi ile yapilmayacak i§ler yapmak.

15. vrxar sangram sanlig ed tvang alip i§letip yankism yantutm birmemek (U I I/a 24-25)
manastira tapmaga ait mal miilkii alip i§letip kar§iligmi bedelini vermemek.

vrxar sanlag sangig tavaran yimek yungalmak (U Il/b 41) tapmaga ait oldugu bilinen sangigi
[tapmaga ait bir yemek] mall yemek harcamak.

tiiii tiirliig vrxar sangram stupka kotmi§ torttin smgarki bursanglarka madurug urmi§
tiiziinlerfning] ed tavarmlap bu§i birmi§ tole9 kunufp og]urlap bolmak (ET§. 5-8) her tiirlii
vihara sangram stupka mabedlerine konan diinyanm her tarafmdaki cemaatlere verilen
(madhura olarak) asillerin malk miilk halinde ihsan ettikleri emanetleri alip 9alip sangha
(cemaat) emlakma bula§mak.

16. et’ozin kilu yan9mak (U I I/a 13, U Il/b 30) viicudu kullanarak giinah i§lemek.

§aban DOGAN 311

17 . az opke biligsiz bilig kiini koven? koriim sizikte ulati odun nizwanilar ogrinta burxanka
nomka bursong dintarlarka yazmak yangilmak (U I I/a 14-16, U Il/b 31-33) arzu ofke cehalet
kiskan9lik kibir sezgi §iipheden ba§ka kabahatli ihtiraslar sebebiyle Buda’ya dine dindar
cemaate kar§i gelmek, yandmak.

18 . ayagka 9iltekke tekimlig tinlglang ayagsiz tod U9uz kilmak (U I I/a 18-19, U Il/b 35-36)
saygiya hiirmete layik canlilan saygisiz kiymetsiz hafif kilmak ise.

19 . idug xutluglarga [kutlug tiiziinlerke] trs yrlig yangiluk sagm9 saginmak (U Il/b 54) yiiksek
riitbelilere ters laf [soylemek] kotii niyet beslemek.

iduk yangluk sakm9 sakmmak (TTIV/b 18-19) mukaddes kutlu azizlere kotii niyet beslemek.

20. ozde/oziimde ulugka/uluglarga utrunmak [tudamak iiznemek] et’ozte ki9iglerig u9uz yinig
tutmak (U I I/a 1 8) biiyiiklere kar§i gelmek kii9ukleri hafif degersiz gormek.

21 . bag borluk i tang ..ya bediik bergen katig kagalin togip emgedip kul kiingiig i§letmek (TTIV/b
6-8) bah9e iiziim bagi ekin .... ya biiyiik sopayi saglam kirbaci ortaya 9ikip eziyet edip kulu
koleyi 9ali§tirmak.

Taranan dualardaki giinah sayilan Siin. 1 1 , U I I/a 26, U Il/b 36, T IV/a 39, T IV/b 12, ET§.
2’dir. Shogaito tarafindan i§lenen metinde giinah sayilmami§tir. Siin. ve ET§. de sayilan
giinahlarin digerlerine oranla olduk9a az oldugu dikkat 9ekmektedir. Satir sayilan bakimindan
digerlerinden a§agi kalmamalanna ragmen giinah sayismin 90k dii§iik olmasi, bir duada da hi 9
giinah sayilmami§ olmasi akla acaba tovbe metinlerinde iki farkli §ekil mi vardir sorusunu
getirmektedir.

Tovbe dualarimn en onemli boliimleri olan giinahlarin sayilip dokiilmesi bir9ok dinin tovbe
ritiielinde vardir. Budizmde tovbe i9in belirli giinlerin oldugu ve bu giinlerde tovbe metinlerinin
okunarak giinahlardan arinma maksatli ayinler yapildigi daha once ifade edilmi§ti. Bu ayinlerde
dikkat 9eken, tovbenin rahipler oniinde yapihyor olmasidir. Inceledigimiz metinlerde tovbe
ayinlerinin rahipler oniinde ve belirli giinlerde icra edildigini dii§iindiirecek ifadeler vardir. U
II/a’da “emti mn Utret kilmi§ ayig kilinplanmin biikiinki bu kutlug kilnte okiiniir mn biliniir mn
(U I I/a 40-41)” ifadesindeki kutlu giin tovbe giinii olmalidir. Yine hemen her duada giinahlarin
rahipler toplulugu oniinde yiiz iistii yatarak a9iklandiginin vurgulanmasi tovbe ayinine ve bu
ayinin §ekline i§aret etmektedir.

Sadece Budizmde degil ba§ka dinlerde de giinah itiraflan yapilan ozel zamanlar ve giinah
itiraf listeleri vardir. Yahudilikte ozel bir giin olan Yom Kippur tovbe, af ve kefaret giinii olarak
goriiliir. Giinah itirafi bu giiniin onemli ayinlerinden biridir. “Yom Kippur ’da ii9 dua vakti
esnasmda iki§er defa itiraf yapilmaktadir. Yom Kippur ayininin sonunda da bir daha itirafta
bulunularak, liste halinde hazirlanmi§ giinah itiraflarina katilmak gerekmektedir. Ki§inin, bu
standart itiraf listesinde ifemedigi giinahlar bulunsa da, listedeki itiraflann tiimune katilmasi
istenmektedir ” (Katar, 2003, ss. 74-75).

Uygur Tiirkleri tarafindan da kabul edilen Maniheizm’de de tovbe metinlerinde giinah
listesi yer almaktadir. Uygur Maniheist yazminin onemli iiriinlerinden olan “15 boliimden olu§an
Huastvanift’in her boliimiinde once dinsel bilgi ve kurallar, sonra da bu kurallann 9ignenmesiyle
i§lenmi§ olabilecek giinahlar siralanarak bunlardan kurtulmak i9in yakan§ta bulunulur” (Tezcan,
1978, s. 303). Yahudilik ve Budizmde oldugu gibi Maniheizmde de tovbe metinlerinin okundugu
ayinler vardir. “Maniheizmde haftalik olarak yapilan Tovbe ve Giinah Itirafi Torenleri vardir.
Tovbe ayinleri yilda bir kez de cemaat halinde yapilmaktadir” (Kiipiik, 2009, s. 136).

Iran kokenli dinlerden olan ve bir9ok dini etkileyen Zerdii§tilikte de tovbe dualan
bulunmaktadir. Zerdii§tiligin tovbe duasi dine kabul toreninde okutulur. Dine kabul tdren in den
once kutsanmi§ su ile yikanan ve bir aklanma siirecinden ge9irilen 90cuk “anne, baba, akraba ve

312

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalan Sempozyumu

arkada§lari e§liginde ayini yoneten din adammin bulundugu odaya alinir. Burada 9oeuga kolayca
9ikarilabilecek bir elbise giydirilerek din adammin oniine oturtulur. Ayini yoneten din adami,
oniine oturtulan 90cugun eline kutsal gomlegi verir. Sonra tovbe duasi ezbere okunur. £ocuk da
duayi ezbere okur ” (Ki^iik, 2009, s.150).

Hiristiyanlikta da zaman zaman degi§ik uygulamalar olmakla birlikte “tovbe i9in ozel bir
donem ‘Lent Donemi’ tayin edilmi§tir. Bu tovbe doneminin siiresi konusunda Hrristiyanlar
arasinda bazi ihtilaflar bulunmakta, fakat genelde bu sure kirk gun olarak kabul edilmektedir. Bu
kirk giinliik tovbe doneminde biitiin Hiristiyanlarm tovbe ama9li ayin ve uygulamalara i§tirak
etmesi esas al inma ktadir” (Katar, 2003, s. 180).

islamda belli bir doneme tahsis edilmi§ tovbe anlayi§indan bahsetmek miimkiin degildir.
islamda da diger dinlerde oldugu gibi tovbe dualan vardir ancak bu dualarda giinah listesi yer
almaz. Giinahlann tek tek sayilmasi yerine genellenmesi soz konusudur.

B. §ahis Adlarimn Ge9tigi Boliimler/Kolofonlar

Tovbe metinlerde duayi yazdrran §ahislann adlari onemli bir yer tutmaktadir.
“Kolofonlarda, metinleri yazdiran hayrr sahipleri, iyi olan kazan9larini (Skr. punya) once
tannlara, sonra ya§ayan ve 61mii§ olan akrabalarma bagi§lamaktadirlar. Uygur giinah 9ikartma
metinlerinin karakteristik ozelligi, hayir sahiplerine ait isimlerin belirtilmesidir. (^in metinlerinde
ise bu boliimde sadece mou chia “belirli bir §ahis” yazmaktadir” (Shogaito, 1981, s. 163).
Dualardaki §ahis adlari yalnizca kolofonlarda (sonlama) yer almaz. Sonlamalarm di§mda
giinahlarm sayip dokiildiigii boliimlerde de §ahis adlari ge9mektedir. Sonlamalar di§indaki §ahis
adlarmda dikkat 9eken nokta, adm ya giinah siralamasmin ilk ba§ladigi yerde ya da bir gruptaki
giinahlarm sayimi tamamlamp “tijit k§anti bolsun” ibareleriyle tovbe edildikten sonra yeni bir
grup giinah siralamasma ge9ilirken verilmesidir:

Ok tsuy yazuklannta ozti ayag kilinglan aridi anqulayu yme men 11 Tiizmis birle kamag iiq
odki burxanlar odinte nom erdni odinte bursong erdni odinte kdmi§ kazganmi§ tsuy ayag
hlinqimzni okiinii boqunu aqa yada kqanti otiinur biz ne yme men U Tiizmis birle ilkisiz
sansardaberu bi§ ajun iqinte aga tengile iiq agu kongiilin mzwamlar kiiqinte midik ogrinta ywlak
i$ tuf tildaginta bilmedin ukmadin okiif tiirliig tsuy irinqii kdtimz kazgantimz erinq (TT IV/a 14-
23).

Amti okuniir biz biliniir biz tsuyda irinqiide bof bolahm tijit kfanti bolzun taki yme mn [l
Tiizmis birle bi§ tiirliig anantrissabag atlg agar tsuy ayag hlinq kdtimz erser (TT IV/a 32-35).

Bu bif tiirliig anantrissabag atlg agir tsuy irinqii kiltimz erser amti am barqa okuniir biz
biliniir biz tsuyda irinqiide bof bolalim kfanti bolzun takiyme mn U Tiizmis birle tokuz tiirliig kat
atlg agar tsuy irinqii kdtimz erser (TTIV/a 39-43).

Bu tokuz tiirliig kat atlg agar tsuy ayag kilinq kdtimz erser amti am barqa okiiniir biz
biliniir biz irinqiide bof bolalim tijit kqanti bolzun taki yme mn H Tiizmis birle ilkisizdeberii iki
ygrmi tiirliig asanwir atlg tsuy ayag kilinq kdtimz erser (TT IV/a 50-54).

Bu iki ygrmi tiirliig asanwarukikiler i§in iflegiiqi bolup yrlikanqsiz kongiilin isig ozlerinte
adirdimz emgetdimz dliirdiimz erser amti am barqa okiiniir biz yazukumuzm biliniir biz bursong
kuwragka kfanti otiiniir biz irinqiide bof bolalim tizit kqanti bolzun taki yme mn II, Tiizmis birle
on tiirliig krmaputug sip tsuy ayag kilinq kdtimz erser (TT IV/a 62-68).

Tinlglarig yazuksuzin bulgatimz erser amraginta adirdimz erser ne yme men Taz Artukac
birle tiiziin yawaq edgii kifilerig kiing kul kilip uquz yinik tutup emgedip irintiirdiimiiz erser (TT
IV/b 14-17)

§aban DOGAN 313

bu on krmaptlang sip bozup on ayig kilingig tiikel kiltim erser emti am barga alku dkiinii bilinii
kganti kilu teginiir mn tsuyda yazuMa bog bolayin tijit kganti bolzun taki yme mn Utret ilki ilki
ajunta neyme bu ajunta et’dzin kilu yangtim erser (U Il/a 9-13).

Tinlglang ayagsiz tod uguz kiltim erser emti kilmig kuvratmig alku ayig kilinglarimin dkiinii
bilinii kg anti kilu teginiir mn tijit kg anti bolzun taki yme mn Utret ilki ajuntin barn bu ajunka tegi
(Ull/a 19-22).

Emti alkuni barga okiiniir mn biliniir mn edgii xilmadim yaviz kiltim emti mn Utret kilmig
ayig kilinglarimin biikiinki bu kutlug kiinte okiiniir mn biliniir mn tamu erkligleri ogiimin
kongiiliimin sagmazkan tamudagi ort yalin utru dnmezken ortliig yirlerde taki aktinmazkan emti
okiiniir mn biliniir mn (U Il/a 39-43).

Tinliglarag ayagsiz tot uguz kiltim erser emti algu yazugumuz biliniir mn okiiniir mn tsuyda
yazukda bog bolayin tizit kganti bolzun tagi yme Kutlug kizim Xutada birle ilki azunta baru vrxar
sangramta linta pryanta arig yirlerte sevig kongiilin ootsuz (=ovutsuz) biligin kilmaku kilinglar
xiltim erser (U Il/b 36-41).

Oliirdiim erser emti am barga biliniir mn okiiniir mn yazukumta biliniir mn bursong
kuvragga kganti otiiniir mn iringiide bog bolayin tizit kganti bolzun tagi yme mn Kutlug on
..(t)iirliig krmbut ,..(t)suy ayig kiling kiltim erser (U Il/b 17-20).

Ayig... (ki)l..ing tiikel ..(kijlttm erser am barga algumm okiiniir mn biliniir mn yazukumta
bog bolayin tizit kganti bolzun tagi yme Xutlus ilkisizdabaru ilki azunlarda ne bu azunda (U Il/b
27-30).

bo big tiirliig anjajntaraas atljijg agar tsuy ayig kiling kiltunjijz erser amti okiiniir biz biliniir biz
tsuyda iringiide bog bolalim tijit kganti bolzun taki yme mfejn Tar Kiiset birle big tiirliig
anantarasasabag atljijg agar tsuy ayig kiling kiltimjijz erser (Siin. 29-34).

Dua metinleri i9erisinde TT IV/a, TT IVb, ET§. ve Siin.de sonlama yoktur. TT IV/a, Siin.
ve ET§. di§indaki dualar Budist amentiisii olarak nitelendirilen “namo but, namo drm, namo
sang” ibareleri ile bitmektedir. Sonlamasi olan dualarda bu ibareler sonlamadan once yer alir. U
II/a’da dua bitiminde Budist amentiisii, sonlamanm bitiminde ise diger dualarda rastlamadigimiz
“sadu sadu edgii iki sadu bir edgii” ibaresi vardir.

inceledigimiz tovbe dualannm sonlamalarmda ve diger boliimlerinde yer alan ve duayi
yazdiran hayir sahiplerine ait oldugu anla§ilan ki§i adlan §unlardir: II, Tiizmi§ (TT IV/a), Taz,
Artuka? (TT IV/b), Utret (U I I/a), Kutlug ve kizi Xutad (U Il/b), Tar, Kiiset (Siin.), Almi§tak,
Adut, Kutluk Arslan (Shog.).

Tovbe dualannm sonlamalan sadece duayi yazdiran §ahsm adim degil, onun yazdirdigi
duanm sevabmi iletmek istedigi olmii§ ve ya§ayan yakmlarmm adlanm da ihtiva eder.
Sonlamalarda sevabm payla§ilmak istendigi hiikiimdar ve bey adlan da yer almaktadir. U I I/a ve
Shog’un sonlamalan diger dualara oranla olduk9a geni§, hem isim hem de sevabm bagi§landigi
varliklar bakimindan zengindir. Bu iki duanm sonlamalarimn ilk boliimleri dualarm yazdinlma
sebeplerini a9iklamaktadir:

“Ug erdinike pek akigsiz bk katig siiziik kirtgiing kongiil iize erk bulmig wigaki // ka
oxgati.. upasi Altmisak .. upasang Korkle.. kizim Adut oglum Kutlus Arslan birle..
yatu turu inge saking sakintimz.. bo et’dzniing erdimligin buyanlig ed tawarmng
dliigsiizin bilip ukup ajuntin ajunka iltii barguluk buyan edgii kilingig almig bolalim
tip amn bo bir kuyn tsuy ajyag] kilinglang okiiniip bogunup kganti kilmak nom
erding bitidtii tegintmz.. (Shog. 24-27)”.

314

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

“Pk kati siiziik kirtgiing kongiiliig upasang Utret burxanlarrig dp sakimp bu bizing
et’oziig ertimlig ermi§ kazganmi§ ed tvar kaltagi ermi? tip bilip ukup artamaksiz
bozulmaksiz ed tvar buyan edgii kilingta adin yog tip amn bu alku ayig kilinglarig
aritdagi k§anti nom erdinig bitidii tegindim (U Il/a 60-63) ”

“£ok saglam berrak imanli gonlii mumine Utret, Budalari du§unup bu bizim vucudumuz
oliimlii imi§ kazanilmi§ mal miilk kalacak imi§ diyip dii§iinup mahvolmami§ bozulmami§ mal
miilk iyi amel iyi i§ten ba§kasi yok diyip onun bu biitiin i§lerini temizleyecek tovbe dua
mucevheri [kitabi] yazdrrarak yerine getirdim (U Il/a 60-63)

U I I/a ve Shog.da duayi yazdiran killer duanm sevabmi oncelikle yerde ve gokteki
tannlara, ba§ta tiim insanlik olmak iizere kendileri, yakmlan, koyleri ve memleketine
bagi§lamakta, tiim insanbk i 9 in af ve iyilikler dileyip ya§adigi yerin belalardan uzak olmasmi
temenni etmektedirler:

“Bu buyan edgii kdingig ong iiliig avira otii teginer mn iistiin kokdeki altin yagiztagi
ti§i irkek nom a§hg naivaziki tngrilerke yagugta Tayxan Xan Kiimse Xatun tngrim
Misan Xan Cavsi Wans Bee ulati tngrilerke bu buyan edgii kding kiiginte tngridem
kiigleri kiisiinleri parivar kuvraglari aplip iistelip igtin singar nomug sazinig ta§tin
singar ilig ulusug kiiyii kozedii tutmaklan bolzun yana bu buyan edgii kdingig avirar
mn Citung Salike Avitmiska Tagav Tonga Sangunka bu buyan edgii xiling kiiginte
koziiniirde igsiz bolup kininte sansar emgekindin ozmaklari bolzun anta ba§a bu
buyan edgii kdingig avirar mn ertmi§ aradin ajunka barmi§ komm Du Vapsi Sali Beg
kutinga 11 Onsurt Karcukisa Xutlus Uziikke atam Bay Epe Canssika anam Kosetke
bu buyan edgii kiling kiiginte yalnguk ajunmta togmak ogrinta yvlag xilinglarga
yalgitip yaragsiz orunlarta togmi?lari bar erser antin .... ozup iistiin tnri yirinte
burxanlar ulusinta togmaklari bolzun sadu sadu edgii iki sadu bir edgii (U Il/a 59-
72)’’.

“Bo buyan edgii kdingig ewire dtnii teginiirbiz. darmaxarki burxan gazimn kiiyii
[kozedii] tutdagi ez-rua xormuzta.. tort maxrag ulug kiigliig tnrilerke.. tngridem
kiigleri kiisiinlri gogln yalinlri asilip iistlip alkatmi? on uygur [i]li[n]te toriisin
suradi ddke tegginge adasizin tudasizin tutayrlkmki bolzun.. takiyme bo buyan edgii
kdingig ewirer biz. igim Tonga Cangsika ekem Asagu (?)ka. // // kanka. igim Alp
Taska bo buyan tiipnge kayu torliig skinglarim barga biitmeki bo[lzun].. intin ajunka
b[a]rmi§ Topik Cangsi anam Kutrulmi $ /// eke[m] /// /// ekem(?) Askar ., ogulum
Kumar Arslan ekem Wcirsaruka .. bo buyan edgii kding tiipnte kayu kayu tegingsz
orunlarda tugmiglari bar erser ol orunlarda oz[up] kutlurup iist[iin] tujit tngri
yirinte tugmaklari bolzjun] (Shog. 27-32)”.

U II/a’mn sonlamasinda duayi yazdiran Utret’ in di§mda sevabm bagi§landigi on u? ki§inin
adi yer almaktadir: Tayxan Xan, Kiimse Xatun, Mi§an Xan, £ay§i Wang Beg, Du Vap§i Sali Beg,
£itung Sali, Ayitmi§, Tagay Tonga Sangun, II Ongurt Karpuki, Xutlug Uziik, Bay Epe £ang§ik,
Koset (U I I/a 59-72); Shog’da ise duayi yazdiranlann (Altmi§ak, Korkle, Adut ve Kutlug Arslan)
di§mda sevabm bagi§landigi sekiz §ahis adi vardrr: Tonga £ang§i, Asagu, Alp Ta§, Topik £ang§i,
Kutrulmi §, Askar,. Kumar Arslan, W 9 irsaru (Shog. ss. 29-31).

U II/b’yi yazdiran Kutlug sevabi kizi Xutad ile birlikte oglu Turmi§’a da bagi§lamaktadir.
Inceledigimiz diger dualarda duayi yazdiranlar di§inda ki§i adi ge 9 memektedir. U II/b’nin
a§agidaki boliimleri de duanm yazdirilma sebebini a 9 iklamaktadir:

U 9 erdenike pek katag kirtgii^liig 9 intamani erdeni yiirekinde tutmi§ siiziik kongiilliig
upasan 9 Kutlug kizim Kutad oglum Turmis in 9 e sagin 9 sagmdim baya kia togmi§ kiin tngri emti

§aban DOGAN 315

sun oneti tingiirkie togmi§ oziimz emti siin (son) yilimz ya§imz yitdi erdimlig et’oziim i9gmsar
mn yine xayu kiln bolgay muni teg tiikellig ki§i et’ozin bulgum iistiin tngri yirinte altin ki§i
azunmta toggulug buyan edgii xilm? alalim tip bir kiin tsunsingki bir kiln alguga oz birdegi xuan§i
im pusar nomi bir kiin k§anti bititkeli otiindiim bu buyan edgii xilin? xamag ii? yiiz altmi(§)
tngrilerke ong iilii§ bolzun tagi buyan edgii xilin? ertmi§ begim yeti burxanlar ulusmda tirziin (U
Il/b 75-86).

(TT IV/b 24-28)’de bir yerde ki§i adi diger metinlerden farkli olarak giinah saymaya
ba§lamrken ya da giinah gruplan degi§irken degil tdvhen in oneminin aktarildigi boliimde
verilmi§tir;

Amtikan okiinser biz ol yig bolgay awi§ tamudaki ortliig yalinlig yirde a?ig emgek
emgenmi§de okiinser biz ne tusu bolgay am iigiin men Taz Artukac birle okiiniirbiz biliniir biz
(TT IV/b 24-28).

C. Tovbenin Onemi ve Gerekliligi

Metinlerin bu boliimlerinde tovbe ile giinahlardan armilacagi, ge^mi^te giinah i§leyenlerin
tovbe ederek armdiklan, tovbe etmeden olenlerin cehennemde ge^itli azaplar gorecekleri ve
oradaki pi§manligm faydasiz olacagi anlatilmaktadir. Ahiret inanci olmayan Budizm’deki
cehennem tasvirleri kafa kan§tmci olabilir ancak Budist inan? sisteminde cehennem vardir.
“Diinyada rezil bir ya§am siiren giinahkarlarm ruhlan, su9larmm oranlarma gore cehennemlerde
90k 9e§itli i§kence gormek suretiyle cezalandinlirlar. Cehennemlerdeki ceza 9e§itleri olarak,
cehennemliklerin par9alanmasi, kor gibi kizdirilmi§ ate§li silahlarla kesilmesi, su9lulann ezilmesi
ve aga9lara asilip yakilmasi vb. i§kence tiirleri belirtilmi§tir” (Harman, 1993, s. 225).

Tovbe dualarinda Budizmde tovbe §ekli hakkinda ipucu niteliginde bilgiler de yer
almaktadir. Bu bilgilere gore tovbe edecek ki§i rahipler cemaati oniinde yiiz iistii yatarak giinah
itirafmda bulunmakta ve af dilemektedir: “ iilgusiiz dkii§ tsuy ayag kihng kiltilar kin yana
okiintiler... uq erdni odinte bagrinyatip hlmi§ yazuklarin aqa yada yalwaru otiinii okiinii bo$unu
kqanti kdtilar (TT IV/a 1-15).”

“Sayisiz 90k giinah kotii i§ler yaptilar sonra pieman oldular... ii9 miicevher (Ratna) oniinde
gogsii iizerine yatarak giinahlanm yabancilara a9arak yalvararak ricada bulunarak pieman olup
tovbe ederek af dilediler. (TT IV/a 1-15)”.

Mn tazning artukaqnmg ilkisizdinberiiki kilmi§ neqe tsuy ayig kilinqimz bar erser burxan
nom bursang kuwrag uq erdini odinte okiiniir biz biliniir biz (TT IV/b 61-64).

“Ben Taz’m Artuka9’m ilki (ba§langi9siz, ilksiz) olmayandan beri ne kadar giinahimiz var
ise Buda din rahipleri toplulugu, ii9 erdini oniinde pieman oluruz, tovbe ederiz (TT IV/b 61-64)”.

Dua metinlerinde dikkat 9eken bir husus da tovbenin gerekliligi anlatilrrken cehennem
korkusunun on plana 9ikarilmi§ olmasidir. Daha once de ifade edildigi gibi ahiret inanci
olmamasma ragmen Budizm’de cehennem vardir. Bu cehennem canlilarm sonsuza kadar kalacagi
yerler olarak goriilmez. “Kotii amellerde bulunanlarm ruhlan, oliimden sonra kotii karmalanyla
uzun zaman cehennem azabi goriirler ve daha sonra da yeryiiziinde yeni bir viicutla dogarlar
(Sank9ioglu 2008:195).” Tovbe dualarinda cehennemlerden ve orada 9ekilecek sikmtilardan
bahsedilmekte, orada giinahlardan dolayi duyulacak pi§manligin fayda vermeyecegi, bu sebeple
de tovbenin bu diinyadayken yapilmasi gerektigi ifade edilmektedir:

“Mn iitret kilmi§ ayig kilinglanmin bukunki bu-u kutlug kiinte okiinur mn biliniir mn tamu

erklisleri ogiimin kongiiliimin sagmazkan tamudagi ort yalin utru dnmezken ortliig yirlerde

taki aktinmazkan emti okiinur mn biliniir mn ingip burxanlig kangimm koriir mn nomlug

yrhgin e§idiir mn bursong kuvraginga yme tapinur mn amtikan okiinser ol yig bolgay avis

316

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

tamu iginteld ortliig yalinlig yirlerde akdinmigta anta ming okunser tiimen yrvalsar mn ne
tusu bolgay”.

“Ben Utret yapilmi§ kotii i§leri §imdiki bu kutlu giinde tovbe ederim itiraf ederim
cehennem hiikiimdarlan aklimi gonliimii yamltmazken cehennemdeki alev sebebiyle kar§ima
9ikmazken alevli yerlerde dahi batmazken §imdi pieman olurum tovbe ederim sonra Buda babami
goriiriim dine uygun emrini i§itirim rahipler topluluguna yine hurmet ederim §imdi tovbe etsem
iyi olacak avi§ [en a§agi cehennem adi] cehennem ic^indeki ate§li alevh yerlere daldiktan sonra
orada bin [kere] pieman olsafm] on bin [kere] yalvarsam ne faydasi olacak onun i9in §imdi
pieman olurum tovbe ederim (U I I/a 40-47)”.

“Emti dtiiniir mn tamu erkligi ogiimin kongiiliimin sagmazgan tamutaki ort yalin tagi
dnmezken ortliig yalinlarta tagi aganmazgan dkunelim ingip burxan kangimizm koriir biz
nomm i§du teginiir biz bursong kuvragin tapinur biz amtigan okunser ol yig bolgay avis
tamudasi ort yalinta agantugta anta okunser ne tusu bolgay am iigiin okiiniir mn bilinur

“§imdi tovbe ederim cehennem hiikiimdan aklimi gonlumu yandtmazken cehennemdeki
ate§ alev dahi yiikselmezken ate§li alevlere dahi dalmazken pieman olalim fakat Buda babamizi
goriiriiz emrini i§iterek saygiyla yapanz rahipler topluluguna hurmet ederiz §imdi tovbe etse[k] o
iyi olacak avi§ [en a§agi cehennem adi] cehennemdeki ate§e aleve batmca orada tovbe etsek ne
faydasi olacak onun i9in tovbe ederim (U Il/b 60-66)”.

“Amtikan okunser biz ol yig bolgay awi§ tamudaki ortliig yalinlig yirde agig emgek
emgenmi§de okiinser biz ne tusu bolgay am iigiin men Taz Artukag birle okiinurbiz bilinur biz (TT
IV/b 24-28)”.

“§imdi tovbe edersek iyi olacak avi§ (en a§agi cehennem)teki ate§li alevli yerde aci eziyet
istrrap 9ektigimizde tovbe etsek ne faydasi olacak (TT IV/b 24-28)

Tovbe dualarinda duayi yazdiranm kendisini a§iri giinahkar olarak gordiigii ve giinahlarimn
sayismi orijinal ifadelerle abarttigi goriilur:

“Uku$ azuntaberii mungulayu bilingiimuz ukungumuz k[e]rgek erdi isig amrak dzumuzni
idalami§im[i]z k[e]rgek erti adnagunung isig dzin uzmegiimuz erti adin tinl[i]g oglamn
orletmegumiiz emgetmegiimiiz k[e]rgek erti biz dzumuzni ing mengilik kilgali iigiin bilmetin
ukmadm ulgusuz iikiig tinl[i] glarig orletdim emgetdim[i]z isig ozlerinte atirdim[i]z erser ol
bizing kilingim[i]zm kolulayu sakinsarbiz adavaki piganagi §arulumi karinita ulati et yidegi
kan igdegi kad[a]r ka§l[i]g tumlig yuzliig yavlak yek iggelderde taki artukrak tsuy iringu
kiltim[ i]z erser amti ol kilmi§ agar tsuy ayig kilmg[ i]m[i]zm kalti kurug kovuk sogiit dzeninte
ort tamitmig teg dkunmeklig ortin ortenur biz tig ... (eksik)... y[ok] kim biz kdmatim[i]z erser
ol bizing hlmi§ kazganmig tsuy iringiimuzning sam saki.p idi yok (Sun. 4-23)

“(/ok diinyadan beri bunun gibi bilmemiz anlamamiz gerek idi sicak sevgili bedenimizden
vazge9memiz gerek idi ba§kasrmn sicak bedenini par9alamayacak idik ba§ka canlilann evlatlarmi
incitmememiz eziyet etmememiz gerek idi kendimizi rahat mutlu kilm a k ipin bilmeden
dii§unmeden sayisiz 90k canlilan incittim eziyet ettim sicak bedenlerinden ayirdim amelimizi
miilahaza ederek dii§iinsek adavaki pi§anagi §arulumi karinitadan ba§ka et yiyecek kan i9ecek
korkun9 ka§h soguk yiizlii kotii §eytan vampirlerden dahi 90k giinah i§ledik ise §imdi o
i§ledigimiz agir giinah kotii amellerimizden dolayi kuru kovuk sogiit oziinde ate§ yakmi§ gibi
pieman lik ate§iyle yananz iip ... (eksik) . . . yok ki biz kilmadik ise o bizim kilmi§ kazanmi§
[oldugumuz] giinah kusurlanmizin sayisi hesabi yoktur (Sun. 4-23) ”.

“Asigsiz butadi od kiln kegtirmekim oze ayig kihnglig agir yuk yiidmekim oze a§dim dklitdim
kilingimin muntaglar oze ozeliksiz burkanlaming edgiilerinte iilgiilengsiz yig iistiinki
artuklannta iilgii teng urup ayiglap tamp olarta dkug ayig kiling kiltim ajun ajunta kavinp

§aban DOGAN 317

toktip sozleser bolmi§ bolmaduk karangku sansar iginte men barip togmaduk kamag oteg
birimlerig dziim yigmaduk kalmadi erki ayig kiling manga hlmaduk (ET§. 18-28)

“Faydasiz kari§ik bir hayat ge9irmekle kotii i§lerin agir yiikiinii yiiklenmekle hareketimi
boyle §eylerle doldurdum, 90galttim en iistiin Budalarin iyiliklerine 6l9iilmeyen en iistiin
meziyetlerine olpii, denk tutup, kotiileyip inkar ederek alemde bir9ok kotii i§ yaptim olam-
olmayam tekrar tekrar ortaya dokiip soylersem: karanlik samsara i9inde benim gidip, dogmadigim
bir yer, engel olmadigim hipbir odeme ve bor9, benim yapmadigim giinah, muhakkak kalmami§tir
(ET§. 18-28)

Metinlerde yukanda da ifade edildigi gibi sadece duayi yazdiran kimse i9in ve onun adma
degil biitiin insanlik adma dua edilmektedir. Metinlerdeki parelel lik ler sadece dua srralamasinda
degil bu boliimlerde de kendisini gosterir. TT IV/b, U I I/a ve U II/b’de yer alan a§agidaki ifadeler
bu parelellige omektir:

“kamag tig ddki [kang] ogiiz iginteki kum samhg/sanmga burxanlar odinte ayagka tegimlig
pintola pradwagida/pintola bardvgide ulati alti ygrmi mxa §arawaklar/mxsiravik/maxa
§raviklar [arxandar] odinte/uskinde tujit ordudaki/tujit tngri yirinteki maitrita/maitri
bodistvta ulati tort yiiz tokuz on alti orki bdrklpiki-i bodistwlar odinte kamag/kamig bi§
ajun/azun tinlg/lar oglam [tinliglar iiskinde] iigiin yalwara otiinur biz/mn okiinii bo$unu
Isanti kilur biz (TTIVb 28-34, Ull/a 47-57, Ull/b 66-71)

“Biitiin iip zamanki Ganj Nehri i9indeki kum sayisi kadar Budalar oniinde hiirmete layik
Pindola-Bharadvaja’dan ba§ka on alti Mahas’ravaka’lar azizler oniinde Tu§it §ehrindeki Maitreya
Bodisatva’dan ba§ka dort yiiz doksan alti yiice Bhadrakalpika Bodisatvalar oniinde biitiin be§
diinya canlilan 90cugu (insanogullari) i9in yalvararak tovbe ederiz (TT IVb 28-34, U Il/a 47-57,
Ull/b 66-7iy\

Tovbe dualannda d ik kat 9eken husus da giinahlarm bilinmeden, dii§iiniilmeden i§lendiginin
vurgulanmasidir :

“Edgii xilmatim yaviz kiltim bilip kilmatim ering bilmetin ugmatin xiltim (U Il/b 58-59) iyi
yapmadim, kotii yaptim, bilerek yapmadim §iiphesiz; bilmeden dii§iinmeden yaptim”.

“ Kiiginte midik ogrinta ywlak i§ tuy tildaginta bilmedin ukmadin dkiiy tiirlug tsuy iringii
kiltimz kazgantimz ering (TT IV/a 21-23) ihtiraslann zorundan, inanci bozuklar (cehaletler)
sebebiyle kotii i§ arkada§ sebebiyle bilmeden dii§iinmeden 90k tiirlii kabahat giinah i§ledik
(giinah) kazandik §iiphesiz”.

“Oziimiizni ing mengilik kilgali iigiin bilmetin ukmadin iilgiisiiz iikii? tml[i]glarig orletdim
emgetdim[i]z (Siin. 9-12) bedenimizi rahat mutlu kilmak i9in bilmeden dii§iinmeden sayisiz 90k
canlilan incittim eziyet ettim”.

Sonu9

Kendisini giinahkar olarak goren ve giinahlarmdan armmak isteyen bireyler tovbe
ritiiellerine ve dualanna sarilirlar. Tarih boyunca bir9ok dinin inananlan giinahlarmi affettirme
dii§iincesiyle tovbe dualanna ve giinahlanna kefaret olacak maddi kar§iliklara miiracaat
etmi§lerdir.

Budizm, Hiristiyanlik, Maniheizm, Yahudilik, Zerdii§tilik gibi dinlerde tovbe dualarmm
giinah listeleri bi9iminde diizenlenmi§ olmasi dikkat 9ekicidir. Bu durumun farkli sebepleri
olabihr. Bu konuda ilk akla gelen sebepler insanligm din ve giinah noktasmda ortak dii§iinceye
sahip olmasidir. Yani insanm giinahkarlik ve giinah affettirme konusunda aklina ilk gelen
giinahim a9iklamak ve giinahina kefaret olacak kar§iliklar vermek olmu§tur. Diger bir sebepse
dinler arasi etkile§imdir. Bir dinin tovbe dualan ve ritiielleri yakm ili§kiye girdigi bir ba§ka din ve

318

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

onun tovbe ritiielini etkilemi§ olabilir. Budist tovbe dualanyla Maniheist tovbe dualan arasindaki
etkile§im bu konuda onemli omekler olarak dikkat gekmektedir.

Dinler arasi etkile§im sadece tovbe ritiielinde degil sevap / giinah kabul edilen fiillerinde de
olabilir. Hinduizm’de “biitiin varbklar, bilimler ve nimetler piton yilanmm kucagmdadir”
(Coomaraswamy, 2000, s. 16). Budist tovbe dualarindaki yilan oldiirme yasagi Hinduizm’deki bu
dii§iinceden kaynaklamyor olabilir.

Budizm’in dogdugu Hindistan’da bilinmeyen Uygurca tovbe dualari daha 90k Ginceden
yapilan 9eviriler §eklindedir. Bu metinler sevap kazanmak ve giinahlanndan annmak isteyen halk
tarafmdan yazdrrilan dualardrr.

Uygurca tovbe dualan yazdiranin ve kazamlacak sevabm verildigi ki§ilerin adlanm
i9ermeleri bakimindan terciime edildikleri (^ince tovbe dualanndan aynlir. (^ince tovbe
dualarmda duayi yazdrran ki§inin adi yer almaz. Dolayisiyla da duayi yazdiranin admin
belirtilmesi Uygur tovbe dualarma ozgii bir niteliktir.

Dualarda sadece i§lenmi§ giinahlar degil, i§lenmesi muhtemel giinahlar da yer almaktadir.
Bu yonleriyle dualara yazdiranin bireysel giinahlarmi i9eren metinler olarak degil, Budizmin
giinah olarak kabul ettigi dii§iince ve eylemleri listeleyen met in ler olarak bakmak daha dogrudur.

Kaynakfa

Arat, R.R. (1987). “Uygurlarda Istilahlara Dair” Makaleler Cilt I, ss. 364-389. (Yayina Haz.
Osman Fikri Sertkaya), Tiirk Kiiltiiriinii Ara§tirma Enstitiisii Yayinlari: Ankara.

Arat, R.R. (2007). Eski Tiirk §iiri, Tiirk Tarih Kurumu yaymlan, 4. Baski: Anka ra.

Bang V. W., A. v. Gabain. (1930). Tiirkische Turfan-Texte IV, Berlin.

Bang V. W., A. v. Gabain. (1930). “Uigurische Studien ” Ungarische Jahrbiicher, 10, ss. 193-210.

Coomaraswamy, A. (2000). Hinduizm ve Budizm, (9ev. Ismail Ta§pmar), Kakniis yaymlan:
Istanbul.

Oagatay, S. (1978). “Uygurcada Hendiadyoinler” Tiirk Lehgeleri Uzerine Denemeler, DTCF
yaymlan: Anka ra.

Harman, O. F. (1993). “Cehennem”, DIA, c. VII, ss. 225-226.

Katar, M. (2003). Yahudilikte, Hiristiyanlikta ve islamda Tovbe, Anda9 yaymlan: Ankara.

Klimkeit, H. J. (2009). “Tiirk Orta Asyasinda Budizm” (£ev. Mehmet T. Berbercan) Sel9uk
Universitesi Tiirkiyat Ara§tirmalari Enstitiisii Tiirkiyat Ara§tirmalan Dergisi, sayi 26,
Giiz: Konya.

Kii9iik, A., Giinay T., Kii9iik, M. A. (2009). Dinler Tarihi, Berikan yaymevi: Anka ra.

Muller F. W. K, A. V. Gabain. (1910). Uigurica II, Berlin.

Olmez, M. (1997). "Eski Tiirk9e Budist Oeviri Edebiyatma Kisa Bir Baki§” Qagda§ Tiirk
Edebiyatina Elegtirel Bir Balay Nevin Onberk Armaganr. Ankara, ss. 225-256.

Ozonder, S. B. (2002). “Eski Tiirklerde Dil ve Edebiyat” Tiirkler Ansiklopedisi C. Ill ss. 481 -
501, Editorler: Giizel H. C., Ouek K, Koca S. Yeni Tiirkiye Yaymlan: Ankara.

Sank9ioglu, E. (2008). Baglangiqtan Gunumuze Dinler Tarihi, Fakiilte Kitabevi: Isparta.

Shogaito, M. (1981). "Ein Uigurisches Fragment eines Beichttextes", Scholia, Beitrdge zur
Turkologie und Zentralasienkunde. Wiesbaden, 163-169 + 1 Tafel.

Tezcan, S. (1978). “En Eski Tiirk Dili ve Yazim”, Bilim, Kiiltiir ve Ogretim Dili Olarak Tiirkqe,
ss. 271-323, Tiirk Tarih Kurumu yaymlan: Anka ra.

§aban DOGAN 319

Tiirkge Sozliik, (2005). Turk Dil Kurumu Yaymlan: Ankara.

Yavuz, §. (2007 ). “Giinumuzdeki Budist Mezhepleri” Ya?ayan Dunya Dinleri, ss. 341-355,
Diyanet l§leri Ba§kanligi yaymlan (Editor Prof. Dr. §inasi Giindiiz): Istanbul.

Yitik, A. I. (1996). Hint Kokenli Dinlerde Karma Inancmm Tenasiih Inanciyla Iligkisi, Bil Yay
Vakfi Ruh ve Madde yaymlan: Istanbul.

Yitik, A. I. (2007). “Budizm” Ya§ayan Dunya Dinleri, s. 307-341, Diyanet l§leri Balkan hgi
yaymlan (Editor Prof.Dr. §inasi Giinduz): Istanbul.

Zieme, P. (1969). “Ein uigurisches Sundenbekenntnis ” , AOH 22, ss. 107-121.

Kisaltmalar

ET§. Eski Turk §iiri (Arat 2007)

Shog. Ein Uigurisches Fragment eines Beichttextes (Shogaito 1981)
Siin. Ein uigurisches Sundenbekenntnis (Zieme 1 969)

TS Turkic Sozliik (TDK)

TT IV Tiirkische Turfan-Texte IV (Bang 1930)

U II Uigurica II (Miiller 1910)

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

ORHON YAZITLARI: iRAN DiLLERi iLE iLK TEMASLAR
VE BENZER BiRKA^ OGE UZERINE

Suer EKER

1. Giri§

Tarihin en eski donemlerinden bu yana, yeryiiziindeki biitiin dil topluluklan, diger dil
topluluklanyla az ya da 90k, ama mutlaka temasta bulunmu^lardir. Dillerin birbirleriyle temasi,
dillerde veya dillerden birinde, farkli dilbilimsel diizeylerde daha onceden bulunmayan
degi§iklikler, yenilikler ortaya 9ikanr. Temas sonucunda dillerin birbirlerini etkilemesi istisnai
durum degil, bir normdur (Thomason 2004: 10).

Yiizyillarca kom§u veya aym cografyalarda ya§ayan Turk ve Iran dilli topluluklar da bu
evrensel gergegin di§mda degildir. 1 Ancak, bilim dunyasinda, ozellikle iranologlar arasmda,
Turklerin, Islam oncesi donemlerden itibaren Iran modellerinden ve Iran dillerinden
yararlandiklan gorii§u yaygmdir. Iran merkezci gorii§un sahiplerinden Bailey, Aalto vd.
ara§tirmacilara gore, Tiirk9edeki iranca kopyalar, unvanlarla smirli degildir, temel soz varligma
ili§kin kimi sozcukler de Iran dillerinden kopyalanrmsjtir (bk. Aalto 1971: 29-37). Rona-Tas’a,
gore (^incc Tuchtie (Turk) sozciigii, Sogdca twrkwt sozciigiinden kopyalanmi§tir (1990: 10). Bu
goru§lerin ku§kusuz haklilik payi vardir; ancak ili§kilerin ^ift ve 90k yonlii oldugu, temasta
bulunan dil ve kulturde ortakliklar ortaya gikarckgi, dilbilimsel yakmla§malara yol agtigi dikkate
almmalidir. Bang, Gabain ve Clauson vd. bir boliim Turkolog da benzer bi9imde, konargoger
kiiltiiriin iiretemeyecegini du§iindukleri nesne ve kavramlarm adlarmm kaynagimn, bu nesne ve
kavramlarin uretildigi yerle§ik toplumlar oldugu goru§undedirler. 2 Kismen Sinor’m, ozellikle
Doerfer’in ve yakm donemlerde, biraz ‘fantastik’ de olsa, Starostin (2003) vd. ara§tirmacilann
temsil ettigi daha ku9uk bir grup ise kopya oldugu ileri suriilen bir9ok dilbilimsel ogenin
kaynagim Turk9ede, hipotetik Proto Altaycada, Nostratikte, ‘kuresel etimolojilerde’ arama
egilimindedir.

1 Turk?e ile Iran dilleri arasmdaki ili§kileri dogru degerlendirebilmek igin Farsga, Persge ve iranca (Irani
diller ) kavramlari arasmdaki ayrimm dikkate alinmasi gerekiyor. Ortak bir Proto Iran dilinden geli§en
yazili ve sozlii diller, iran dilleri ailesini meydana getirir. Iran dilleri ailesinin yalmzca biri ve en 90 k
konu§uru olan Farsga (Farsi, Ing. Farsi/Persian), Eski Persler ve Sasani donemleri resmi dillerinin
organik devamidrr. Farsga islamiyet’ten sonra yeni bir tipoloji ile ortaya gikmi§ ve Miisluman Farslar
tarafindan konu§ulan dilin adi olmu§tur (kry Deri). Miisluman Taciklerin dili ve Afganistan’da lingua
franca olan Farsga degi§keler dahi zaman zaman Tacikge ve Deri olarak adlandinlmaktadir. Hristiyan
Osetlerin veya Miisluman Beluglarin, Yazgulamilerin, Yagnobilerin, Kiirtlerin vd. iranli halklarin
dillerine Farsga denilemez. Eski Perslerin ve Sasanilerin diline, Pars sozciigiinun Arapgala§arak yeniden
odiinglenen bigimi olan Farsga adim vermek, Iran kaynaklan da dahil olmak iizere, sikga yapilan teknik
ve anakronik bir yanli§tir.

2 Clauson The Foreign Elements in Early Turkish (1975: 45-48) ba§likli makalesinde, Tiirkgenin seslik
ozelliklerinden hareketle, kopyalanan sozciiklerle ilgili genel bir degerlendirme yapar. Ardindan, bu
kopyalarm tamnmasi ile, seslik yasalarin yam sira daha az kategorik kurallari srralarken, eger, ‘erken’
Turkgede; (^ince, Toharca, Sogdca, diger Iran dilleri ve Sanskrit ile §ekil ve anlamca uyu§an sozcukler
varsa, bunlarin, ilgili dillerden alinan ‘odiing sozciikler’ler olduguna, bu donem igin tersine bir durumun
soz konusu edilemeyecegine emindir. Omegin, §atu ‘merdiven’ sozciigiinden hareketle, eski Tiirkler
gadrrlarda ya^adiklarmdan, bu tiir sozciiklerin ancak kopya olabilecegi dii§iincesindedir. Aym §ekilde
Tiirkgede eggiiti, gixanyi, git vd. ipek tiirlerini ifade eden sozciikler de, ipek (^in’den geldigi igin ancak
(^ince kokenli olabilir.

Orhon Yazitlarimn Bulunugundan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalari Sempozyumu, 2010, 321-332

322

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araytirmalari Sempozyumu

Aym sozciigii, ayni dilbilimsel ogeyi £inceye, Pers9eye, Hint dillerine veya ba§ka dillere
baglayan farkli gorii§lerle de sik sik kar§ila§ilabilir. 3 Bu goru§lerin ileri derecede uzmanla§rm§
sahipleri, ^inden 9ikilmaz labirentler halindeki 9ali§malannda, kar§i konulamaz bilgi
bombardimam altmda, okuyuculanna kendi ger9ekliklerini sunarlar.

Nesnel ger9ekligin ara§tirmasmda ama9, bulgulann kaynagim herhangi bir dile, kokene
baglamak degil, ger9egin ne oldugunu ortaya koymaktir. Ger9ekte, uygarliklann, kultiirlerin ve
dillerin harmanlandigi binlerce yilm ardmdan, bu olgulann ilk ve asil sahibine ula§maktan ziyade,
ilk yazili kaynagma ula§mak mumkiin olabilir.

2. Belgelenen ilk Temaslar ve Orhon Yazitlan 4

Eski Persge

Orta Persge

Sasaniler Donemi
(MS 224-651)

I Orhon Turkgesi

Uygur Turkgesi
Karahanli Turkgesi

TABLO: Turk ve iran Dillerinin Tarihi Geligim Donemleri

Ku§kusuz, ‘Turk’ admin (^in
hanedan tarihlerinde ilk kaydedildigi
tarih 5 MS 552’de A§ina soyundan
Bumin, Mogolistan’da Juan Juan
Kaganligi’na ba§kaldrrarak kendisini
ilig Kagan, Sogdca bg fiwmyn g’g’n
ilan etmi§ti (Golden 2006: 19; Gabain
2006: 616). Bu tarihten once, Turk
Kaganligi’nm siyasi simrlannm
di§inda, Avrupa’nm dogusuna,
bugiinkii Afganistan’a degin uzanan
geni§ bir cografyadaki Turk
topluluklanmn Iran dilleri ailesine
mensup tarihi dillerle temasi vardi. 6

Konu, Tiirk Kaganligimn egemen oldugu cografyalarla smirlandiginda, Iran dilleri ile TihJoje
arasmdaki ili§kide 119 ana donemden soz edilebilir: (i) Eski Pers9e ve birinci fetret donemindeki
ili§kiler (ii) Sasani donemindeki ili§kiler (iii) Arap-Islam futuhatim izleyen ikinci fetret
donemindeki ili§kiler (iv) islamla§an Iran ve Fars9ala§an Pers9eyle ili§kiler.

Bizans’m ve £in’in ili§kilerinin bulunmadigi, hatta birbirlerinden haberdar olmadiklan bu
ilk donemde, on Tiirklerin ve iranlilarm birbirlerini tamdiklarma ili§kin elimizde heniiz somut bir

3 Durum diger kiilturel ogelerde de farkli degildir. Omegin £inli gezgin Hsuan-Tsang, daha 7. yiizyilda
Bati Kaganligi steplerinde ya^ayan Tiirkler arasmdaki bir ate§ kiiltiinden soz eder. Ara^tirmacilar bunu
iranlilarm etkisiyle a?iklarken, Roerich, ileri suriildugunun aksine, bunu iranlilarla bir ilgisinin
bulunmadigi g6rii§iindedirler (2003: 36).

4 Modem Tacikistan’m Sogdiana bolgesinde Pencikent’te (Panjikant) bulunan muhtemelen 8. yuzyildan
kalma bir duvar resminde, gen? bir prensin oliimii miinasebetiyle yapilan yas toreni tasvir ediliyor.
Katafalkm yamnda kahverengi saflari a?ik tenleriyle erkek; biraz ilerde, on tarafta, siyah saflari, koyu
tenleri ve belirgin bifimde kemerli burunlanyla farkli bir etnik grup yer aliyor. Bu iki grup, muhtemelen
Tiirkleri ve Sogdlulari temsil ediyor, ancak hangisinin Turk, hangisinin Sogd oldugunu anlamak mumkiin
degil (Gabain 2006: 613).

5 Klasik Latin kaynaklarmda Tiirklere ilk tarihi referans, Azak denizinin kuzeyindeki ormanlarda
yajadiklarina ili§kindir. MS 1. yiizyilm ortalarindan itibaren ?e§itli kaynaklarda Turcae, Tyrcae ‘Tiirkler’
adlari yer almaya ba§lami§tir. Diger bir referans da Hun konfederasyonu mensuplarmin Tiirkfeiye
benzeyen) adlaridir (Beckwith 2009: 115).

6 19. yiizyilm sonlarmdan itibaren yapilan ara^tirmalar Tiirkfenin iran dillerinin yam sira diger Hint-
Avrapa dilleriyle de temasta bulunmu? olabilecegine i§aret etmektedir (Rona-Tas 1991: 18).

Siler EKER

323

beige yoktur . 7 MO 518’de Persgenin ilk yazili belgeleri, yani Behistun Yazitlan kayalara
kazilmi§ti. Kuramsal Ilk Tilrkge donemi, Hahameni§ egemenliginin ilk 119 yiizyili ile gaki§ir . 8 Ana
Tiirkge donemi ise, gogu Zerdu§ inanciyla ilgili zengin bir yazili mirasm kaldigi Sasani
egemenligi donemine denk gelir . 9 Turk Kaganligi’nm, iranlilann asil kiitlesi, asil siyasi ve
kiiltiirel merkezi Zerdii§t Sasani Irani ile temaslamnn tarihi nispeten yenidir. Turk Kaganligi ile
Sasaniler arasmda Heftalitlere kar§i ittifak (bk. Klimkeit 1990), 10 Bizanslilar ile Sasanilere kar§i
ittifak 11 ve Sasanilerle muharebe 12 gibi nedenlerle ba§layan ili§kilerin tarihi, Turk Kaganligi’nm
kurulu§undan yakla§ik otuz yil sonrasma rastlar. Turk adiyla ve kimligiyle ortaya 9 ikan Turk
Kaganligi artik Avrasya ekonomisinin can daman Ipek Yolu’nun kontroliinc taliptir.

Zerdii§ Iran, halklan, iranlilar ve iranli olmayanlar (Eran ve Aneran) olmak iizere ikiye
ayirmi§ti. Aneran, Iran’m ve dogal olarak yabancilara, Zerdu§tliigun politik ve dinsel
du§manlanna i§aret ediyordu (Wiesehofer 2006: 287). Zend-1 Vohumen Ye§t, gayest Na-§ayest
vd. de ifade edildigi gibi ‘deri kemerli §eytanlar’ (!) yani Turkler, Romalilar ve Araplarla birlikte
Aneran grubundaydi (bk. West 2004: 14, 18 vd.). Sasani imparatorlugu’nun Tiirklcrc kar§i temel
politikasi Turklerin giineybatiya dogru ilerleyi§ini durdurmak ve bloke etmekti. Turk Kaganligi
ile Sasaniler arasmdaki nispeten kisa sureli askeri, siyasi temaslarm dilbilimsel sonu 9 lannm da
bulundugunu ongorebiliriz. Ancak asil temas, Dogu Iran dilleri ve halklan araciligiyla
gergekle§mi§tir. Turkler ve Iranlilar arasmda bu donemde ba§layan rekabet-du§manlik ve kulturel
ortak ya§am arasmda gidip gelen ili§kiler £in’den Anadolu’ya degin, yakla§ik on be§ yiizyil
boyunca siirecektir.

7 Misir’da Memfis’te Eski Pers donemine ait bir Saka suvarisinin grafik temsilinin ‘Mogol’ ozellikler
ta§idigi ifade ediliyor. Noldeke, bir iskender tarihgisinin soz ettigi Saka kralmin erkek karde§i
Carthasis ' in adi ile Tiirkge karda.fi ‘karde§i’ sozciigii arasmda baglanti kuruyor (bk. CHI-2 2007: 255).

8 Ug dilli Behistun/Bisutun (Antik Bagastana, ‘tanrilarin yeri’) Yazitlan, Daryus I’in Aryan olarak
niteledigi Eski Persge 3,600 sozciikten olu§an bir metindir (CHI-2 2007: 208-209).

9 Firdevsi’nin §ehnamesi, Sasani doneminin destansi oykusiidur. Eserdeki iran-Turan rekabetine konu olan
Afr’lann Turkler olduguna ili^kin agik bir bilgi yoktur. Iranli bilgin Yarshater’e gore Turan da trail gibi
bir Iranli kavimdir (bk. Eker 2008-2009: 77). Ote yandan Avesta’da hyaona-, Pehlevi hyonan ( hywn'n ),
Yeni Farsgada hayun olarak anilan ve iran’m dogusunda ya§adigi kaydedilen toplulugun ^ince adiyla
Hiyung-nu, yani Hunlular olabilecegine ili§kin gorii^ler vardir (bk. Frye 1996: 171; (^unakova 2001:
241).

10 Sasani imparatoru Hiisrev I Nu§irvan (MS 531-579) ile Kagan SinjibulSilzibul (istemi Kagan) arasmda
Heftalitlere kar§i yapilan ilk ittifakin ardmdan, mii§terek giiglerinin harekati (MS 557) ile Heftalitler
yenilgiye ugratilarak topraklan iranlilar ve Turkler arasmda payla§ilmi§ti. Boylece ittifak ve sava§,
Turklerin simrlarmi Maveraiinnehir’e, Amu Derya’ya (Oxus) ve Modem Afganistan’a degin
geni§letmesi ve bunlardan daha onemlisi, sonraki donemlerde Turk siyasal, ekonomik, dini ve kulturel
ya§amma gok onemli katkilan olacak Sogdlulan egemenlikleri altma almasiyla sonuglanmi§ti (bk. CHI
3(1) 2006: 214-215). Birinci Turk Kaganligi’nm bati ve giiney simrlarmm nereye kadar uzandigi kesin
olarak belli olmamakla birlikte, Amu Derya’mn Bati Tiirkleri ile Sasani imparatorlugu arasmda bir hat
olu§turdugu du§iinulmektedir (bk. Klimkeit 1990: 54).

11 MS 568 yilinda £in’in dogal muttefiki Sasani imparatorlugu’na (Orta Persge Eran-yehr ) kar§i ittifak
olu§turmak amaciyla, Dogu Roma ile ‘Tiirkiitler’ arasmda kar§ilikli diplomatik heyetler gonderildigi
Bizans kaynaklannda kayitlidir (bk. Menges 1968: 24, 25). Aslen bir Sogdlu olan Maniak, Bati Turk
Kagam istemi’nin iskit harfleri ile yazilmi? bir mektubunu Bizans imparatoru Justinian IFye g6turmu§tii
(Gabain 2006: 617).

12 Sasani Krali Hurmiiz IV (Hormozd IV) (579-590) doneminde ba§layan ilk gati§malarda, Turkler,
sonradan kisa bir sureligine hanedan di§inda yegane §ah olan efsanevi iranli General Behram (^ubin
tarafmdan yenilgiye ugratilmi? ve geri suriilmu§tu. Menges de, Bizanslilarm ve Hazarlarm destegini
alamayan Tiirkuf\er\n Sasani iram’yla 578 ve 588 yillarmdaki sava^larda ba§anli olamadiklanm ifade
eder (1968: 21).

324

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Orhon Yazitlari’nm dikildigi tarihte, Sasani imparatorlugu yikilmi§ (224-651), Iran i§gal
edileli iip 9 eyrek yiizyil gcgmi^ti. Arap-islam ordulan Tiirk Kaganligi smirlanna dayanmi^ti . 13 tki
yiizyil siirecek ikinci fetret doneminin derin bir sessizligi i 9 indeki Iran’ da, dil, Islami donem
Fars 9 asma evriliyordu. Bu donemde, Iran dilli halklar yalmzca modem Iran’ la sinirli bir
cografyada ya§amiyordu. Maveraiinnehir’deki (Sogdiana) Sogdlar, Harezmliler, Buharalilar,
Dogu Tiirkistan’daki Toharlar Tiirklerin daha yakm kom§ulariydi. Ayrica, Misir, Mezopotamya
ve Arabistan’dan Q’in’c degin geni§ bir cografyada iranli diasporalar bulunuyordu (bk. Etienne
2005). Orhon Ttudopesi, ardmdan Uygur Tiirk 9 esi; Kuzeydogu Orta Iran dilleri ozellikle Sogdca,
Harezmce, Buhara dili; Dogu Tiirkistan’da Hotanca ve Iran dili olmayan Hint-Avrupa dilleri
Tohar A, Tohar B ve Baktirce ile dogrudan veya dolayli temas halindeydi, dogal olarak bu
temaslar gerek Tiirk 9 ede gerekse diger dillerde izler birakiyordu (Erdal 2004: 10 ). 14

Miladm ilk yedi yiizyilmda deyim yerindeyse, “Asya’nm super gv^leri” Tiirkler,
Bizanslilar, iranlilar ve £inliler arasmdaki ili§kilere, W 9 beklenmedik bi 9 imde Arap
Yanmadasi’ndan 9 ikan Miisliiman Araplar da dahil oldu. Arap-islam ordulannm bolgeye
miidahalesiyle, tarihin aki§i degi§ti. Miladi ilk bin yilm sonunda, Musliiman Tiirklere, Miisliiman
iran iizerinden giineybatmm yollan a 9 ildi.

3. Orhon Yazitlan ve iranca Ogeler: Birka 9 Benzerlik

iran; Anadolu, Misrr, Filistin, Mezopotamya, Kafkaslar, Orta Asya, Afganistan ve Hint
yarimadasmi birbirine baglayan stratejik bir cografyadir. Eski Persler, kom§u Roma,
Mezopotamya, Filistin ve Misir ile dogmdan siyasi, askeri, ticari ve kultiirel ili§kiler i 9 indeydi.
Kom§u uygarliklarm her alandaki birikimleri iran’ a aktanliyordu. Omegin, iranlilann
kullandiklan yazilar, Orta Dogu kaynakliydi.

Yakla§ik 2500 yil oncesine dayanan bir yazili gelenegin temsilcileri olan Pers
imparatorlugu ve arada be§ yiizyil olsa da, Pers imparatorlugu’nun ardili Sasani imparatorlugu
ku§kusuz islam oncesi donemde 90 k onemli devlet gelenegine ve birikimine sahipti. Bu gelenek
ve birikimden ba§ka halklann yararlanmadigi iddia edilemez. Nitekim, Sasani devlet yapisi ve
sistemi, bir bakima kendisini fethedenleri fethetti, islam devletleri Sasani devlet modelinden geni§
ol 9 iide yararlandilar . 15 Kudretli Sasani imparatorlugu tarih sahnesinden 9 ekilirken, Orta irancanm
Kuzey Bati degi§kelerini konu§an halklar, ozellikle Sogdlar, Tiirklerle yogun temas i 9 indeydi . 16
Bu ‘dindar’, entelektiiel, diplomat ve tiiccar iranli halk Sogdiyana’dan, ipek Yolu boyunca ()’in’c
hatta Hindistan’a degin uzanan kolonileri ile dinleri, kultiirleri ve dilleri adeta birbiriyle
harmanliyordu (bk. Vaissiere 2005). £inlilerin yakmmalarma neden olan ‘Sogdak’ kokenli
biirokratlar, dam§manlar ba§ta diplomasi olmak iizere, Kaganligm her kademesinde gorev
yapiyordu. Sogdlar tedricen Tiirklcsjirkcn, ironik bi 9 imde Sogd dili ve kiiltiirii Tiirk se 9 kinlerinin

13 Hazar Denizi kiyismda Sasani sinmnda yer alan Gurgan bolgesi 716-717’de Emevi Yezid bin Muhallab
tarafmdan Sul adli bir Tiirk derebeyinden ele gegirilmi^ti (CHI-4 2007: 20). Bu tiir omeklere kar§in,
yazitlarda yaklajan Arap-islam ordularina ilijkin, Araplan mi yoksa Tacikleri mi ifade ettigi agik
olmayan Tezik etnonimi di§inda, dogrudan bir kayit veya Kaganliga yonelik tehdit algilamasi ile ilgili bir
iz bulunmamaktadrr.

14 Tarihi anlamda, iran dilleri terimi aym kokenden geli§melerine kar§in, Pehlevi, Harezmce, Sogdca,
Hotanca vb. farkli olgiinleri bulunan ayri yazi dillerini ifade etmektedir.

15 Omegin, Arapga vez.ir (gogulu viizera), Pehleviden yapilan bir kopyadrr.

16 iran dilli bir halk olan Sogdlularm anayurdu, Amu Derya ve Sir Derya arasinda, gollerle gevrili verimli
topraklar ile modem Ozbekistan ve Tacikistan smrrlari iginde kalan Zeref§an vadisiydi. Antik gag I an n
bu gizemli halkiyla ilgili ilk kayitlar MO 6. yiizyila aittir. Hahameni? imparatorlugu egemenligini
simgeleyen yazitlarda Sogddan soz edilir (Wiesehofer 2001: 7). On be§ yiizyil boyunca varliklarmi
siirdiiren Sogdlular, Arap cografyacilarm da kaydettikleri gibi, 10. yiizyildan itibaren kiiltiirel ve
dilbilimsel gokii? siirecinin ardmdan tarih sahnesinden gekilmi§lerdir (bk. Vaissiere 2005).

Siler EKER

325

diinya gorii§unu bigimlendiriyordu. Omegin, Birinci Turk Kaganligi donemine ait ilk yazili beige
sayilan ve tipik Goktiirk mezar kitabeleri ozelliklerini ta§iyan Bugut Yaziti’nm toplam 29 satirdan
olu§an iig yiizii Sogdca idi, yani Turk Kaganhgi’nm bilinen ilk resmi belgeleri, bir Irani dille
yazilmi§ti. Yazitlan kaleme alan, Turk toplumunun yapisim, devletin orgutlenmesini yakindan
tamyan, 90k iyi Sogdca bilen bir Turk veya 90k iyi Tiirkge bilen bir Sogd idi (bk. Klimkeit 1990:
57; Klya§tomiy, Liv§ic 1972: 69-102). 17 Kisjiscl veya kamusal, neden ne olursa olsun, bu tek
omek dahi, Sogd dili ve kulturiinun etkisinin derecesini gostermesi bakimmdan onemlidir. 18

3.1. Yazi: Dillerin yaziya ge9irilmesi, alfabe uyarlamalan ve degi§iklikleri genellikle din
temellidir. Toplumlarm aydm ve di§ dunyaya a9ik kesimlerini olu§turan din adamlarimn intisap
olunan din ve kultiir dairesini temsil ve ifade eden alfabelerin duzenlenmesinde onemli katkilan
vardir. Ozellikle, Sogdlu rahipler ve onlarm Turk ogrencileri, Islam oncesi donemde Turk
halklarmin farkli din ve kultiirlerle tam§malannda rol oynami§, bu gelenek, iki yuzyillik bir
arayla, Islam dininin kabulii ve Arap alfabesinin Tiirkgeye uyarlanmasiyla surmu§tur. 19

Runik yazimn Tiirk9eye uyarlanmasmda dini bir endi§enin rolu olup olmadigma ili§kin
somut bir beige yoktur. Yazimn kokeni konusunda ise geni§ bir literatiir ve farkli tezler
bulunmaktadir. Bu tezlerden biri, runik yazimn Iran dillerden almarak Tiirk9eye ba§anli bi9imde
uyarlandigidir. Aaolto, b 2 gibi 9adira (eb), w k gibi ok’ a, s 2 gibi siingiiye, y 1 gibi yaya/hilale
benzeyen ideogrammatic arka planli i§aretler bulunmakla birlikte, bu yazimn, biiyiik bir ihtimalle
Arsacid’in (MO 250-MS 226) Iran yazismdan veya Sasani tipinden turetildigini ileri surer (1971:
32). 20 Clauson’un dii§uncesi (1970), Aalto ile paralel, Rona-Tas’m dii§uncesi ise kokende bir
ortaklik bulunmakla birlikte, runik yazimn 6zgiinle§tirildigi yoniindedir (1987).

Tiirkler tarafmdan yiizyillarca guney Sibirya dahil, 90k geni§ bir cografyada kullamlan
runik yazi, biituniiyle herhangi bir alfabe ile ili§kilendirilemeyecek derece ‘karma§ik’ bir dizgeye
sahiptir. Erdal, Birinci Turk Kaganligi doneminde, Turkleri yerle§ik uygarlikla tarn §ti ran
Sogdlardan alman Sogd-Uygur alfabesinin yerine, Ikinci Turk Kaganligi doneminde Tunokok ’ un
da vurguladigi iizere, yabanci dillerin ve kiilturlerin etkisini ortadan kaldrrmayi ama9layan
Tiirk9ii ya§am tarzinm yarattigi motivasyonla, Kokturk alfabesinin se9ildigi du§uncesindedir
(2004: 41; Gabain 2006: 621). Bu tarihten yakla§ik iki yuz elli sene sonra, Sogdcadan uyarlanan
Uygur yazisiyla Trudge ve Sogdca, Karabalgasun Yaziti’nda birlikte kullamlacaktir.

17 (yin kaynaklarina gore, 6. yiizyilin sonunda Budistler, Kok Tenrfye, Yer Tanriqasina ve atalarm
ruhlarina tapan Turkleri Budizme davet etmek iizere, Kagana Nirvana Sutra adli dini bir eser
gondermijlerdi. Gabain, ozgiin dili Sanskrit olan bu eserin, muhtemelen, o donemlerde Tiirk segkinleri
arasmda yaygrn bigimde kullamlan Sogdcaya gevrildigi goru§undedir. Bu giri§im ba§anli olmalidir ki
sonraki donemlerde Budist terminoloji Tiirkgeye dogrudan ‘kutsal dil Sanskrit’ten degil, genellikle
Soglu ogretmenler tarafmdan Orta Iranca, ozellikle Sogdca yoluyla aktanlacaktrr (2006: 617).

18 Ilgi gekici bir nokta da ba?ta Sogdlar olmak iizere, Orta Asya’daki Iran dilli halklarin, islamiyet
sonrasinda ana dillerini biiyiik olgiide yitirerek Turk dili ve kiilturiinun bir pargasi haline gelmeleridir.
Bu olgu, Ka§garli’nm ifadesiyle, Turk hligim aimak , Tiirk huyuyla huylanmak formiilii ile dile
getirilmiyi (bk. Atalay 1985 I: 471).

19 Eski Tiirkge, Sogdlar araciligiyla alman Mani, Suryani, Uygur, Arap, Hint vb. genellikle Sami farkli
alfabeler ile yazilmi§tir. Bu alfabelerin tercihinde en onemli etken din idi. Omegin, Mani ve Suryani
alfabeleri Manihaistler ve Hristiyanlar tarafmdan kullamliyordu. Sogd alfabesinin bir siiriimu olan Uygur
yazisi ise, Dogu Tiirkistan’daki biitiin dinler igin ortak alfabeydi. Bunlar arasmda en az kullamlan, ancak
unliileri gostermede 90k onemli i^levi olan Hint alfabesiydi (Erdal 2004: 37, 38).

20 Laut, bir yazim yanli§indan hareketle, Orhon Yazitlan’mn ilk taslagimn, Sogd-Uygur yazisiyla
hazirlanmi? olabilecegini ileri surer. Buna gore, bir ugu§ alpagut drig yerine, yanli§likla bir ugu§ alpagu
on drig yazilmi§tir. 1) bir ugu§ niteleyen gorevindedir, on ‘10’ sozciigune gerek yoktur, 2) sayi sifati
addan sonra gelmez 3) alp-agu baglama uymaz. Runik yazida on ve f’nin ^eki Ileri birbirinden 90k
farklidir, oysa Sogd-Uygur yazisinda birbirine benzer, bu benzerlik, taslaktan runik yaziya aktarirken
yanli§liga sebep olmu§ olabilir (bk. Erdal 2004: 40).

326 3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

3.2. Dil ve Uslup: Emperyal yazitlar, adlanna dikildikleri hukiimdarlarm, komutanlann
ba§anlanm, mucadelelerini dile getirir. Bu nedenle, birbirlerine retorik ve igerik bakimmdan
rastlantisal olarak da benzeyebilirler. Bu anlamda, Behistun Yazitlan ile Orhon Yazitlan arasmda
anlatim ve iislup yakinligma ili§kin bir?ok omek bulunmaktadir. Omegin, olaylar her iki yazitta
genellikle birinci ki§i agzmdan anlatihr. Daryus’un, Ahuramazda’nm liitfu ve inayetiyle krai
olmasi, dost olanlan korumasi, dii§man olanlan yok etmesi vb. Orhon Yazitlan ’ndaki tanrisal
yardim kut olgusuyla paraleldir. Dikkati 9eken onemli bir fark ise, Orhon Yazitlan’mn, nispeten
sekiiler niteligidir. Aalto, yazitlardaki dil ve iislubun, Eski Pers ve Sasani gelenegiyle
paralellikleri bulundugu goru§undedir:

Xerxes Nax§-i Rustem (ba^langig): ‘A great god is Ahuramazda who created this earth, who
created yonder heaven, who has created man, who created welfare form man, who made Darius
king.’ (1971: 32, 33). kr§. Kol Tigin: ‘iize kok tenri asra yagiz yer kilmtukda ekin ara ki§i ogli
kilmmi§ ki§i oglmta uze egiirn apam bumm kagan i§temi kagan olurrm§ [Ustte mavi gok yiizu
altta da yagiz yer yaratildigmda, ikisinin arasmda insan ogullan yaratilmi§. Insanogullan uzerine
(de) atalanm dedelerim Bumin Kagan (ve) i§temi Hakan (hiikumdar olarak) tahta oturmu§] ’ (KT
Dl), (Tekin 2006: 24, 25).

Sapor III: ‘In the third war when we attacked Carrhae and Edessa... Valerian Caesar came
upon us with. . . him a force of seventy thousand. And on that side of Carrhae and Edessa with
Valerian Caesar a great conflict took place. And Valerian Caesar himself with own hands (we)
made captive. And the rest, praetorian prefect, senators and generals whoever of that force were
officers, all we made captive and away to Persia we led. And Syria, Cilicia and Cappadocia (we)
burned with fire, laid waste and captive’ (Aalto 1971: 31). kr§. Bilge Kagan: ‘tiirgi§ bodunug uda
basdim tiirgi§ kagan siisi otga bor9a kelti bol9uda sunu§dumiz kaganin yabgusin §adin anta
olurtum ilin anta altim. ’ [Turgi§ halkmi uykuda iken bastim (Kirgiz) Hakam ile Songa daglannda
sava§tim. Hakanlanm oldurdiim, devletini orada zaptettim.]’ (BK D27-28), (Tekin 2006: 60, 61).
Verilen omekler dikkate almdigmda, boyle bir paralelizmde soz edilebilir; ancak ge9en bin yillik
sure dogrudan bir baglanti kurmayi engelliyor.

Klya§tomiy ve Livsjig, Bugut Yaziti ile Ikinci Kaganlik donemine ait Kol Tegin ve Bilge
Kagan yazitlannda, tarihi ve didaktik ogelerin ‘girift’ bigimde beyan edilmesi gibi, iislup
bakimmdan bir9ok benzerlikler oldugunu ifade etmektedirler. Yazitlar arasmda olaylann U9iincu
ki§i agzmdan nakledilmesi gibi farklar da goriiluyor (1992: 230).

3.3. dd tenri// Zurvan ‘Zaman Tanri(si): Sogdca ve Hotanca/Sakaca edebi metinlerdeki
teknik terimlerden hareketle, Sogdlann, Manihaizm veya Budizmden Zerdii§liige intisap ettigi
ileri siirulmu§tur. Zerdii§tliigun Turklerce benimsendigi hususunda agik bir kamt olmamakla
birlikte, Kol Tegin yazitmdaki ‘od tenri aysar ki§i ogli kop oliigli t6rumi§’ (Zaman Tannsi (oyle)
buyurunca insanoglu hep olumlii yaratilmi§.), (KT K10), (Tekin 2003: 53) ifadesi, Pehlevi-
Zerdii§t metinlerindeki ‘cinsiyet bakimmdan notral’ Zaman Tannsi (Kader Tannsi, I§ik ve
Karanlik Tannsi) Zurvan’ l 9agn§tmr. Zerdu§t metinlerinde insamn fani oldugu, zamandan
kimsenin kagamayacagi sik sik dile getirilir: ‘Of mortal men none can escape from it (=time)’
(Bundahip'i I, 43) (bk. Aalto 1971: 36; Gabain 2006: 621). Ahura Mazda’nm (Ohrmazd) dedigi
gibi, (oliim melegi) Astivihad olumlulerin canim aimak i9in yaratilmi§tir, higkimse ondan
kagamaz (kr§. ‘Ohrmazd said: Astivihad has been created for the destruction of mortals and no
one escapes him’ Aogemadaeca 57). 21 Avesta ile Orhon Yazitlan ’ndaki fena ve fanilik vurgusu,
rastlantisal veya dolayli bir etkile§imin uriinii olabilir.

3.4. Tanrilar ve hiikiimdarlar: tenri teg tenride bolmi§//ke gihr ez yezdan: Yonetenlerin
me§ruiyetlerini ilahi bir kaynaga baglamalari; ki§iliklerine, egemenliklerine, egemenliklerini

http://www.avesta.org

Siler EKER

327

simgeleyen unvanlarma tanrisallik atfetmeleri anla§ilabilir bir sosyal psikoloji uriinudur. Bu
anlayi§m daha ileri bir bisimi kralm yeryuziindeki Tanri olu§udur. Sasani geleneginde ‘kisra’larm
ke gihr ezyezdan kli§esindeki (yani kudret ve devlet itibanyla) ‘Tanri’yi/tannlan yansitan ki§ilik’
vurgulamasi ile Orhon Yazitlan’ndaki tenri teg tenride bolmi§ ‘kli§esi’ bu anlayi§m ifadesidir.
Inan9la ilgili terimler, ritucllcr dogrudan ayni kaynaktan beslenebilecegi gibi, birbirinden
bagimsiz olarak da ortaya 9ikabilir. Hristiyan-Suryani literaturiindeki ek genous the on yani
‘Tannlann tohumundan’ (kr§. theon ek theou ) ibaresindeki genous, Orta Pers9e ‘tohum, hafid’,
‘goriinen bi9im, goriinu§, yiiz’ ve ‘oz, doga, karakter’ anlamlarmdaki gihr (kr§. TT gehre )
sozciigii ile kar§ilanmi§tir. Bu durumda, Orta Pers9e ke gihr ezyezdan, Yunanca ek genous theon
sifatlan, ifadesi, ‘Tann’mn dogasmdan’ olarak anla§ilabilir (bk. Wiesehofer 2006: 287).
Hukiimdarlann Tann’ya benzemesi, Tann’dan gelmesi, yani tenri teg// gihr ez Yezdan aym ortak
du§uncenin eseridir. 22

Golden, Hint-Avrupali Toharlara ait unvanlann ve ideolojik formullerin tenri teg tenride
bolmi§ omeginde oldugu gibi, en eski donemlerden itibaren Turk9eye kopyalandigim ileri surer
(2006: 19).

Bu ‘emperyal ideoloji ogeleri’ sonraki donemlerde, omegin Karabalgasun Yaziti’nda
devam edecektir. Islam geleneginde de benzer bi9imde halife zdlullahi fi’l-arz’du, yani Tanri’nm
yeryuziindeki golgesidir. 23

3.5. Umay/ZHomd/Homay (kr§. Yun. Phoenix): 14 Yazitlarda iki yerde ge9en ‘dogurganlik
tanri9asi’ kar§iligmdaki dini mitolojik umay terimi ile Firdevsi’nin §ehnamesinde Behram
^ubin’in kizi Homdy ve Turk-iran-islam mitolojisinde 90k yukseklerden U9ma ozelligine sahip
huma/hiima ku§u arasmda baglanti bulunup bulunmadigi tarti§malidir: 25 umay teg ogiim katun
qutiha inim kiiltegin er at bulti ‘Umay misali annem Hatun’un kutu sayesinde, karde§im Kill
Tigin erkeklik adim elde etti.’ (KT D31), (Tekin 2006: 32, 33); Tenri umay, iduk yer sub basa
berti ering ‘Galiba Tann Umay, kutsal Yer ve Su (ruhlan bize) yardimci oluverdiler.’ T B3
(Tekin 2003: 90). 26

Clauson’a gore umay" in ozgiin anlami Ka§garli’ya atfen, ‘plezanta, son’dur. 27 Sozciik daha
sonra kadmlan ve 90cuklan gozeten Turk tann9asmm adi olmu§tur. Sozciigiin U9uncii anlami
‘yuvasim havada yapan bir mitolojik ku§’tur. Bu, yine Clauson’a gore, Pers9e humay’m

22 Benzer bir an I ay 1^1 Bugut Yaziti’nm Sogdca boliimunde goriiyomz. ‘Tanri’ kar§iligindaki Sogdca fiyy
sozciiguyle, Mukan Kagan’a ve Mukan Tigin’e atfedilen tanrisalligi ifade etmek iizere [iyy mwx'n x'y'n
Pyy mwx'n tyky(n) ‘Tanri (gibi) Mukan Kagan, Tanri gibi Muhan Tigin’ ifadeleri kullamlrr (bk. Osawa
2003), (Naskali tarafindan yapilan Tiirkye yeviride Bey Muhan Kagan ve Bey Mahan Tegin),
(Klya§tomiy, Liv§i? 1992: 236).

23 Arap?a zill ‘golge, siginak, koruma, patronaj’ vb. kar§iligindadrr (bk. Wehr 1980: 582). llahiyatyilar
buradaki zill sozcugiinu, biraz zorlama da olsa, ‘himaye’ anlaminda yorumlamaktadirlar.

24 Modem Farsyanin yazida gosterilmeyen kisa /o/ sesi, Tiirkyede yaygin olarak /u/, /ii/ye ve diger seslere
kar§ilik gelir.

25 Humay, “iran’m bir kraligesi , Darab H’nin veya iskender tarafindan tahttan indirilen Darius
Codomannus’un biiyukannesi; isfendyar’m kiz karde§lerinden birinin adi, Behram Gur ile evlenen
Konstantinopolis imparatomnun kizi, Humayun 1 un sevgilisi; humd ku§u (phoenix veya kartal)”. Bu
sozciikte tureyen humayun ise “kutsal, hukiimdara ait, kraliyete ait, ugurlu” vb. anlamlarla Farsyada
ya^amaktadrr (Steingass 1975: 1508). Iran havayollarimn amblemi, Homa figiirudur.

26 Turk ve Mogol gelenegindeki tarihi Tann 9 a, kadm mh kiiltii, bugiine degin gelmi§tir. Omegin,
Krrgizcada Umay ‘1. yuvasmi havada yapan efsanevi ku§ ve 2. yocuklar hamisi olan efsanevi bir kadin’
(Yudahin 1988: 783) anlamlanyla ya^amaktadir. Yakutlarda ogu imita yani ‘yocuk umayi’ ilahi bir ku§
gibi focuklarm U 9 ar ve oterek 9 ocugun neslinin bereketli olacagim haber verir (inan 1987: 399).

27 Ancak kaynaklar islami duyarligi olan Ka§garli’nm Umay i 9 in ilahe a 9 iklamasim yapmasimn
beklenemeyecegi goru^undedir.

328

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

‘bozulmu§’ bisimidir (1972: 164, 165). Modem Fars?ada Homa: (Pehlevi humak) iyi, ugurlu,
§ahine benzeyen, buyiik ciisseli, kemik yiyen, yere inmeden surekli U9an, golgesinin birinin
ba§mm iistiine dii§mesi dummunda, o ki§inin mutluluga ve baht a9ikligma kavu§acagma inamlan
cermet ku§udur (‘Amid 1371: 1925; Steingass 1975: 1508).

Bu verilerden, kralige-ku§-baht agikligi motiflerinin Turk ve Iran geleneklerinde ortak
oldugu anla§iliyor. Inan; Orhon Yazitlan’nda amlan Umay’m, Turklerin ulusal ilaheleri olup
olmadigi hususunda kesin bir §ey soylenemeyecegini, bu ilahenin iranlilarla baglantisimn
bulunabilecegini, Hintlilerde aym adda bir ilahe 28 oldugunu bildirerek “Diger medeni kelimeler
ve istilahlar bir kavimden digerine intikal ettigi gibi, ilahlar ve ilaheler, dini ayin ve ananeler de,
90k defa seyyardirlar. Fakat bizim i9in en muhim olan nokta, ‘Umay’ ilahesinin pek eski
devirlerde Turklerin milli ilaheleri sirasma ge9erek ta son zamanlara kadar §amani Tiirklerde
‘Umay kultu’niin muhafaza edilmesi cihetidir.” (1987: 396) gorii§unu ortaya koyar.

3.6. hurt simgesi bori// vahrka/vahrko: Kaynaklar, Turklerin 6. yiizyildan sonra kurdu
{bori) bir askeri sembol ve askeri bir amblem olarak kullandiklanm kaydeder. Aalto, Avesta’daki
vdhrka/vdhrko ‘kurt’ sozcugiinun, amblem oldugu goru§iindedir (bk. 1971: 32). 29

3.7. kutllx w ardnah/farr(ah): Kut “kut, talih, Tann’mn liitfu, devlet, iktidar, saadet”.
Dankoff un Ingilizceye ‘royal glory’ olarak 9evirdigi ve 9eviride de ifadesini buldugu iizere kut, 30
islami donemdeki devlet kavrami gibi, hukumdarlara ozgii (tannsal) bir nitelik ve erk olarak
politik egemenligin mcsjruiyctini saglayan en onemli ogedir. Avesta x w aranah ‘hiikumdarlik erki,
devlet’. Avesta terimleri x w aranah ‘karizma, kut’ ve xratu ‘akil, bilgelik’, tannsal gvujle
donatilmayi ifade eder. Pehlevi ferr/xwarrah ‘talih, gorkem, ihti§am’ (Kenzie 1971: 96). Aalto
kut sozciigiinu Schaeder’e atfen Iranca *kauta bi9imiyle ilisjkilcndirir (1971: 32). 31 Golden da,
yazitlardaki kut kavramimn Bombaci’ye atfen, iranca ywdi'aua kavrami ile yakmdan ilgili
oldugunu ileri surer (2006: 21). Akad, Elam, Grek vb. uygarliklarda benzer kavramlann
bulundugunu biliyomz.

Yazitlarda tenri yarlikadukin iigiin [o]zilm kuutum bar ilgiin kagan olurtum ‘Tann lutufkar
oldugu i9in, benim de talihim oldugu i9in, hakan olarak tahta oturdum.’ (KT G9), (Tekin 2006:
22, 23) ifadesinden anla§ildigi gibi, kagan olmamn onko§ulu kuf un varhgidrr. Eski Pers
yazitlarmda da hiikumdarlar, surekli bi9imde kendilerinin Ahuramazda’nm inayetiyle (Eski
Pers9e vayna Auramazdaha) egemen olduklanm vurgular. Egemenligi hiikumdara bah§eden
Ahuramazda’drr. Halki, topraklan, iyi atlan, sarayi hiikumdara veren ve sahip olduklanm
koruyan Ahuramazda’dir. Bati diinyasmda Roma imparatorlugundaki bi9imiyle sekuler nitelikli
imperium kavramma, ba§ka bir ifadeyle ‘buyurma’ yetkisine, Hristiyanhk gibi tek Tannli
dinlerde, kut ve x'aranah kavramlarmdakine benzer bkpimde tannsallik izafe edilmi§ olur.

“ egim kagan kuuti (Amcam hakamn ruhu tasvip etmedi), (BK D35); umay teg ogiim
katun kuutina (Umay misali annem Flatun’un kutu sayesinde karde§im erkeklik adim elde etti),

28 Hint mitolojisinde Uma, §iva’nm kansidir ( Parvarti ). Uma’nm derisi altindandrr, i§igi ve giizelligi temsil
eder. Anneye tapmma Devi Maa, Devi Uma veya Maya olarak adlandmlir. Devi ‘buyiik anne, evrensel
anne’dir (bk. Turner, Coulter 2001: 148).

29 Eski Persge varkana, Elam mirkaniya, MFar. gurg ‘kurt’ (bk. Tolman, Stevenson 1908: 123). kr§.
Gorgan ( Gurgan ), Hazar’in giineybatismda bir yerle§im merkezi (Yunanca Ypicavia, Hyrcania). Aalto,
hilal simgesinin de Sasanilere ait bir amblem oldugunu ileri surer (1971: 31).

30 kr§. Ing. royal power, royal glory, royal fortune, sovereign glory, {good) fortune

31 H. H. Schaeder, Eski iranca *kauta- ‘talih’, sozciigiinun, yine Eski iranca kav- ‘saglamak, yerine
getirmek’ eyleminden tiiredigini ve Avestan kavi- ‘peygamber, kahin, yonetici’, kavaem xarono ‘devlet,
kut’ ile ili§kili oldugunu ileri surmu§tur. Schaeder’e gore *kauta- Eski Tiirkge kuf un da etimonudur (bk.
Schwartz 1975: 414).

Siler EKER

329

(KT D31); dziim kuutim bar iigiin (benim de talihim oldugu isin hakan olarak tahta oturdum),
(KT G9); tenri yarlikazu kutum bar iigiin, iiliigiim bar iigiin (Tann bagi§lasm, ilahi liitfum
oldugu i?in, kismetim oldugu i?in, olecek halki diriltip doyurdum), (KT D29); tenri yarlikaduk
iigiin kutum iiliigiim bar iigiin (Tann oyle buyurdugu i9in, bahtim ve talihim oldugu i?in olecek
halki diriltip doyurdum), (BK D23); basmil idukkut (Basmil Iduk Kut’u akraba kavmim idi),
(BK D25); egim kagan kuuti taplamadi (Amcam hakamn ruhu tasvip etmedi), (BK D35)”.
Omeklerin, sonuncu di§mda, tamami, ‘er adim elde etme’, ‘hakan olarak tahta 9ikma\ ‘halkm
ekonomik sorunlanna 9are ve poziim bulma’ veya ‘yanli§lara ve ihanetlere izin vermeme’ gibi
yonetsel sorumluluklan yerine getirme iradesini saglayan tannsal bir niteliktir. Kut kavrami
bir yoniiyle, tenri teg tefiride bolmig//ke gihr ez yezdan anlayi§mm ifadesidir.

3.8. binabagillbairapatig: Avrasya cografyasmdaki ordulann te§kilatlanmasinda Antik
Yunan, Pers, Hun ordularmda onlu sistem uygulanmi§tir. Orhun Yazitlan’nda onlu sisteme
ili§kin dogrudan bir terim yer almamakla birlikte, bu basit ancak son derece etkili askeri
yapilanma Turk ordulanyla yaygmla§mi§tir. Onlu sistemin Turk ordusundaki i§levi ile ilgili
ayrmtili bilgileri Taryat/Terhin Yaziti’nda buluyoruz (bk. Eker 2007: 182, 183). Arpad, bina
teriminin, Eski Trudge bin ‘1000’ sayisiyla ili§kili olmadigi gorusjiindcdir (bk. 1995).

Pers ordusu da 1000 askerden olu§an birlikler esasma gore mukemmel bir simetri ile
te§kilatlanmi§ti, bu birlikler i9in, ‘1000’ anlammdaki hazara sozcugiinden -bam eki ile yapilan
hazarabam terimi kullamliyordu. Her alay, hazarapatig “bin askerin komutam’ tarafmdan emir ve
komuta ediliyordu. Bin mevcutlu bu birlikler de on satabam’a bolunmu§tu. 32 Satabam’ lar da
satapatig' ler ‘100 askerin komutam’ tarafmdan emir komuta ediliyordu. Bu birlikler de 10
askerden olu§an dathaba ‘manga’lanna aynliyordu. 10,000 askerden olu§an birlige baivarabam
(Yun. myriad), bu birligin komutanma da bairapatig adi veriliyordu. Aslmda bu orgutlenme Eski
Perslere ozgii degildi, Yunanli bilgin Xenophon, Cyropaedia adli eserinde bu terimlerin Yunanca
kanpliklarini da vermi§ti (Sekunda, Chew 2008: 39). 33

4. Kopyalar

Orhon Yazitlan’nda genellikle askeri-idari terimlerle unvanlardan olusjan sekuler nitelikli
kopyalar ve Turkoloji diinyasmda bu terimlerle ilgili birbirinden 90k farkli gorii^lcri savunan
geni§ bir litcratur vardir. U9 yazitin soz varligmda yer alan a§agidaki sozcuklerin ve
bi9imbirimlerin, Iran dillerinden veya Iran dilleri araciligiyla kopyalandigi ileri siirulmu§tur:
unvan adlari: baga, beg, gabi§, gor, igbara, katun, gad, gadapit, tarkan, yabgu; cografi adlar:
apar, purum; etnik adlar: bergik er, bukarak ulug, saka, sir, sogd, tat, tezik, tiirk; genel kopyalar:
bars, bigin, biti-, bori, gorak, gol, igar, kamag, kara ‘(renk) ’, tarn, ton(lug), temir, tenri, tiimen vd.
Ekler. -Ak (krujultme), -An (9okluk), -t (9okluk), -s (9okluk); ol (ekfiil i§levinde, kr§. Sogdca ’ yw)
vb. Listede yer alan sozcuk ve eklerden bir boliimu ger9ekten Iran dillerinden kopyalanmi§
olmasma kar§m, bir boliimuniin kaynagi ile ilgili £inceden, diger Altay dillerine uzanan geni§ bir
kokenhilim yelpazesi vardir. Kimi ara§trrmacilar ise bunlann tamammi Tiirkpe kokenlere
baglamaktadir.

5. Sonu 9

Orhon Yazitlan, Tiirk ve Iran dilleri arasmdaki kar§ilikli dilbilimsel ve kulturel
yakmla§manm nispeten tatminkar ilk yazili kamtlanm ortaya koymasi bakimmdan onem ta§iyor.
Runik yazili metinlerin tumii temas dilbilim bakimmdan bir arada degerlendirildiginde, 9ift yonlii

32 sada ‘100’, dasa TO’. kKr§. Modem Farsga sed TOO’, deh TO’.

33 Eski Pers?e. *hazahra-pati ‘1,000 ba§i’ (Yunanca. xdiaQypc,, xdid.Qxpc), *baivar-pati ‘10.000 ba§i’
(Yunanca /tvQiaQxoc, fivQmQxnc), *dada-pati TO ba§i’ (Yunanca SckuQxoc) vd. (Christides 2007: 778).

330

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

etkinin ve dilbilimsel yakmla§malarm Turk^e tarafinda bir?ok ortak paydanm ortaya 9ikacagi
ku§kusuzdur. Tiirk-iran dil ili§kileri bakimmdan Uygurca donemi ise neredeyse bakir bir
ara§tirma, inceleme alamdir. £ali§malann ‘Tiirk9eden ba§ka olamaz!’ ile ‘Tinkle olamaz!’
yakla§imlarmm di§mda, biitiin dilbilimsel diizeylerde karma§ik ve 90k yonlii ili§kilerin ortaya
konulmasma odaklanmasi gerekiyor.

Tiirk ve Iran dilleri arasmdaki tarihi ve modem ili§kiler bilinenden 90k daha derin ve geni§
9aplidir. Doerfer’in Yeni Farsgadaki Tiirkge ve Mogolca Ogeler i-iv ( Tiirkische und mongolische
Elemente im neupersischen i-iv ) adli ba§yapiti Iranlilar tarafmdan derin bir §a§kmlikla
kar§ilandiysa, yine Doerfer’in ‘kendi kiiltiirlerine a§m’ dii§kun olarak niteledigi kimi Iranli
aydmlar i9in TMa^enin Fars9aya bu denli niifuzu nasil bir siirpriz olduysa, Iran dillerinin
Turk9eye nufuzu bakimmdan Tiirkologlar i9in de benzer siirprizler vardir.

Kaynak9a

Aalto, Penti (1971). Iranian Contacts of the Turks in Pre-Islamic Times. Studia Turcica (Ed. L.
Ligeti). Budapest: Akaemiai Kiado. pp. 29-37.

Apad, Berta (1995). Yalma und bina. Laut- und Wortgeschichte der Tiirksprachen. Beitrdge des
Internationalen Symposiums Berlin, 7. bis 10. Juli 1992. Hrsg. v. Kellner-Heinkele,
Barbara /Stachowski, Marek Stachowski/ Turcologica 26. Wiesbaden: Harrassowitz
Verlag. 9-6.

‘Amid, Hasan (1371). Ferheng-e ‘Amid I, II. Tehran: Moesse-ye Ente§arat-e Emlr-e KebTr.

Atalay, Besim (1985, 1986). Divanil Liigat-it-Tiirk Tercilmesi I, II, III. Ankara: Tiirk Dil Kurumu
Yayinlan.

Beckwith, Christopher I. (2009). Empires of the Silk Road: a history of Central Eurasia from
Bronze Age to the present. New Jersy: Princeton University Pres.

Christides, A. F. (Ed.) (2007). A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late
Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press.

Clauson, Gerhard (1975). The Foreign Elements in Early Turkish. Researches in Altaic
Languages. Budapest: Akademiau Kiado.

Clauson, Gerhard (1972). An Etymologycal Dictionary of P re -thirteenth Century Turkish. Oxford:
Oxford University Press.

Clauson, Gerard (1970). The Origin of the Turkish "Runic" Alphabet. Acta Orientalia Academiae
Scientiarum Hungariae XXXII. Budapest: Akademiai Kiado. pp. 51-76.

Bunakova, O. M. (2004). Pexleviyskiy slovar’ zoroastriyskix terminov, mifigeskix personajey i
mifologigeskix simvolov. Moskva: Izdatel’skaya firma “Vosto9naya literature” RAN.

Eker, Suer (2008-2009). Tiirk-iran Dil ili§kilerinde Divanii Liigati’t-Tiirk’iin Tamkligi. Akademik
Aragtirmalar Dergisi Kaggarh Mahmud Ozel Sayisi 29. 70-85.

Eker, Siier (2007). Tarihi Askeri Terminoloji. Ankara: Grafiker Yayinlan.

Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden Boston: Brill.

Frye, R. N (2007). The Period From The Arab Invasion To The Saljuqs. The Cambridge History
of Iran Volume 4. Cambridge: Cambridge University Press (CHI-4).

Fyre, Richard Nelson (1996). The heritage of Central Asia from antiquity to the Turkish
expansion. Markus Wiener Publishers.

Gabain, A. von (2006). Irano-Turkish Relations in the Late Sasanian Period. The Cambridge
History of Iran Volume 3(1) (Ed. Ehsan Yarshater). Cambridge: Cambridge University
Press, pp. 613-624. (CHI-3).

Siler EKER

331

Gershevitch, Ilya (2007). The Median and Achaemenian Periods. The Cambridge History of Iran
Volume 2. Cambridge: Cambridge University Press (CHI-2).

Golden, Peter (2006). “Turkic Peoples”. The Turkic Languages (Ed. L. Johanson, E. A. Csato).
Routledge. pp. 16-29.

Inan, Abdulkadir (1987). Umay Ilahesi Hakkmda. Makaleler ve Incelemeler. Ankara: Turk Tarih
Kurumu Basimevi. 389-396.

Kenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. London: Oxford University Press.

Klimkeit, H. J. (1990). “Buddhism in Turkish Central Asia”, Numen.V ol. 37, Fasc. 1. (Jun.). pp.
53-69.

Klya§tomiy, Sergey G., Vlademir A. Liviji? (1992). Bugut’taki Sogut9a Kitabeye Yeni Bir Baki§.

Turk Dili Ara§tirma Yilligi Belleten 1987. Ankara: Turk Dil Kurumu Yaymlan. 201-241.
Menges, Karl H. (1968). The Turkic Languages and Peoples An Introduction to Turkic Studies.

Ural-Altaische Bibliotheque XV. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.

Mo’In, Mohammed (1331). Ferheng-e Farsi ( A Persian Dictionary ) I- VI. Tehran: Moessese-i
Ente§arat-i Emlr-i Keblr.

Osawa, Takashi (2003). Aspects of the relationship between the ancient Turks and Sogdians -
Based on a stone statue with Sogdian inscription in Xinjiang- Eran ud Aneran
Webfestschrift Marshak 2003.

Roerich, George, Roerich Museum (2003). Journal of Urusvati Himalayan Research Institute (1-
3). ms eBooks (P), Limited.

Rona-Tas, Andras (1991). An Introduction to Turkology. Szeged.

Rona-Tas, Andras (1987). On the Development and Origin of the East Turkic ‘Runic’ Script. Acta
Orientalia Academiae Scientiarum Hungariae . pp. 7-14.

Schwartz, Martin (1975). Cautes and Cautapates, the Mithraic torchbearers. Mithraic studies:
proceedings of the first International congress of Mithraic studies 2 (Ed. Hohn R.
Hinnell). University Press. Manchester: Manchester University Press. Pp. 406-423.
Sekunda, Nick, Simon Chew (2008). The Persian Army 560-330 BC (Ed. M. Windrow). London:
Osprey Publishing Ltd.

Starostin, S. A., A. V. Dybo, O. A. Mudrak (2003). An Etymological Dictionary of Altaic
Languages. Brill Academic Publishers.

Steingass, Francis Joseph (1892, 1975). A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut:
Librairie du Liban.

Tekin, Talat (2003). Orhon Yazitlari Kill Tigin, Bilge Kagan, Tunyukuk. Istanbul: Yildiz Dil ve
Edebiyat 1.

Tekin, Talat (2006). Orhon Yazitlari. Ankara: Turk Kurumu Yaymlan.

Thamason, Sarah Grey (2001). Language contact an introduction. Edinburgh: Edinburgh
University Press.

Tolman, Herbert Cushing and James Henry Stevenson (1908). Ancient Persian Lexicon and
Texts. Nashville, Tennessee: Vanderbilt University.

Turner, Patricia, Charles Russell Coulter (2001). Dictionary of ancient deities. New York: Oxford
University Press.

Wehr (1980). A Dictionary of Modern Written Arabic. Librairie du Liban. Wiesbaden: Otto
Harrassowitz.

West, E. W. (£ev.), (2004). Zand-i Vohuman Yasht. Kessinge Publishing.

Wiesehofer, Josef (2006). Ancient Persia. London: IBTauris & co ltd.

332

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Yarshater, Ehsan (2006). The Selecuid, Parthian and Sasanian Periods. The Cambridge History of
Iran Volume 3(1). Cambridge: Cambridge University Press. CHI-3 (1).

Yudahin, K. K. (1988). Kirgiz Sozliigii 1-2 (£ev. A. Taymas). Ankara: Turk Dil Kurumu
Yayinlan.

Elektronik Kaynaklar

http : //www . iranic a. com

http://www.sino-platonic.org

http://www.forgottenbooks.org/

http://www.avesta.org/fragment/aogsbe.htm

http://www.transoxiana.org/Eran/Articles/osawa.html

http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/tokol-BF-X.html

GENERAL £A£A VE GOK TURK-£lN MlNG-SHA SAVASI

Erkin EKREM

Gok Tiirk-^in Ming-sha Sava§i

Orhun Yazitlarmda Gok Tiirkler ile T’ang Siilalesi arasmda bmjok sava§ ya§andigi
yazilmaktadir. Bunlar arasmda, Mo-ch’uo Kagan idaresindeki Gok Turkler ile T’ang Siilalesi
Generali (^aga’nin komuta ettigi Q’in ordusu arasmda cereyan eden, Tiirklerin zaferi ve £in
ordusunun uzun sure Gok Tiirklere kar§i gii9 kullanma cesaretini gosterememesi ile somujlanan
sava§ da vardi.

Kill Tegin Yaziti D32’de yer alan bilgilere gore, Kill Tegin: bir otuz ydsirja caca sarjiinka
siirjiisdimiz.

Bugiinkii Tiirk9e terciimeleri:

• Hiiseyin Orkun: fKiil Tegin J yirmi bir yaginda (^agaSengiine fkar§i J sefer
ettik 1 .

• Muharrem Ergin: / Kill Tegin J yirmi bir yapnda iken, Qaga generale kar§i
savagtik 2 .

• Talat Tekin: [Kill Tegin Jyirmi bir yapnda A 'ken J General Qaga ile savagtik 2 .

• Bilge Kagan da Yaziti D26’da soz konusu sava§a yer vermi§tir:

• ekki ottuzyasima tabgac tapa siilddim. caca sarjiin sakkiz tiiman (sii) birld siirjiisdim

• Bugiinkii Tiirk9e terciimeleri:

• Hiiseyin Orkun: yirmi iki yagimda Qinlilere kar§i sefer ettim. Qaga
Sengiiniin seksen bin A kiflik J askeri ile harp ettim, ordusunu orada
dldiirdiim 4 .

• Muharrem Ergin: yirmi iki yapmda Qin’e dogru ordu sevk ettim. Qaga
general, seksen bin asker ile savagtim. Askerini orda dldiirdiim 5 .

• Talat Tekin: yirmi iki yapmda Qin ’e dogru sefer ettim. forada J General

§a-ga rkumandasinda J seksen bin A kigilik bir J ordu ile savagtim,

askerlerini orada dldiirdiim 6 .

Orhun Yazitlarmdan anla§ildigi gibi Kiil Tegin 21, agabeyi Bilge Kagan 22 ya§mdayken,
£inli (Tabga9) generalin komuta ettigi, 80 bin ki§ilik orduyu maglup etmi§tir. Louis Bazin’e gore
bu sava§ yilan yilmda yani 705 ylmda (30 Ocak 705-18 Ocak 706) ger9ekle§mi§tir 7 . Ancak bu
durum ile ilgili 96ziim bekleyen bazi problemler mevcuttur:

• General (^a9a/Sha-zha’mn kimligi

1 Hiiseyin N. Orkun, 1987, s.44.

2 Muharrem Ergin, 2001, s. 20.

3 Talat Tekin, 1988, s. 17.

4 Orkun, 1987, s. 60.

5 Muharrem Ergin, 2001, s. 45.

6 Talat Tekin, 1988, s. 47.

7 Louis Bazin, Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien, Budapest and Paris: Akademiai
Kiado and CRNS, 1991, s. 181.

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yd Sonra Tiirkliik Bilimi ve 21. Yiizyd konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu, 2010, 333-339

334

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

• Sava§in tarihi

• Kiil Tegin’in ya§i meselesi

• Sava§ta Tiirk tarafimn ba§ aktorii

• Ming-sha sava§mm yeri meselesi

• Sava§ta olen £inli asker sayisi

General (^a^a/Sha-cha’nin Kimligi

Orhun Yazitlarma gore General Qaga Tabga? yani Qinlidir ve £in kaynaklarmda gcgcn
Sha-cha Chung-yi HJj )|J. jg olduguna §iiphe yoktur 8 . V. Thomsen de Sha-cha’yi bir Q’inli

general olarak tammlamaktadir 9 . Ancak General Sha-cha, admdan anla§ildigi gibi £inli degildir.
((an kaynaklannda ise generalin hangi etnik kokene mensup olduguna dair birbirinden farkli
bilgiler bulunmaktadir. T’ang Sulalesi, §air ve vezir gorevinde bulunan Li Ch’iao’nm
(644-713) imparatorun admda Sha-ch’i Chung-yi’nin Sag Wu-wei Generalligine terfi

ettigi bir fermanda £& Ws 'M W # n t & j| # E® £ $'] Generel Sha-ch’i Zhong-yi’nin U9

Koreli’nin (Samhan) eski soylulardan oldugunu yazmaktadir 10 . Ba§ka bir fermanda

ise Liao-tung bolgesindeki kahramanlardan oldugu belirtilmektedir 11 . Tarihte Kore

yarimadasi ve £in’e yakm bolgelerde Goguryeo (ifS'nJl!), Shilla ( ifr.il), Baekje/ Paekche (Hj?|)
gibi u? egemen giu? ya§ami§ ve bundan dolayi U9 Koreli adi verilmi§tir. Liao-tung bolgesi Kore
yarimadasi ve (^in’c yakm olan bolgenin genel adidir. Bu fermanlardan Sha-ch’i Chung-yi’nin

Koreli oldugu anlai§ilmaktadir, ancak hangi guruba mensup oldugu bilinmemektedir. fun
kaynaklarma gore, T’ang Sulalesi 660 yilinda U9 Koreli’nin Baekje hakimiyetini yok etmi§ ve
Sha-cha Hsiang-ru admdaki liderini de ele ge9irmi§ti 12 . Baekje liderinin soyadimn

General Sha-cha Chung-yi ile benzerlikleri oldugundan generalin soyu Baekje gurubuna mensup
olabilir. Bazi ara§tirmacilar General Sha-cha Chung-yi’nin Baekje soyundan geldigini kabul
etmektedir 13 .

T’ang Sulalesi donemindeki Lin Pao’nun 812 yilmda hazrrladigi Yuan-he Saltanat
Donemindeki Soyadlar 7C fulfil adli kitapta, Sha-cha soyadimn kuzey go9ebelerden

Sha-li boyunun lideri soyundan 4 biff It 8ft 1?} 1$ A A geldigi yazmaktadir 14 . Bu soyad i9in Lin

Pao’nun verdigi omek ise Sha-cha A-po’nun bir Turk beyi oldugu, ancak tarihte bu

Tiirk beyinin asil admin She-li A-po oldugudur. Guney Song Sulalesi donemindeki

tarih9i Cheng Chiao, (1104-1162) 1161 yilmda tamamlanan T’ung-chih (Genel

Tarih) adli kitabmda bu hatayi duzeltmi§tir 15 . Ts’en Chung-mian de bu hatayi gostermi§tir 16 .

8 Louis Bazin, Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien, 1991, s. 182.

9 V. Thomsen, Orhun ve Yenisey Yazitlarinin Qozumii: Ilk Bildiri (Qev. Vedat Koken), Ankara: Turk Tarih
Kurumu Basimevi, 1993, s. 181.

10 #242, ItM: 1983,S.2451A.

11 # 242, 1983, s. 245 IB.

12 # 84 giJtft#, 4bJiC: tMJf, 1975,8.2792; ((»)#«» # 108 fUtflfll, 4b«: *
1975, s. 4083.

13 , S4b: 1985, ss. 426-427,453-454.

14 #*, m & m , 4 b« : 1994, ss . 578-579.

15 »tl, «it£» #29 4b^ : 1987 ^, K&475C.

Erkin EKREM

335

Ancak Cheng Chiao, She-li fry'll ve Sha-cha gibi soyadlanm Kuzey Tai bolgesindeki ?ift
soyadlilar olarak tammlami§tir 17 . Yani T’ang Siilalesi doneminde (jogu Turk olmak

iizere (^in’c tabi olarak £inlile§mi§lerdir 18 . Ayrica Lin Pao’nun eserinde General Sha-cha
Chung-yi adim Sha-t’uo Chung-yi olarak kaydetmi§ ve bundan dolayi

General Sha-cha Chung-yi Sha-t’uo’nun Tiirklere mensup oldugunu belirtmi§tir. Ts’en
Chung-mian bu hatayi beyan etmi§tir 19 . Yani General Sha-cha Chung-yi bazen hatali olarak Turk
kokenli olarak tammlanmaktadir 20 .

General Sha-cha Chung-yi, 707 yilmm 7. ayinrn 6. giiniinde (7 Agustos 707, Pazar) bir
saray i<?i darbeye katildigi i9in oldurulmu§tur. 21

Sava§in Tarihi

General Sha-cha Chung-yi ’nin '& 1% ne zaman T’ang Siilalesi hizmetine girdigi

bilinmemektedir, ancak T’ang Siilalesi’nin 694 yilinda Gok Tiirklere, 22 696-697 yilinda
Kitaylara 23 ve 698 24 ile 706 25 yillannda yine Gok Tiirklere diizenledigi sava§lara i§tirak etmi§tir,
ozellikle 706 yilmdaki sava^ta General Sha-cha Chung-yi bizzat ordu komutam olarak
g6revlendirilmi§ti. Kiil Tegin 685 yilinda, agabeyi Bilge Kagan 684 yilinda dogumu§tur, 26 694 ve
698 yillarinda Kiil Tegin 9, 13 ya§lannda ve Bilge Kagan ise 10, 15 ya§lanndaydi. Orhun
Yazitlanna gore iki karde§ 705 yilinda £in ordusuna kar§i sava§mi§tir, dolayisiyla bu tarihten
once General Sha-cha Chung-yi ile kar§ila§mami§lardir.

Fakat soz konusu sava§in tarihini Orhun Yazitlan 705 yili olarak gosterirken, £in
kaynaklan ise 706 yilimn 12. ayinrn 9. giiniinde (17 Ocak 707, Pazartesi) Ling-wu Ordusu
W- ba§ komutam Sha-cha Chung-yi’nin sava§i kaybettigini yazmaktadir, 27 iki kaynak arasmda bir
yildan fazla bir farklilik soz konusudur. Ancak Louis Bazin’ in de dikkat sektigi gibi £in
kaynaklarmda bu sorunun 96ziimiinii bulunmaktadir:

T’ang Siilalesi imparatoru “ Chun-tsung henilz tahta gegmi§ iken, [Mo-ch’uo

Kagan] Ming-sha’ya saldirmigti. Boylece Ling-wu Ordusu bagkomutam

16 #5, 1994, ss. 578-579.

17 nm, #29 1987 ^, M A 444C.

18 SBH, iMM} #29 1987 *£, 475C.

19 #5, 1994,s.579.

20 Bazi ara§trrmacdar General Sha-cha Chung-yi’yi Kitay Generali A ASA olarak tamtmaktadrr ancak

hangi kaynaga dayandrrdigma dair higbir bilgi verilmemi§tir i If 9M7JW - (If % : A

, -n#: 2000,8.72).

21 # 86, 1975, s. 2838; ((frit*)) # 81, 1975, s. 3595; # 208, 1956, s. 6611.

22 # 183 1975, s. 4742; # 205, jtM: 1956, s. 6493.

23 # 6, 1975, s. 126; # 199B 1975, s. 5351; # 206, 1956,

s. 6517.

24 ((frit*)} # 4, 1975, s. 99; # 206, 1956, ss. 6532, 6535.

25 (flf» # 7, 1975, s. 143; ((frit*)) # 4, 1975, s. 109; « # 208, 1956, s. 6607, 6608.

26 Louis Bazin, Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien, 1991, s. 179.

27 «SJS*» # 7, 1975, s. 143; «fr/f «» # 4, 1975, s. 109; « # 208, 1956, s. 6607, 6608.

336

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu

Sha-cha Chung-yi [Mo-ch ’uo Kagan] ile savaymiyti, ancak bayansiz
olmu$tu” 2S .

Imparator Chung-tsung 705 yilmin 1. ayimn 25. giiniinde (23 §ubat 705, Pazartesi) tahta
ge9mi§ti, Ming-sha sava§i da bu tarihten sonra gcr^cklc^mi^ olmalidir. (^in kaynaklarma gore,
705 yilmin 6. ayimn 4. guniinde (29 Haziran 705, Pazartesi) Gok Tiirklerin saldmsina kar§i
hazirliklar yapilmasi i9in Ling-wu Ordusu’nun ba§komutanhgma Pei Ssu-liang (-yueh)

(g&) atanmi^tir 29 . Yukandaki kaynaklarda 706 yilmm 12. ayimn 9. giiniinde sava§i kaybeden
General Sha-cha Chung-yi, Ling-wu Ordusunun ba§komutam olarak ge9mektedir, yani General
Sha-cha Chung-yi, 29 Haziran 705 tarihinden sonra, 17 Ocak 707 tarihinden once Ling-wu
Ordusunun ba§komutanligma atanmi§ olmali ve bu baglamda yukanda belirtilen imparator
“ Chun-tsung heniiz tahta gegmiy iken, [Mo-ch’uo Kagan] Ming-sha ’ya saldirmiyti” ibaresi
dikkatte almdigmda, Gok Tiirklerin Ming-sha’ya saldmsi da bu tarihlerin arasmda ger9ekle§tirmi§
olmalidir. (^in kaynaklan da soz konusu sava§m uzun siirdiigiinii i§aret etmektedir:

imparotor “ Chung-tsung tahta gegmiyti, [Gok Turk kagam] Mo-ch’uo
Ling-chou vilayetinin M /// Ming-sha Nahiyesine k§ tP M saldirmiyti.

Ling-wu Ordusu’nun baykomutam Sha-cha Chung-yi uzun siireli karydik
vermiyti, [ancak] T’ang Siil&lesi ordusu maglubiyete ugramiytir ve 6 binden
fazla asker olmuytii” 30 .

Bu ibare dikkate almdigmda Ming-sha Sava§i’nm aslmda 29 Haziran 705 tarihinden sonra,
17 Ocak 707 tarihinden once ger9ekle§tigi anlasplmaktadir. Bu baglamda, Turk kaynaklannda
bahsedilen 705 yili sava§m ba§ladigi tarihi, (^in kaynaklannda yazilmi§ olan 706 yilmm 12.
ayimn 9. giinii ise sava§m bittigi tarih olarak ortaya 9ikmaktadir. Ming-sha Sava§i uzun soluklu
ku§atma operasyonu olabilir. 31 Kill Tegin Yaziti D32-33’de, Kiil Tegin’in 9e§itli atlarla birka9
kez sava§a girmesi olayi da Ming-sha Sava§mm uzun siirdiigiiniin ispati olabilir. 32 Yani Kill
Tegin Yaziti D32’de yazdigi gibi Kill Tegin 21 ya§mda iken (705 yili) T’ang Siilalesi ordusuna
sefer yapmi§, Bilge Kagan Yaziti D26’da yazildigi gibi Bilge Kagan 22 ya§mda iken (705) 80 bin
T’ang Siilalesi askerini yok etmi§tir. Ancak bu durumda Bilge Kagan’m son saldmsi 706 yilmda
olmalidir.

Kiil Tegin’in Ya§i Meselesi

Ts’en Chung-mian 1937 yilmda Kiil Tegin Yaziti iizerindeki ara§tirmasmda, Kiil Tegin’in
21 ya§mda iken yani 705 yilmda Ming-sha Savanna katilmi§ti, ancak £in kaynaklan, sava§m
tarihini 706 yilmm 12. ayimn 9. giinii (17 Ocak 707) olarak tespit ederek bir yillik farki ortaya
koymu§tu 33 . Ts’en Chung-mian, bu farkliligin, Gok Tiirklerin ya§ hesaplamasimn (^inlilcrden

28 «fri#«» m 215A 1975, s. 6047.

29 « Sr If Hr » # 4, 1975, s. 107; «K$&iI18» # 208, 1956, s. 6594; ^ 992, 11648A.

30 194 A £]R4l±SK®te, 1975, s. 5170.

31 Louis Bazin, Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien, 1991, s. 182.

32 V. Thomsen, Orhon Yazitlari Ara§tirmalari (Qev. Vedat Koken), Ankara: Turk Dil Kurumu Yayinlari,
2002, s. 151.

33 1987, s . 555.

Erkin EKREM

337

farkli olmasi, dogu§tan sonraki bir yili bir ya§ olarak saymalanndan kaynaklandigim ortaya
atmi§tir. Yani Kiil Tegin’in 21 ya§i aslmda 22 ya§, yani 706 yili olabilecegini ortaya
koymaktadir. 34 Han Ju-lin de 1936 yilmda Bilge Kagan Yaziti iizerindeki ara§tirmasmda soz
konusu farkliligin Ming-sha Sava§mm 705 yilmda ba§lami§ ve 706 yilmda sona ermi§
olabilecegini ortaya koyarak soruna 96ziim getirmeye 9ali§mi§tir 35 .

V. Thomsen bir 9ali§masinda Kill Tegin’in 31 ya§mda ve sava§in 715 yilmda
ger9ekle§tigini belirtirken, 36 diger bir 9ali§masmda ise Stan. Julien’e atifta bulunarak Kill
Tigin’in 21 ya§indayken, yani 706 yilmda (^inli General Sha-cha Chung-yi’ye kar§i sava§
yaptigim ifade etmektedir 37 . Ancak General Sha-cha Chung-yi 715 yilmdan 8 yil once
61diiriilmii§tii 38 ve soz konusu sava§ta bulunmasi miimkiin degildir. Ayrica Louis Bazin, Kill
Tegin’in 21 ya§mm 705 (30 Ocak 705-18 Ocak 706) tarihine denk geldigini tespit etmi§tir 39 .

Sava§ta Tiirk Tarafimn Ba§ Aktorii

Lin Kaynaklannda soz konusu sava§ta Tiirk tarafimn ba§ aktoriinii Mo-chuo Kagan I^Ujg nJ
fF (6917-716) olarak kaydetmektedir, 40 bazen sadece Gok Tiirkler General Sha-cha’ yi maglup
ettigini yazmaktadir 41 . Kill Tegin ya da agabeyi, soz konusu sava§m ba§ aktorii olarak hi9
ge9memektedir. Fakat Orhun Yazitlarmda Kiil Tegin “General £a9a ile sava§tik” derken, Bilge
Kagan ise General (^a’nin “ordusunu orada oldiirdiim” diye ifade etmektedir. Yani ba§ aktor
Bilge Kagan olarak goziikmektedir. Ancak Orhun Yazitmda Kiil Tegin’in birka9 kez kahramanca
sava§a girdigini yazmakta ve Kiil Tegin’in onemli rol iistlendigi anla§ilmaktadir. Fakat Orhun
Yazitlarmda Mo-chuo Kagan’m adi ge9memektedir.

Bu kari§ikliligi §u §ekilde a9iklamak miimkiindiir: Mo-chuo Kagan, T’ang Siilalesi’ne
yonelik umumi sava§m ba§komutamdir, Bilge Kagan ve karde§i Kiil Tegin ise Ming-sha
muharebesinin ba§ aktorii olabilir.

Ming-sha Sava$inm Yeri Meselesi

705-706 yillan arasmda Gok Tiirkler ile T’ang Siilalesi arasmda ya§anan sava§m yeri olan
Ming-sha hakkmda ara§trrmacilar farkli gorii^lcrc sahiptir 42 . (^in kaynaklannda Ming-shan adi
bazen Ming-sha nahiyesi RJttFH, 43 bazen de sadece Ming-sha olarak ge9mektedir 44 . T’ang

34 t#, itM-. 195s, s . 899.

35 Itm <§K£4WF 5$ 4k]#: 4>$*R 1987, s. 536.

36 V. Thomsen, Orhun ve Yenisey Yazitlarinin Qozumu: Ilk Bildiri (Lev. Vedat Koken), Ankara: Tiirk Tarih
Kuramu Basimevi, 1993, s. 112, 181; V. Thomsen, Orhon Yazitlari Ara§tirmalari 2002, s. 226, not 39.

37 V. Thomsen, Orhun Yazitlari Ara§tirmalari, 2002, s. 340.

38 ((*!#*)) # 86, 1975, s. 2838; ((frit*)) # 81, 1975, s. 3595; # 208, 1956, s. 6611.

39 Louis Bazin, Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien, 1991, s. 181.

40 ((*!#*)) #7, 1975, s. 143; ((If!#*)) # 194A, 1975, s. 5170; ((Sr!#*)) 200, 1975, s. 5705; «

Sr!#*> #215A, 1975, s. 6045; # 208, 1956, s. 6607, 6608.

41 ((Sr!#*)) # 4, 1975, s.109; ((St!#*)) # 111 #£M#, 1975, s. 4152.

42 JbjfC:^^*^, 1958, ss. 362-363.

43 ((If!#*)) # 7, 1975, s. 143; ((§!#*)) # 194A 1975, s. 5170.

44 ((Sf!#*)) # 4, 1975, s. 109; ((Sr!#*)) # 215A 1975, s. 6047.

338

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu

Siilalesi doneminde Ming-sha adli iki yer vardir ve bin Ming-sha dagidir 45 ve Kan-su eyaletinin
Tun-huang nahiyesinin yakimndadir; digeri de Ming-sha nahiyesidir 46 ve bugiinkii Ning-hsia
Ozerk Bolgesi Chong-ning nahiyesinin ^ Ming-sha kasabasinda bulunmaktadir.

Ed. Chavannes Ming-sha nahiyesini Ming-shan Dagi '& 1 1 1 olarak okumu§ ve Kua-chou
bolgesinin giiney 10 li uzaklikta oldugunu belirtmi§tir 47 . Liu Mao-tsai de Chavannes gibi okumu§
olmali ki, Ming-sha’nm Kan-su eyaletinde oldugunu yazmaktadir 48 . Soz konusu ara§tirmacilar
Kan-su eyaletinde bulunan Ming-sha dagim sava§ meydam olan Ming-sha nahiyesi ile
kari§tirmi§tir.

Sava§ta Olen C^inli Askerlerin Sayisi

Bilge Kagan Yaziti D26’ya gore, seksen bin £inli asker yok edilmi§tir ( sdkkiz ttiman (sil)
birla silrjilsdim). Ancak £in kaynaklannda farkli ve 90k gc^itli rakamlar verilmektedir: Eski T’ang
Siilalesi Tarilunm bir yerinde 6 bin T’ang Siilalesi askeri 61diiriilmii§ 49 ve farkli bir yerde ise 30
bin askerin oldiigii yazilmaktadir 50 . Yeni T’ang Siilalesi Tarihi’nAe on binlerce askerin
oldiiriildiigii bahsedilmektedir 51 . 801 yilrnda T’ang Siilalesi’nin vezirlerinden Tu You’nun yazdigi
T’ung-tian Ac olen ki§in 6 bin olarak verilmektedir. Tzu-chih T’ung-chien Ac de 6 bin olarak
ge9mektedir 52 . Ts’en Chung-mian, Turk ve £in kaynaklannda bulunan rakamsal kan§ikligi Orhun
Yazitlannm yazan Yollug Tekin tarafmdan yapilan bir yanli§ olarak yorumlamaktadir 53 . Han
Ju-lin ise Bilge Kagan Yazitmdaki rakamin abartih oldugunu ileri siirmektedir 54 . Hsiieh
Tsung-cheng’e gore, olen askerin en az 30 bin olmasi gerektigini, aksi takdirde General Sha-cha
biitiin unvanlanm kaybetmezdi 55 . Wu Yii-kui de oldiiriilen asker sayismm 6 bin olmasimn §iipheli
oldugunu belirtmektedir 56 .

General £ a 9 a lie ilgili Degerlendirme

Gok Tiirklere kar§i General Qiga 706 yilimn 12. ayimn 9. giiniinde (17 Ocak 707, Pazartesi)
maglubiyete ugradiktan sonra 12. aym 11. giiniinde (19 Ocak 707) Mo-chuo Kagan’m
onderliginde Tiirk ordusunun £in’e diizenledigi saldm devam etmi§tir. General Qiga’nin biitiin

45 # 40, 1975, s. 1644.

46 # 38, 1975, s. 1416; % 37, 1975, s. 972; <$rlf #» # 37, 1975, s. 978;

# 208, 1956, s. 6607; Wit, R 1983, s.

96.

47 Edouard Chavannes, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, St. Petersburg, 1903, ss. 180-181,
not 1.

48 Liu Mau-tsai, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tilrken (Tu-kile), Wiesbaden: Otto
Harrassowitz, 1958, s. 606, not 906.

49 m 194 A £jR4l±SK®#, 1975, s. 5170.

50 #7, 1975, s. 143.

51 «frl#»» # 215A 1975, s. 6047.

52 # 208, 1956, s. 6607.

53 tw , 1958, s . 899.

54 wm, TTfF^^LIS>, 1987, s. 536.

55 S^IE, 1992, s. 489.

56 ijj5L+#m2oo9,s.8i2.

Erkin EKREM

339

riitbesi almmi§tir 57 . 12. aym 16. guniinde (24 Ocak 707) Gok Turkler tekrar T’ang Siilalesi’nin
smir bolgelerine saldirmi§tir 58 .

707 yilmm 1. ayimn 11. giiniinde (17 §ubat 7070, Pcnjcmbc) imparator Chung-tsung Gok
Turkleri maglup etme stratejisini sarayda devlet erkam arasmda tarti§maya apim^tir. imparatorun
dam§manlanndan Lu Fu’nun it ft sundugu teklifite General (^apa’nm bazi hatalanm
gostermektedir. Lu Fu’ye gore, devletin hayati meselesinde ve strateji uygulama konusunda
sadece kahraman olan biri tercih edilmemelidir. Yabanci kokenli bir general (barbar general) H
UK Sha-cha Chung-yi gibi sadece cesur bir general kabiliyetine sahiptir, uzak goru§luluge ve siyasi
yetenege sahip olmayan siivari generaldi, aslmda biiyuk gorevlere layik degildi. Son Ming-sha
muharebesinde ba§ general Sha-cha kapmi^tir ve iilkenin itibarma zarar vermi§tir. Bu nedenle
devletin yasasim yerine getirmesi gerekmektedir. Aynca ba§komutan yenilgeye ugramasiyla
ordunun safi dagilmi§ ve silahlar tukcnmi^tir. Ancak kahraman erler oliinceye kadar sava§rm§trr
ve onlarm ba§ansimn kayit altma almmasi gerekmektedir ki cezalandirma ile odiillendirme apikpa
belirlensin 59 .

Dam§man Lu Fu’nun bu ifadelerinden General Sha-cha’nm son sava§ta herkesten once
ka9mi§ kalan askerlerin direndigi anla§ilmaktadir. 694-705 yillan arasmda surekli terfi eden
General Sha-cha Gok Tiirklere kar§i, yani Bilge Kagan’m komuta ettigi Turk ordusuna kar§i
yenilmi§tir.

57 <*«#» m 7, 1975, s. 143; ((Sit*)} % 194A ±1)®#, 1975, s. 5170; #

208, 1956, ss. 6607-6608.

58 ((frit*)} # 4, 1975, s. 109.

59 # 7, 1975, s. 143; ((Sit*)) # 194A 1975, ss. 5170-5171; ((frit*))

# 200 JtiH#, 1975, s. 5705. # 208, 1956, ss. 6607-6608.

340

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

ORHUN YAZITLARI: BESLEYici GUC

inci ENGINUN

Orhon Yazitlan beni daima 50k heyecanlandirmi§tir. Henuz lise yillannda okudugumuz
birka? satin i9imde bir §eyleri kipirdatmi§ti. Universitede merhum hocamiz Prof.Dr. Re§id
Rahmeti Arat ilk dersinde teksir ettirdigi Orhon Yazitlan metnini dagitmi§ ve bize ilk kelimeden
ba§layarak Tiirk9enin zaman ve mekan i9indeki geli§me seruvenini mukayeseli olarak anlatmaya
ba§lami§ti. £ok ilgin9, fakat iiniversiteye yeni ayak basan ogrencinin hemen kavrayabildigi bir
ders olmamakla birlikte, samyorum koklerimizle bizi birle§tiren bir i§levi olmu§tu. Her kelimenin
bir seruveni vardi. Onlann teker teker incelenmesi dilin kanunlan oldugunu ortaya koyuyordu.
Re§id Rahmeti Arat 90k degerli bir ara§tmci olarak Turk dilinin ilk yazili metninden hareket
ediyordu.

Orhon Yazitlan’mn metni uzun yillar filologlann alamnda kaldi. Bunun sebebi henuz tam
okunup, anlamlandinlamami§ kelimelerin mevcudiyetiydi. Biitiin filologlann bu ilk beige
iizerinde 9ali§ip, yeni bir §eyler bulmaya 9ah§malanndan daha tabii hi9bir §ey olamaz. Fakat
daima kafamda bir soru vardi: Bilge Kagan ( 683 - 734 ) bu yazitlan, asirlar sonra filologlara
malzeme olsun diye mi dikti?

Elbette hayir. Bu soruyu boyle cevaplandrrdiktan sonra, metnin 9ozulmesi i9in gerekli olan
safhanm atlatildigim soyleyebiliriz. Bugun bu metin sadece bir dil malzemesi olarak gorulemez.

Orhon Yazitlan’m bulan biz degildik. Metni 96zmek de bize nasip olmami§ti. Vilhelm
Ludwig Peter Thomsen’m ( 1842 - 1927 ) bu metinleri 96zmesine ne kadar minnettar olsak azdir.
Metin bazi eksikliklerle birlikte ortaya konduktan sonra bir sanatkar 9ikip da bu destani metni ne
yazik ki rahat9a okunacak §ekilde okuyucuya sunamadi.

Burada Turan Oflazoglu’nun kisa denemelerini unutmu§ degilim. Oflazoglu “Kendine
Don” ba§likh 2000 yilmda Uluslararasi Tiirk Dili Kurultaymda sundugu bildirisinde Kizilderili,
eski Yunan ve Bilge Kagan’m insam/milleti kendini bilmeye 9agiran seslerini anar. “Turkliik
bilinciyle donanmi§ ilk devlet adamimiz Bilge Kagan’m sesini”, kendi iislubuyla bugiiniin
okuyucusuna aktanr.

“Ey Tiirk ulusu, titre, kendine don!

Nigin yandiyorsun?

Ozgilrken, egemenken, mutluyken, giigliiyken
Nigin ihanet ettin kendine, iilkene, torene?

Nigin dug mania bir oldun, kim yamltti seni?

O tuzaklari sana kimler kazdi?

O can alici silahlar nereden geldi,

Kim soktu yurduna ?

Ey Tiirk ulusu, kendinden,

Oz benliginden uzaklagtigin igin,

Diigmana doniik yagadigin igin
Oldu biitiin bunlar;

Ulkeni, toreni artik korumadigin igin,

Diigmam dost belledigin igin. ”

Ikinci parga Bilge Kagan ’in i§ bagina gegtigi giig gartlardan soz eder:

“Ben, Tiirk ulusunun giiglii,

Orhon Yazitlarimn Bulunugundan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalan Sempozyumu, 2010, 341-346

342

3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalari Sempozyumu

Gorkemli bir doneminde tahta oturmadim;
igerde, digarda ezilmig, gugsiiz kalmig,

Bagsiz, yoksul, yikilmig
Bir ulusa kagan oldum ben.

Ulkemi, ulusumu Qn boyundurugundan kurtarmak
Amacimdi benim, kutsal gorevimdi.

Giiglii bir ordu diizenledim. Savaglann hepsinde
Bizim oldu zafer. Diigmanlarimizi yendik,

Ulusumuzun ocii alindi. Gdk Tann ’mn istegi
Yerini buldu, benim dilegim gergek oldu.

Gogmek iizere olan ulusumu dirilttim, ayaga kaldirdim.

Yoksul ulusumu varlikli, mutlu kddim.

Esenlik getirdim. Az ulusumu gogalttim,

Bagka iilkelerin hiikumdarlanndan
Daha gok galigtim ben. Bizi yok etmek igin
Firsat kollayan diigmanlarimiza bag egdirip
Kendi egemenligimize kattim.

Diigmansiz kaldik. ”

Oflazoglu son ciimleden hareket ederek, du§manm asil kendi i9inde oldugunu hatirlatir.
Nitekim Goktiirk devleti yikilmi§, Qinlilere ozenerek yok olup gitmi§lerdir. Fakat “kagamn kutlu
sesi bin iki yiiz yillik bir 9iglik halinde yankilamp” durmaktadir: “Kendine don! Kendine don!”.
Oflazoglu bugun de benzer tehlikelerle kar§i karspya bulunulduguna “kureselle§me”yi
vurgulayarak dikkati 9eker. Tehlikede olan TMo^e onun buyiik kaygisidir ve okuyucusunu Bilge
Kagan’m “Asya’nm derinliklerinden kopup gelen o kutlu, uyaran sese kulak” vermeye 9agmr:

Ey Tiirkulusu, titre, kendine don'X Oflazoglu, 2001, s. 244-246).

Fakat bunlar metnin tamami degil. I§te bu yuzdendir ki 9etrefil metin geni§ kitlelere
ula§amadi ve onlar tarafmdan tadilamadi. Bundan dolayi da o metinlere sanat9i duyarligiyla
yakla§anlar az oldu. Burada Ahmet Hikmet Miiftuoglu’nun Gonill Hamm romanim hatirlamak
gerek. Eserin tefrikadan kurtulup basilmasi bile ancak 1971’de merhum Fethi Tevetoglu
sayesinde mii mk iin oldu. Bir diger eser de Oflazoglu’nun o 90k etkili “Amtkabir” adli eseridir ki
kriz zamanlannm iinlii hiikumdarlan Bilge Kagan’dan ba§layarak Atatiirk’e onunla beraber
olduklanm soylerler.

Bu yazitlann besleyici gu9 olmasi i9in her alandaki ki§ilerin kullanabilecegi metin haline
gelmesi, i9eriginin, bugun halk deyi§lerinde ya§ayan ifade kaliplan (deyimler) ile kar§ila§tirilmasi
lazim.

Metnin edebi niteliginin ve oneminin belirtilmesi gerekiyor. Boylece onu gramer
ozelliklerinin otesinde goriip yorumlamak mumkun olur. Turk Edebiyati TarihV nde Alexi
Bombaci bu metinde “destani guzellik” bulmu§tur. Merhum Mehmet Kaplan’m edebiyat ile hayat
arasmda ili§ki kurdugu temel eserlerin ba§mda Orhun Yazitlan gelir. Tip Tahlilleri adli kitabmda
bu eseri uzun uzun tahlil etmi§ ve onda Turk milletinin temel ozelliklerini bulmu§tur.

Halbuki bu metinde neler yoktur. Zor tabiat §artlan ve ferdi kahramanhklan da
unutmami§tir Bilge Kagan, kisaca onlan da hatirlar: “Yigen Silig beyin giyimli doru atina binip
hiicum etti. O at orda oldii. Zirhindan kaftamndan yiizden fazla ok ile vurdular, yilziine bagina bir
tane degdirmedi.” (Ergin, 1979, s. 11) “Mizrak batimi kari sokiip, Kogmen ormamm agarak
yuriiyup” (Ergin, 1979, s. 22). Bu kisimlar, Atatiirk’iin Nutuk’ta ve Anafartalar zaferini anlattigi

InciENGINUN

343

sahneleri andirmaktadir. Bilge Kagan (Ergin, 1979, s. 11) kendisi i9in sava§an karde§i ve
komutanlardan Kiil Tigin’in (685-731) kahramanliklanm belirtir.

Turk tarihinin birlc$tirici ve milletini yok olmaktan kurtaran bu ilk tarihi hiikiimdari “Ey
Turk budunu ” diye hitap ediyordu. Milletine hafizasimn ne kadar zayif oldugunu hatnlatiyor ve
i§te bunlan ta§lara kazittim, bir daha aym yanli§lara dii§me diye hem milletini uyanyor hem de
siyasi bir vasiyet birakiyordu.

Prof. Dr. Re§it Rahmeti Arat sadece filolog degildi. Bu metinlerin asirlar i9indeki anlami
iizerinde de bizleri uyarmi§ti. Istanbul Universitesi, Edebiyat Fakultesi’nin giri§inde iki nutkun
yan yana yer almasmi temenni ediyordu. Bilge Kagan yaziti ile Atatiirk’iin Gen9lige Hitabesi. Bu
derslerinde dile getirdigi bir temenni idi. Ne yazik ki ger9ekle§medi. Fakat bu tur fikirler tohum
gibi. Istanbul Universitesine olmasa da Sel9uk Universitesi Yerle§kesinin bah9esine kondu.

Halbuki bu metin Turk milletinin ezeli hasletlerini ortaya koyan emsalsiz bir metindir.

1. “Bu soziimii iyice i§it, adamakilh dinle” Kiiltigin yazitimn giiney cephesindeki metnin
ba§langici amirin buyrugudur. “Turk kagam Otiiken ormanmda otursa ilde sikinti yoktur”
ciimlesi bir anavatan ve ba§kent ihtiyacim gostermez mi? Oguz Kagan’m “Gune§ bayrak, gdk
gadir” mdan bu satirlara kadar asirlar ge9mi§tir. Yine de Tiirklerin anavatan kavrammi
anlayabilmeleri i9in pek 90k asirlann ge9mesini bekleyecektir. Vatan a§kmi goniillerde
uyandirmakla kalmayan, onu yaygmla§tiran Namik Kemal i9in bile anavatan kavrami uzak ve
smirlan belirsiz bir imparatorluk cografyasidir. Bunun i9in nice aci olaylann ya§anmasi sonunda
ula§ilan Misak-i milliyi beklemek gerekmi§tir (1919).

2. Bu metin Turk tarihinin bir donemini, yeniden tarih sahnesine 9iktigi donemini
anlatmaktadir ve tarih9iler tarafmdan kullamlmi§trr. Bilge Kagan, giujlii bir hukiimdar olarak,
devletini te§kil eden beylere hitap etmektedir.

3. Bu metin Turk insanmm hafizasmm ne kadar zayif oldugunu gostermektedir. “Ey Turk
sen tok iken aglik nedir bilmezsin ” ciimlesi 90k onemlidir. Kami doyunca a9 gunlerini unutuveren
Tiirkun hem 90k olumlu hem de olumsuz yoniinii a9iklar bu ciimle. Olumsuzdur, 9iinku milli
hafizasi yoktur. Olumludur, milli hafizayi kotii hatrralar ve onlardan kaynaklanan kinlerle
doldurmami§trr. Burada hemen bir §eyi eklemek lazim. Milli hafiza mutlaka kinlerle mi dolu
olmahdir? Bir denge kurulamaz mi? Tarihi bilmek, bugiine ve yarma yol gostermek demektir.
Elbette tarihin tutsagi olmadan, tarihin i9inden ge9erek bugiinu ya§amak hedef olmahdir. Turkler
tarihin ^inden ge9mektense, eskiyi unutup her §eye hep yeniden ba§lamak istemi§ler, geli§tirip
devam ettirmek yerine reddedip, yeniden ba§lamak Tiirk tarihinin bence en onemli ozelligidir.
Bunun Turklere biiyiik bir dinamizm verdigi inkar edilemez. Onlan tarihin genellikle kinlerle
orulmu§ baglanndan da uzak tutar. Fakat bu zihniyet tecriibe birikimine de firsat tammaz.

Bilge Kagan’dan asirlar sonra Ataturk de Tiirkun oliim kalim miicadelesini bizzat anlatmak
ihtiyacim hissettikten sonra, unutulmamasi dilegiyle bunu Tiirk Gen9ligine emanet etmi§tir.
Heniiz iizerinden 90 yil ge9mi§ olan 1919-1923 miicadelesini bugiin kimler, ne kadar
hatirlamaktadir?

Giinliik haberleri dinlerken bile tarihi bilenlerin zihninde bir9ok somlar olu§maz mi?

1 . Tiirk i9in farkli irk ve dinlerle bir arada ya§amak tarih boyunca denenmi§ bir tecriibedir.
Bundan dolayi da biitiin ki§kirtmalara ragmen alelade vatanda§ta kom§ulanna kar§i dii§manlik
bulunmaz. Herkesin dini kendine aittir. Olenlerin ardmdan “Dinince dinlensin” sozii acaba ba§ka
hangi dilde vardir? Keza “kendini benim yerime koy” deyimi i9in de aym soru somlabilir.
Ba§kasmm yerine kendini koyabilme, bugiiniin nice yabanci terimiyle anlatilmak istenilen
dummdur ve bu da bizde 90k eskilerden beri vardir. Soyut dii^iinccnin ve kavramla§tirmanm
Tiirklerde eksik oldugu malum, fakat bunlarm ya§andigi ve tadildigi somut ifadelerde rahat9a

344

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

goriilmektedir. Onun i?in de Hiedeger’in “Dil diigiincenin evidir” ciimlesini hatirlamak yeter.
Benzer bir ifade Yunus Emre’de de ge9er: “Dil hikmetin yoludur. ”

2. Sevr anla§masi, Osmanli Devleti’ni olu§turanlarm Avrupa, Rusya ve Amerika tarafindan
ki§kirtilarak Osmanli Devleti’ni bolmeye kalki§malandir. Bu anla§mayi kabul etmeyen Tiirkler,
yeni devletlerini kurmu§lardir. Bu devlette artik Turk milled hiikiim siirecektir. Turk milletinin
i9inde ba§ka irk ve dinlerden insanlar elbette vardir. Fakat milled olu§turan biitiin unsurlar Tiirk
milled adi altmda toplanmi§tir. Gokalp bu noktada Turkgiiliigun Esaslari’ nda 90k a9ik olarak
durumu yorumlami§tir.

3. tilkeyi Sevr anla§masma getiren unsurlar arasmda kiliselerin, misyonerlerin rolii 9oktur.
Atina metropoliti Meletios Metaksakis (1871-1935). 8 Aralik 1921’de Fener Patrikhanesi patrigi
olarak ilan edilir. Yunan i§gal kuwetlerini destekleyen Meletios, 10 Temmuz 1923’te
Yunanistan’a ka9ar. Fener Ortodoks Kilisesi patrigi gibi, Ermeni patrigi Zaven Efendi
(Egyazaryan, 1868-1927) de Milli Miicadele sirasmda Rumlarla i§birligi yapmi§tir. Anadolu’nun
en iicra ko§elerine kadar gitmi§ olan misyonerler -ki Amerikalilar 9ogunluktadir- de karde§
karde§ ya§ayan insanlann arasim a9mi§lardrr. Giiniimiizde anladlan nice kom§uluk ve karde§lik
hikayeleri, tipki kiliselerde 9ignndan 9ikanlan komitecilerin yapdklan katliamlar kadar ger9ektir.

Aradan yillar ge9tikten sonra bugiin ortaya adlan, savunulan nice goru§, tarih bilmezlikten,
tarihi unutmaktan kaynaklamr. Bilge Kagan 90k haklidir: “Ey Tiirk sen tok iken agligi bilmezsin. ”

Bu 90k uzak bir iklimde kalmi§ olan yazitlar, Turk milletinin psikolojisiyle ilgili nice
if§aatta bulunmaktadir. Sadece onlan okumak ve ilzerinde dii§iinmek, uygun sorulan sormak
zahmetinde bulunmak gerekmektedir.

Hiikiimdar Bilge Kagan’dir ama karde§i Kiiltigin’le birlikte idareyi yiiriitiir. Kendilerinden
daha ya§li ve tecriibeli Tonyukuk (6.725) yanlanndadir. O du§manlan olan £inlileri iyi tamr,
yillarca orada onlann esiri olarak kalmi§tir. Tonyukuk o istirapli yillannda geni§ bir tecriibe
kazanmi§, ufku geni§lemi§tir. O £inlilerin nasil du§unduklerini bilir. Tonyukuk her taraftan gelen
istihbarat haberlerini takip eder. Halk kendi havasmda iken o du§manm baskimm du^unur, onlara
nasil kar§i koyacagim planlar. Karli dagdan atlanyla birlikte yuvarlanarak inen yigitler, baskma
gelen du§mam basarlar. Okuyanlann bir destan anlatimi ve guzelligi buldugu bu sadrlar devlet
adami sorumlulugunu da hatirlatir.

Tonyukuk idarecinin sadece tek ba§ma olmadigim gosterir. Bilge Kagan kendinden
oncesini inkar etmez. Bir yeniden dogu§ soz konusu oldugu i9in fazla geriye gitmezse de,
babasiyla annesini anar. Goktanri, llteri§ Kagan (Kaganligi 681-693 arasi) ile Ilbilge Hatun’u gok
katmdan Turk milled yok olmasm diye gondermi§tir. Son derece ger9ek9i bu diinyaya ait i§lere,
bu cumle her dakika tekrarlanmayan metafizik bir boyut da katar.

Bu metinde de du§unenlerin sayisi azdir. Halk gunliik ihtiya9larmi gordukten sonra otesini
du§unmez ve sonata du§manlannm esiri olur, olur veya istirap 9eker. Bilge Kagan israrla bunu
tekrarlar. Maziyi bilmek, insam bugune kar§i hazirlikli kilar. Ben bunu moda bir ifade olan
“tarihle yuzle§mek” yerine, “tarihin linden ge9mek” diye nitelemeyi tercih ediyorum. (^unku
“yiizle§mek” kelimesinde, hem bir su9luluk hem de ondan ka9mak anlami bulunur. Halbuki
onemli olan tarihin her hangi bir amna takilip kalmadan, onu bilmek gerekir.

Samyorum bugiin en buyiik ihtiya9lanmizdan birisi bu metnin giizel bir ifadeyle bugunku
Tiirk9eye nakledilmesidir. Oyle ki degi§ik alanlarda 9ali§an Tiirk aydmlan, Turk tarihinin i9inden
ge9mek ihtiyacim hissettiklerinde bu metin bir hareket noktasi te§kil edecektir. Tarihin tek bir
noktasma takilip kalmadan ^inden ge9mesini bilenler, tarihi tecriibelerin bugunku meseleleri
halletmekte oynadigi onemli rolii anlarlar. Tarihte her olay belirli tarihte, belirli bir yerde, belirli
ki§i ve ki§ilerce tek bir defa vuku bulmu§tur. Bu unsurlardan biri noksansa, o tarih degil
efsanedir. Halk efsaneyi sever. Tarih efsanede kismen ya§ar, ama efsane tarihimsi olsa da tarih

InciENGINUN

345

degildir, sadece bizi tarihe gotiirur. Efsaneye dayanarak tarihi yeniden yazmaya kalki§mak
hakikatin saptmlmasi demektir.

Goktiirk yazitlarma bu gozle bakildigmda o giinden bugiine ula§an

a . Evrensel gersekler, b. Atasozleri ve deyimler c. Davram§lar bulundugu goriilur.

a. Evrensel ger9ekler: Dunya siyaseti disiplin, niifus ve zenginlik uzerine kuruludur.
Kultigin yazitimn cephesinde “Amcam kagan oturarak Turk milletini tekrar tanzim etti, besledi.
Fakiri zengin kildi, azi gok kildi.” denir. Bu sade ifade giiniimuzde her an goriilen dunya
hakimiyetinin ozetidir.

Bir milleti asil zayif dii§uren kendi i9indeki ihtiraslar, 9ati§malandrr. Bunlann di§ gU9ler
tarafmdan tahriki de kolaydir. Bu tur isyanlar sadece bo§una oliimlere yol a9mi§tir: “Kanin su
gibi kogtu, kemigin dag gibi yatti. Beylik erkek evladin kul oldu, hanimlik kiz evladin cariye
oldu. ’’("Ergin, 1979 , s. 9 ).

Bilge Kagan bu tecriibelerden sonra kendisinin tahta ge9tigini soyler. O, “varlikli, zengin”
bir milletin ba§ma ge9memi§tir. “Kiigiik kardegim Kill Tigin de konugtuk. Babamizin, amcamizin
kazanmig oldugu mdletin adi sani yok olmasin diye, Turk mdleti igin gece uyumadim, gundiiz
oturmadim. Kiigiik kardegim Kill Tigin ile, iki gad ile, ole yite kazandm. Oyle kazamp biitiin
milleti ateg, su kilmadim. ” Bilge Kagan dagilmi§ milletini toplami§, onu beslemi§,
canlandirmi§tir. “Az milleti gok kildim. Degerli illiden, degerli kaganlidan daha iyi kildim,
diigmansiz kildim. Hep bana itaat etti. l§i giicii veriyor. ” Bu satirlar Milli Miicadele’nin
kazamlmasmdan sonra Ataturk’iin 9evre iilkelerle dostluk anla§malanna giri§mesini ve
baglammdan kopanlarak soylenegelen “Yurta sulh cihanda sulh ” ilkesini hatirlatmaktadir.

Hiikumdar veya idareci kendi mensup oldugu aile ve bolgeye de tarafsiz olmak zorundadir.
Bu zor tecriibeden Bilge Kagan da ge9mi§tir: “Dokuz Oguz milleti kendi milletim idi. Gok yer
bulandigi igin diigman oldu. Biryilda beg defa savagtik. ”

Gu9lulerin bir yanda olmasi devleti gu9lendirir. Ayn ayri cephelere aynlirlarsa fitne 9ikar.
Bilge Kagan, karde§i Kill Tigin’in nasil bir kahraman oldugunu sik sik anar. Onlar gu9lerini
birle§tirmi§ler ve ortak dii§mana kar§i hareket etmi§lerdir. Kill Tigin kirk yedi ya§mda 61 mu§tiir.
Bu yazilan da yegeni Yollug Tigin yazmi§tir. Isimlerin amlmasi, birbirine kar§i saygiyi ve bir i§
boliimunii de gostermektedir. Ki§ilerin birbirine du§uriilmesi konusu asil Bilge Kagan yazitmda
i§lenmi§tir. Yazitlarda benzer olaylar anlatilsa da bazi noktalar da ekler vardir.

Devlete ihanet affedilemez. Bu nokta sik sik belirtilir. Her isyan §iddetle bastmlmi§tir.

Atatiirk’un Osmanliyi ele§tirisinin bir benzerini de Bilge Kagan yazitmda bulmak
mumkiin: “Silahh nereden gelip dagitarak gonderdi. Mizrakli nereden gelerek siiriip gonderdi.
Mukaddes Otiiken ormammn milleti, gittin. Doguya giden gittin! Batiya giden gittin. Gittigin
yerde haynn gu olmali: Kanin nehir gibi kogtu. Kemigin dag gibi yatti. Beylik erkek evladmi kul
kildin. Hanimlik kiz evladmi cariye kildin. O bilmemenden dolayi, kotiiliigiin yiiziinden amcam
kagan ugup gitti. ”

Bu metin belli ki bir kriz doneminden sonraya aittir. Sekizinci yiizyil baspnda yazilmi§,
lO.yy Turk metinlerinden Kutadgu Bilig ve Divan u Lugati ’t-Tiirk de onun mirasmdan
yararlanmi§trr. Yeni bir medeniyetin kapismda Yusuf Has Hacib de Ka§garli Mahmut da
atalannin sesini yeni medeniyete duyurmak ihtiyacmi ve sorumlulugunu hissetmi§lerdir. Bu
eserlerin nushalarmin azligmda, §iiphesiz, tarihi silmek isteyen kaba ve kmci giiciin, nehirleri
giinlcrcc mor akitan imha siyasetinin etkisi de vardir. Bu eserlerin ne kadar ge9 bulunduklanm
hatirlarsak, onlarm etkilerinin ancak sozlii kultiirde, dilde devam ettiklerinden o kadar emin
olabiliriz. Sozlii metinler, nesilden nesile, toplumdan topluma aktanlirken elbette 90k
degi§mi§lerdir. Yine de onaltmci yiizyilda ancak derlenebilen Dede Korkut’xm yaziya ge9mesi,

346

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapinnalan Sempozyumu

"Koroglu’nun on yedinci yiizyil derlemesi halk hafizasi olan halk hikayeciligi, farkli kiiltiir
dairelerine girildigi zaman bile, gelenegin konu§ulan dildeki devam giiciinii gosterir. Ziya
Gokalp’m “Altm Destan”mda “Arayim sorayim” diye her dortliigiin sonunda tekrarladigi halkm
gcgmi^in §amm hatirlayi§i ve ona tekrar kavu§mak isteyi§inin kaynagi da bu yazittadir. “Turk
halk kitlesi §dyle demi§: illi millet idim, Him §imdi hani, kime ili kazaniyorum der imi§. Kaganli
millet idim, kagamm hani, ne kagana i§i giicii veriyorum der imi§. ” I§te halk bu durumda iken,
Bilge Kagan ge9mi§i anlatir, Tann’mn kendilerini nasil korudugunu, babasi lltiri§ Kagan ile
annesi Ilbilge Hatunu, adamlanyla birlikte gonderdigini ve halkim esaretten kurtardigmi anlatir.

Bizim ipin hayati olan bu yazitlan biz bulmadik, bunlan biz pozmedik. Ve ne yazik ki,
bunlan giiniimiiz Tiirk9esine saglam, guzel ve etkili bir metin olarak hala aktarmadik. inamlmaz
bir uykuda gibiyiz. Metinle ilgili dil 9ah§malan yapanlar mevcut. Dilci meslekta§lanmiza elbette
mi nn ettanz. Burada bir metin incelemesi olarak Mehmet Kaplan’m Tip Tahlilleri adli 9ali§masim
da, eski Turk ya§ayi§, inan9 ve degerlerini ortaya koyan tahlillerini saygiyla amyor ve bu tur
incelemelerin artmasmi diliyorum. §imdi sira onu guniimuz Tiirk9esinde de unutulmaz etkili bir
metin halinde soyleyecek sanatpilarda. Dilerim bir giin i9lerinde bu heyecam duyarlar, “titrerler”
kendilerini ve farkederler ve atalannm macerasmi bugiinku dille soylerler. Biiyiik temel eserler,
yeraltmdaki sular gibi, varliklanm gostermeseler de besleyici gu9lerini milletlerinin en uzaktaki
unsurlarmda devam ettirirler. Zaman degi§ir, mekan farklila§ir, insanlar binbir yabanci etkiyle
ge9mi§lerini unutur veya inkar ederler ama Orhun Yazitlan gibi biiyiik eserler, besleyici
gii9lerini, en umulmadik anda biiyiik ya§ama hamlelerine dondiirecek sirlanyla i9imizde
ya§amaya devam ederler.

Kaynak9a

Ergin, M. (1979). Orhun Abideleri, Istanbul: 1000 Temel Eser.

Miiftiioglu, A. H. (1971). Goniil Hamm, hzl. Fethi Tevetoglu, Istanbul: 1000 Temel Eser. (Ilk
ne§ri: Tasvir-i Efkar, nu.2974-13 Nisan 1336/1920 v.d.

Kaplan, M. (2004). “Goktiirk Yazitlan”, Turk Edebiyati Uzerinde Ara§tirmalari 3 Tip Tahlilleri,
Istanbul: Dergah Yayinlan, s. 33-41.

Oflazoglu, A. T. (1987). “Amtkabir” Atatiirk, Ankara: Atatiirk Kiiltiir Merkezi Yaymi.
Oflazoglu, A.T. (2001). “Kendine Don” Mutlak Avcilari, TDK Yaymlan, s. 240-246.

Orkun, H. N. (1987), Eski Turk Yazitlan, An k a ra: TDK Yaymlan.

Tekin, T. (1988). Orhon Yazitlan, Ankara: TDK Yaymlan.

TURKiYE’DE TURKiYAT ARA§TIRMALARI’NIN SON ELLi YILI:
GENEL BiR DEGERLENDiRME

Kemal ERA SLA N

Saym Ba§kanlar, Degerli Arkada§lar;

Tiirkoloji biiyiik bir deryadir. Buna vakif olmak be§ on tane omiir gerektirir. Ama
imkanlanmiz nispetinde Tiirkoloji’ye hizmete devam edecegiz. Biz Tiirkoloji ara§trrmalanna ge?
ba§ladik. Bildiginiz gibi, Tiirkoloji gali^malari Avrupa’da, Turfan kazilanndan, Turfan’da elde
edilen metinlerden sonra, hele Strahlanberg’in verdigi bilgilerden sonra Avrupa’da biiyiik o^iide
geli§ti. £ok degerli ilim adamlan turfan metinleri iizerinde, runik metinleri iizerinde galisjtilar.
1893 ’te runik metinlerin 9oziilmesi buradaki biiyiik kiiltiire, biiyiik tarihi gcgmi^c ilgiyi arttirdi.
19 . yy.m ikinci yansmda 90k geni§ bir §ekilde ba§layan Avrupa’daki Tiirkoloji 9ali§malan, bizde
ancak 20. yy.m ilk 9eyreginde ele almdi, universal manada i§lendi. §imdi durumu kisaca
belirteyim:

Bizde Tiirkoloji ara§trrmalannda 90k degerli, Hakkm rahmetine kavu§mu§ isimler var:
Rahmeti Bey, Caferoglu gibi. Dii§iiniin, 1950 ’lerde Tiirkoloji boliimiinde asistan sayisi 4 , Eski
Edebiyatta Rahmetli Halide Dolu Hamm var. Yeni Edebiyatta, Allah uzun omiir versin Omer
Faruk AKUN var. Yeni Tiirk Dilinde Rahmetli Faruk Kadri TIMURTA§, Eski Tiirk Dilinde
Rahmetli Muharrem ERGIN var. §imdi dii§iiniin, bir milyon insamn ya§adigi bir §ehirde en az 1
iiniversite olmasi lazim. Istanbul 10 milyona yakla§mi§, 3 tane iiniversite var. Ve bunlardan da
Tiirkoloji sadece Istanbul Universitesinde var. Diger iiniversitelerde Tiirkoloji yok. Ankara’da Dil
Tarihte var, daha soma Erzurum’ da var, bir de Konya’da var. Bunlardaki Tiirkoloji ile ugra§an
hocalan toplasamz, elemanlan toplasamz 20 - 30 ’u ge9mez. 20-30 ki§i ile de Tiirkoloji geli§mez.
(^iinkii boliim azligi, kadro azligi taslak azligim dogurunca ara§trrma yapamazsimz. Ve biz
yillarca bir ogretim kurumu olarak 9ali§tik.

Ara§tirma hep ikinci planda kaldi. Ama 1950 ’lerden soma 90k degerli gen9
meslekta§lanmiz yeti§ti. Tiirkolojiyi bugiinku seviyesine getirmi§ olduk. iiniversite azligi,
Tiirkoloji boliimlerinin azligi, uzman, yeti§mi§ elemanlann azligi ister istemez bizde
Tiirkoloji’nin ancak Avrupa’dan bir hayli zaman soma geli§mesine neden oldu. Bugiin bir9ok
iiniversitede Tiirkoloji boliimleri var. Burada gorev yapan 90k gen9 arkada§lar var. Bunlann
9ali§malarmm i9inde hakikaten 90k degerli olanlar var. Zamanla bu kadrolar daha da geli§ecek,
oturacak iiniversiteler ve Tiirkoloji yeni ufuklar kazanacak. Burada bir onemli nokta daha var.
Bize Tiirk diinyasi kapali idi. Hocalanmiz Tiirk diinyasmi gormeden gittiler. Caferoglu Hoca
kendi memleketine gidemedi. Rahmeti Bey Kazan’ a gidemedi. Biz bu isimleri, buradaki yer
isimlerini hayal olarak dii§iiniiyorduk. Bi§kek, Almati uzak birer hayal gibi geliyordu. Ama
1986 ’dan sonraki devrim Tiirk diinyasmi a9ti bizde de. Ve gen9lerimiz buraya gidip okumaya,
Tiirk lelnjelerini ogrenmeye ba§ladilar. Biz talebeyken Tiirk lelnpeleri hakkmda hi9bir bilgimiz
yoktu. Rahmeti Bey’in biraz Kazak9a metin biraz da Tatarca metni yanm sayfa okumaktan ba§ka
hi9bir bilgimiz yoktu. Ama son 15-20 sene i9inde Kazakistan’a, Krrgizistan’a, Ozbekistan’a,
Tiirkmenistan’a gidip kalan, hatta Sibirya’ya giden arkada§lanmizm oradaki kii9iik Tiirk
topluluklannm leh9elerini incelemeleri, onlara dair eserler yazmalan Tiirkoloji diinyasmi bize
a9ti. Eminim ki, bundan soma 90k daha degerli 9ali§malar yapilacaktir. Burada bir temenni
belirtmek isterim. Bir insan bir dili ancak zor ogrenebilir. Bugiin bir dili miikemmel ogrenen ka9
ki§i var? Bir9ogumuz dil imtihamm verdik ama acaba dili biliyor muyuz? Ben §ahsen dil
imtihamm verdim ama o dili bilen biri gibi bildigimi iddia edemem. Bugiin Tiirkoloji’nin
kaynaklan Almanca, Rus9a, Ingilizce, Fransizca ve buna ilave olarak Japonca, £inceyi de dahil
edebiliriz. Peki, biz bu kadar dili nasil ogrenecegiz? Otuza yakm, kii9iik irili ufakli Tiirk leh9esi
var. Bunlann hepsini nasil ogrenecegiz? Birini ikisini ogrensek bize yeter. Peki, yapilacak §ey ne?

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara$tirmalan Sempozyumu, 2010, 347-348

348

3. Uluslararasi Turkiyat Ara$tirmalari Sempozyumu

Yapilacak §ey; dil bilen arkada§lann temel eserleri Tiirk9eye kazandirmalan, birincisi bu. Ismi
hep ge9ti. Doerfer’in “Elementary Kitabi” terciime edilmeli, degerli arkada§imiz Marcel Erdal’m
Old Turkic Word Formation ve A Grammar of Old Turkic adlr eserleri terciime edilmeli. Onun
gibi Uygur donemine ait yaprlan ara§trrmalar, seri eserler, hepsi Tiirk9eye kazandrrrlmah. Bir §ey
daha yaprlmah. Tiirkoloji mensubu hocalarrmrzm yabancr dildeki eserleri, makaleleri terciime
edilip ciltler halinde yayrmlanmah. Biz bunlardan haberdar olmadrgrmiz miiddctgc Tiirkolojide
bir adrm atmamrza imkan yoktur. Diger Avrupah meslekta§lanmrz ne soylemi§, hangi gorii§leri
getirmi§, bunlarr bilmeden yeni bir gorii§ ortaya atmamrza imkan yoktur. Bir iki eseri bilmek, bir
iki tcrciimcyc bakmakla bu i§ olmuyor. Hepsini gormemiz lazrm. Benim ikinci temennim; cilt cilt
yabancr dilde yazrlmr§ biitiin makalelerin Tiirk9eye kazandirrlmasr. U9iincii bir §eyin daha
yaprlmasr lazrm. Turk Dil Kurumunun yahut YOK’iin ba§kanhgmda veya idaresinde Turkoloji
bankasmm, bilgi bankasmm kurulmasr lazrm. Biitiin diinyada Tiirkoloji ile ilgili 9ah§malann
buraya yiiklenmesi ve bu bilgilerin tasnif edilmesi lazrm. Eger bunlar yaprlmazsa biz Tiirkoloji’de
pek fazla adrm adrp ilerleyemeyiz.

Elli sene onceki ile bugiinkii Tiirkoloji 90k farklr. Bugiin 90k degerli 9alr§malar var. (^ok
iyi yeti§mi§ elemanlar var. Ama bunlar yeterli degil. Muhakkak bu ii9 §eyin yaprlmasr lazrm: Ana
eserlerin terciimesi, makalelerin ciltler halinde terciimesi ve bilgi bankasmm, Tiirkoloji bilgi
bankasmm kurulmasr. Ba§ka tiirlii Tiirkolojide biiyiik hamle yapmamrz miimkiin degil.
Dii§iinebiliyor musunuz, Tiirk leh9elerine ait Rahmeti Bey’in okuttugu iki yarrm sayfalrk eserden
ba§ka bilgimiz yoktu. Bugiin teknik geli§mi§. Bu da Tiirkoloji’ye yardrmcr bir kaynaktrr. Rahmeti
Bey bir metin okutacak, kiitiiphanede tek niisha var. Srrayla gidip sayfa sayfa kopya ederdik. Ya
bugiin bilgisayar var, bugiin fotokopi makinesi var, her §ey kolay bugiin. Bir trklamayla, diinyanm
obiir ucundaki bir kiitiiphanenin kaynak eserlerine ula§ryorsunuz. Bu kadar nimet oniimiizdeyken,
artrk Tiirkolojide gerekli 9ali§mayi yapmazsak na nk or sayrlrnz. Te§ekkiir ederim.

GOKTURKLERLE iLGiLi ROMANLAR

Bilge ERCILASUN

Edebiyat, sanatm en karma§ik dalidir. Bir tarafitan giizel sanatlar i?inde yer alrr, diger
taraftan hayatla siki sikiya baghdir. Ger9ek hayattaki biitiin degi§me ve geli§meler, ya§anan
biitiin 9alkantilar, edebiyati yakindan alakadar eder. Sosyal, kiilturel, siyasi, ekonomik biitiin
olaylar, 9e§itli boyutlarda edebi eserlere akseder, eserlerle ifadesini bulur.

Edebiyatm onemli bir kaynagi da tarihtir. Avrupa’da Romantizmin ortaya 9ikmasiyla tarih,
ozellikle milli tarih, edebiyat9ilann dikkatlerini yonelttikleri bir saha olmu§tur. Boylece tarihi
roman tiirii ortaya 9ikmi§ ve 19. yiizyilda olduk9a popiiler bir goriiniim kazanmi§tir. Fransa’da
Alexandre Dumas, ingiltere’de Sir Walter Scott gibi romancilar, yazdiklan tarihi romanlarla
biiyiik bir §ohret kazanmi§lar, yeni nesillere kendi tarihlerini tamtmayi ve sevdirmeyi
ba§armi§lardir. Boylece tari hi roman turii, Avrupa’da, etkisi zaman zaman azalmakla beraber,
giiniimiize kadar gelmi§tir.

Tiirk edebiyatmda tarihi roman Namik Kemal’le birlikte goriiliir. Yazarlar, Turk tarihinin
herhangi bir devresini ele alarak aynntili bir §ekilde i§lemi§lerdir.

Konumuzla ilgili sekiz roman tespit ettim. Bu sekiz eserin yedisi, tarihi romandir. Bunlar
basili§ tarihlerine gore §oyle srralanabilir:

Abdullah Ziya Kozanoglu

Giiltekin

(1928)

Kolsuz Kahraman

(1930)

Nihal Atsiz

Bozkurtlarm Oliimii

(1946)

Bozkurtlar Diriliyor

(1949)

Dr. Murat Kimkoglu

Bozkirin Efendisi

(2008)

Adil Demir

Altay Kaplam

(2009)

istemi Kagan’in El^isi

(2009)

tizerinde durulmasi gereken bir ba§ka roman da Ahmet Hikmet Miiftiioglu’nun Goniil
Hamm adli eseridir. Bu roman 1 §ubat 1336/1920-13 Nisan 1336/1920 tarihleri arasmda Tasvir-i
Efkar gazetesinde 33 boliim halinde tefrika edilmi§tir. Ahmet Hikmet bu eseri 3 Mart 1336/1920
tarihinde tamamlami§tir. Eser Ahmet Hikmet’in saghgmda basilmami§tir. Dr. Fethi Tevetoglu
tarafmdan hazirlanan ve 1951 yilmda basilan Buyiik Tiirk9ii Miiftiioglu Ahmet Hikmet adli
biyografik eserde ozetlenmi§tir. Eserin ilk baskisi, 1971 yilmda yine Fethi Tevetoglu tarafmdan
hazirlanarak, Milli Egitim Bakanligi 1000 Temel Eser serisinde yaymlanmi§tir.

Bu romanda 1917 Eyliiliinden ba§layarak Orhun vadisine dogru yapilan kurmaca bir gezi
anlatilir. Ahmet Hikmet bu romana o yillarda Tiirkoloji alamnda yeni bulunan Orhun Abideleri
ile ilgili biitiin bilgileri koymu§tur.

Romanda Orhun Abidelerinin Ahmet Hikmet tarafmdan yapilan giiniimiiz Tiirk9esine i lk
9evirisi goriilmektedir. 1

“Ustte mavi gdk, altta yagiz yer kilindikta, ikisi arasmda Ademoglu kilinmiy Onlann
iizerine atam Bumin Kagan, Istemi Kagan oturmuy ” (Ahmet Hikmet 1971: 91 ).

Bu konu, tarafimdan ele alinmi§ ve 1985 yilmda Istanbul Universitesinde yapilan Be§inci Milletlerarasi
Tiirkoloji Kongresinde etraflica incelenmi§tir. Bunun igin bakimz: Bilge Ercilasun, “Ahmet Hikmet
Miiftiioglu’nun Orhun Abideleriyle Ilgili Romam: Goniil Hamm”, Behind Milletlerarasi Tiirkoloji
Kongresi, Istanbul 1985.

Orhon Yazitlarimn Bulunu§undan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara$tirmalan Sempozyumu, 2010, 349-355

350

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

“Turk ’tin kara halki dti§tinmti§! Devletli bir kavim idik. Devletimiz §imdi nerede? Kime
devlet kazandiralim. Kagam olan bir millettik. Kagammiz bugtin nerede? Hangi kagan iqin
galiqalim?” (Ahmet Hikmet 1971: 92).

Giiltekin ile Kolsuz Kahraman adli romanlar, Atatiirk devrinde yazilmi§lardir ve
Atatiirk’iin tarih tezine uygun niteliktedirler. Yazar, devamli olarak Goktiirk devri ile halihazir
arasmda paralellik kurar. Kozanoglu, ya§anan olaylarda ve kullamlan iislupta kurdugu bu
benzerlikler vasitasiyla, yeni nesilleri bilgilendirmeye ve egitmeye ugra§ir, ayni zamanda hem
Turk tarihini ogretmeye, hem de Atatiirk’iin yaptigi devrimlerin felsefesini a9iklamaya gali^ir. 2

Bozkurtlarin dliimii ile Bozkurtlar Diriliyor adli romanlar, kisaca Bozkurtlar diye
bilinir. Bozkurtlarin Oliimii’nde 622-630 yillan arasmda vuku bulan olaylar anlatilir.
Bozkurtlar Diriliyor romamnda 679 yilmdan ba§layarak llteri§ Kagan’a kadarki olaylara yer
verilmi§tir.

Bozkurtlarin dliimii ve Bozkurtlar Diriliyor, canli ve gerilimli eserlerdir. Atsiz,
giiniimiizle miinasebet kurmaz. Olaylan, miimkiin oldugu kadar devrine uygun bir §ekilde
vermeye gayret eder. Devrin tarihi atmosferini canlandirmaya, ya§amaya ve ya§atmaya 9ali§ir. 3

Tarihi romanlar iizerinde Prof. Dr. Inci Enginiin’iin yonetiminde, Hiilya Argun§ah
tarafmdan bir doktora tezi yapilmi§tir. “Tiirk Edebiyatinda Tarihi Roman (Turk Tarihi ile
ilgili)” ba§hgmi ta§iyan bu 9ah§mada Abdullah Ziya Kozanoglu’nun ve Nihal Atsiz’m romanlan
da dahil olmak iizere Turk edebiyatmdaki tarihi romanlar kronolojik bir sira i9inde incelenmi§ ve
degerlendirilmi§tir. Bunun i9in bu yazida bu dort roman iizerinde durulmayacaktir.

Burada kisaca bahsedilecek olan eserler, 2008 ve 2009 yillannda kaleme alinmi§ bulunan
119 romandir. Bunlardan ilk ikisi kisaca tamtilacak, ikjuncusii biraz daha aynntili olarak
i§lenecektir.

Adil Demir tarafmdan yazilan Altay Kaplam 310 sayfadir. Eserin tarn adi Altay Kaplam-
Goktiirklerin Dogu§u-Altin Kabzali K1I19 §eklindedir. Olaylar on bir ya§mda bir 9ocuk
agzmdan anlatilir. Oba beyinin krupiik oglu olan bu 9oeugun adi Cebe’dir. Cebe, bey 9oeugu
oldugundan (^inlilcr tarafmdan ka9inlir. Romanda Bumin Kagan ile Istemi Kagan tarafmdan
Goktiirk Devletinin kurulu§ hikayesi anlatilir. Eserde Tiirk destanlanna ve efsanelerine yer
verilmi§, eski Tiirk hayatma ait bazi sahneler (Atalar Obasi’nda demir dovme gibi) anlatilmi§tir.

Serinin ikinci kitabi, istemi Kagan’m EI9M adim ta§ir. 435 sayfalik olan bu hacimli
eserde Istemi Kagan zamam konu edilmi§tir.

Bu romanlar, Aptullah Ziya Kozanoglu ve Feridun Fazil Tiilbent9i tarzinm devami
niteligindedir. Yani gen9lere hitap eden bir roman dizisidir. Maceraya dayali ve egitim ama9li
olan bu eserlerden birincisi 2009 yilinm Ocak aymda, ikincisi ise aym yilm son aylannda
basilmi§trr. Bu da, bunun bir roman serisi oldugunu, kisa zamanda romanlarm devamimn
9ikacagmi gostermektedir.

Romanlarm yazan Adil Demir 1953 yilinda Kocaeli’de dogmu§tur. Bakirkoy’de ve
Aksaray’da oturmu§, Pertevniyal Lisesini bitirmi§tir. Halen §i§li’de oturmaktadir. Kasta§
Yaymevi adma Diinya Klasiklerinden terciimeler yapmaktadir. Adil Demir, gen9liginde
Kozanoglu’nun romanlanm okudugunu ve bu romanlarm onda yarattigi biiyiik tesirin omiir boyu
devam ettigini, ozge9mi§inde belirtmektedir.

2 Giiltekin ve Kolsuz Kahraman adli romanlarm tahlili igin bakmiz: Hiilya Argun§ah 1990 (basilmami§
doktora tezi).

3 Bozkurtlarin Oliimii ve Bozkurtlar Diriliyor adli eserlerin tahlili igin bakmiz: Hiilya Argun ^ah 1990
(basilmami? doktora tezi).

Bilge ERCiLASUN 351

Uzerinde duracagim diger romamn yazan Dr. Murat Kimkoglu, 1955 Malatya dogumludur.
Orta ogrenimini Istanbul’da tamamladiktan sonra Ankara Tip Fakiiltesine girmi§tir. Kalp ve k?
hastaliklan uzmam olan Kimkoglu, halen Ak§am gazetesinde tip konusunda ko§e yazilan
yazmaktadir.

Bozkirin Efendisi adli roman, Dogan Kitap tarafmdan 2008 ’de Istanbul’ da basilmi§tir. 547
sayfaliktir. Biiyvdope boyda, ktu^iik puntolu, yani olduk9a hacimli bir eserdir.

Romanda 627 yilmdan itibaren ge9en olaylar anlatilmaktadir. Goktiirk Devleti yikilmi§tir.
Yin Daglarmdan Gobi £oliine kadar uzanan biitiin Orta Asya, £in imparatorunun kontroliine
girmi§tir.

Roman 52 boliimden meydana geliyor. Her boliimiin ba§mda bir vecize bulunmaktadir. Bu
soz, o bolumiin ana fikrini belirtir. Birka9 omek verelim:

“Agaca dayanma biikuliir, suya dayanma dokuliir” ( Kimkoglu 2008: 11),

“Derdi qeken bilir, aguyu iqen bilir” ( Kimkoglu 2008: 56),

“Dublin mil bir kez arka, ya kuzgun kaparya karga” (Kimkoglu 2008: 162).

Turk boylan bozkirda dagmik bir §ekilde ya§amaktadirlar. T’ung-kuan Kalesi derebeyi
olan Kara Hiuan’a her sene agir vergiler vermektedirler. §ehirde olan Tiirklcr ise kole olarak agrr
i§lerde 9ali§maktadirlar. ^in imparatoru, Kara Hiuan’a ek^i gonderir ve ondan bozkirda Rit
Nizami ’nm uygulanmasmi ister ve bir de tapmak yaptrrmasim emreder. Bu ise, Kara Hiuan’m
kayitsiz §artsiz (^in Imparatoruna baglanmasi demektir. Halbuki Kara Hiuan bunu
istememektedir.

Romanda olaylar bir kehanete dayamr ve bu kehanet etrafmda geli§ir. Kehanet, bozkirda
kil 9adirda dogacak bir 9ocugun prensesi oldiirmesi diye ifade edilir. Bu kehanet zamanla biitiin
bozkirdaki insanlar arasmda yayilir ve £in, Mogol, Tiirk herkesi etkiler. Sonunda kehanetin
uydurma oldugu ortaya 9ikar. Fakat artik olaylar, kehanet dogrultusunda ilerlemi§, kehanetin
onemli bir boliimii ger9ekle§mi§tir.

Romanda kehanet, pek 90k yerde leit-motif olarak kullamlmi§tir.

Kehanet romamn bir9ok yerinde bazen aynen, bazen de ozetlenerek, tekrarlamr.

“Altaylarin eteklerinde, giineyde

Kara kil qadirda bir bebek dogacak

Kara ku§ qocuga i§aret koyacak.

Sizin istediginiz onda

Onun istedigi sizde olacak. ”

“O kara qadirda dogan Qocuk seni (Prensesi) dldiirecek. ”

“Bozkirin askerleri

Kanncalar gibi tirmanacaklar surlardan yukan.

Bur9lardan a§agi kanlar akacak.” (Kimkoglu 2008: 32, 314, 340).

Yukanda da belirtildigi gibi, romanda ii9 farkli yerde bu §iirli ifade aynen
tekrarlanmaktadir. Bazen de buradaki fikir tekrarlamr. Bu, romandaki en onemli leit-motiftir.

352

3 . Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

Romanda ba§ka leit-motifler de goriilmektedir. Bunlardan bin de bozkirdaki Turk
obalannm birle§ecegi, bir bayrak altmda toplanacagi motifidir. Bu durum, once konu§ulur,
agizdan agiza yayilir, romamn sonunda gcrgcklc^ir.

Roman, ig i9e ge9mi§ pek 90k olaydan meydana gelir. Temel olaylar arasmda Yada Ta§imn
ele ge9irilmeye 9ali§ilmasi da bulunmaktadir. Yada Ta§i, Begrek Handadir. Pek 90k insan bu ta§i
ele ge9irmek ister. Bunun i9in Turk obalarma casuslar, ajanlar yerle§tirilir.

Romanda, Turk boylarmm birbirlerine dii§meleri, aralannda yaptiklan 9eki§meleri,
gerilimli ve ba§anh bir §ekilde, ustaca anlatilmi§tir.

Romamn en onemli taraflanndan biri, kotiilugiin baskm ve hakim bir unsur olarak ele
almmasidir. Yazar hem olaylar, hem de karakterler vasitasiyla, kotiiliigii 90k iyi i§lemi§tir. £in
Prensesi Orbay, Ciice Yang-li, Vali Er Samir, Kenjeke Kadm, Salur Alp kotii, hain, zalim
tiplerdir ve romanda 90k canli olarak tasvir edilirler. Bunlar gittikleri her yere kotiiliik tabular. Bu
yiizden romanda ihanet, kiskan9lik, yalancilik, hainlik somut bir §ekilde kar§imiza 9ikar.

Romanda kotiilugiin bir sembolii de Kurday Ku§’tur. Derebeyi Kara Hiuan’a ait olan
Kurday Ku§, romanda 90k canli tasvir edilmi§tir. Kurday Ku§’un sebep oldugu feci olaylar,
romanda olduk9a 9arpici bir §ekilde anlatilrr. Romanda Kurday Ku§’un her §eyi bilmesi, her
bilinmezi 9ozmesi ve anla§ilabilir hale getirmesi, sevmedigi, dii§man oldugu insanlara saldrrarak
gozlerini 9ikartmasi gibi deh§et verici bir9ok olay vardir. Bu sahneler, okuyucuyu etkileyici bir
§ekilde anlatilmi§tir.

Romanda kotiilugiin biitiin §ekilleri goriilmektedir. Oyunlar, pusu kurmalar, hileler 90k
canli ve ayrmtili olarak anlatilir. Menfaat hesaplan, makam ihtiraslan, korkakliklar, riyakarliklar,
misyoner 9ah§malan, her devirde, her yerde uygulanan ve ge9erliligini koruyan kii9iik ve
giindelik hesaplar, ku9iik menfaatler ugruna toplumun degerlerini satma, ideallerden vazge9me
gibi, bugiin bile rastlanan ayak oyunlarmi yazar romana 90k iyi yerle§tirmi§tir. Bu yiizden olay,
tarihte ge9mesine ragmen evrensel ve giincel bir nitelik ta§ir.

Romanda, iizerinde durulan bir konu da, biiyiiciiliiktiir. Kurday Ku§, Kenjeke Kadm,
Prenses Orbay dii§manlarina biiyii yaparlar ve §amanlar, bu biiyiileri 9ozmekte 9ogu zaman
etkisiz kalirlar.

Romanda kotiiliige kar§i duranlar ve bu konuda etkili olanlar §amanlardir. §amanlar,
romamn onemli tipleridir. §aman Argil, §aman Dalluci, Destanci £u-§u gibi karakterler, etkili ve
yonlendiricidirler. Olaylan yonlendirmekte ustadirlar.

Romamn 90k kalabahk bir §ahis kadrosu bulunmaktadir. Bu, tarihi romanlarm bir9ogunda
goriilen bir ozelliktir. Yine de olaylar, belli §ahislar etrafmda geli§mektedir.

Bahsedilmesi gereken bir diger konu, romamn basjinda goriilen ve ^in Imparatoru
tarafmdan bozkirda benimsenmesi emredilen Rit Nizami’dir. Rit Nizami’na gore, £inli
misyonerler bozkirda yava§ yava§ Q’in kiiltiiriinii ve inan9lanm yayacaklardir. Bu diizen
bozkirdaki beylerin, yani idarecilerin 90k ho§una gider ve benimsenir. Idarecilerin tavirlan
romanda §oyle anlatiliyor:

“Bozkirin acimasiz §artlarinda ayakta kalmakta zorlanan kiigiik Asya beylikleri igin Rit
Nizami kurtanci olmugtu. Hemen hepsi misyonerlerin yanlannda getirdikleri hediyelerin
cazibesine kapilmigti. Ozellikle beyler yeni diizeni gok sevmigti. Rahipler, beylerin ve zengin siirii
sahiplerinin giiciine ve yetkilerine kangmadiklan gibi, onlann toplum igindeki yerlerini daha da
saglama alacak konugmalar yapiyorlardi. ” (Kmikoglu 2008 : 356 ).

Fakat Rit Nizami’nm getirdigi sjartlar arasmda, ya§amakta olduklan milli kiiltiiriin yava§
yava§ degi§mesi ve ekonomik gii9lerinin yava§ yava§ (^inlilcrin eline ge9mesi de vardir. Bunu
idareciler fark etmezler veya miihimsemezler. Bunun sonucu, bozkirdaki diizenin zaman i9inde

Bilge ERCiLASUN 353

£inliler lehine degi§mesi, yani Turklerin sahip olduklan maddi ve manevi degerlerin veya
vasitalann £inlilerin eline ge9mesi ger9egi bulunmaktadir.

“Rit Nizami ’ni kabul eden beyler yeni diizenin kendilerine sundugu avantajlara o kadar
aligtilar ki, yagam tarzlannm gittikge degigtigini ve iirettikleri her geyin kiigiik bir bedel kargihgi
(fin ’e gittigini fark etmediler. Degig tokug ve ticaret gartlari her gegen gun biraz daha Qnlilerin
lehine degigmeye bagladi. ” (Kimkoglu 2008: 357).

£inli rahiplerin asil istedigi gey, Turklerin inan9lannm degi§mesidir.

Bu da romanda §oyle belirtilir:

“Rahiplerin bnemli bir misyonu da bozkir insanimn inanglarmi degigtirmekti. Halka Gdk-
Tengri’nin esasinda Hiikiimdar Kao-Tsung’dan bagka biri olmadigi diigiincesini agilamaya
galigan misyonerler degigik boylardan toplanan fakir gocuklan yakin gehirlerde agilan
tapinaklarda egitiyor, her tiirlii ihtiyaglari kargilanan gengler birkag yil iginde tanri imparator ve
Rit Nizami ’na inanan sadik ve saygili askerler haline geliyorlardi. Hepsinden kdtiisii; daha once
torenin yasakladigi afyon ve uyugturucunun serbestge kullanilir olmasiydi. ” (Kimkoglu 2008:
357).

Romanda Rit Nizami’nm yeti§tirdigi yeni nesil kar§isma, §amanlarm yeti§tirdigi ve egittigi
9oeuklar ve gen9ler konulmu§tur. Romamn sonunda bozkirdaki Tiirkler birle§erek £in duzenini
yikarlar. Roman bu 9ati§ma uzerine kurulmu§tur.

Romanda uzerinde durulan bir konu da egitimdir. Yazar romamn pek 90k yerinde egitim
meselesi uzerinde durur. Gelecek nesil kavramimn onemini vurgular. Olaylan ve bilgiyi gelecege
ta§iyan en onemli karakter, destanci £u-§u’dur. Destanci ^u-§u 9oeuklara alfabeyi ogretir,
onlarm okuyup yazmalanm saglar. Aynca onlara kimlik ve limit a§ilayan bir takim destani ve
milli bilgiler de verir. En onemlisi de, kehanetin ^u-§u tarafmdan 9ocuklara anlatilmasidir.
Destanci (^u-§u, kehaneti bir efsane gibi 9oeuklara anlatirken onlara Turklerin ge9mi§i hakkmda
da bilgiler verir, onlarm milli §uur kazanmalarmi ve ge9mi§le gelecegi bir butiin halinde
dii§unmelerini saglar.

Roman aym zamanda bilimsel bir nitelik de ta§imaktadir. Yazar eserin sonuna bir kaynak9a
koymu§tur. U9 sayfalik bu kaynak9ada sahamn pek 90k etkili ve onemli isimleri bulunmaktadir:
Muharrem Ergin, Eberhard, Jean Paul Roux, Rene Grousset, Lev Nikolayevi9 Gumilev, Bang,
Denis Sinor, Halife Altay, Akmataliyev, Abdiilkadir inan, Faruk Sumer, Bahaeddin Ogel gibi. . .

Romanda bagimsizlik temasi i§lenmi§tir. Bunun i9in yazar birlik olma ve gii9lii olma gibi
iki temel olgu uzerinde durmu§tur. Turklerin bagimsiz olmalan lazimdir. Bunun i9in birlik
olmalidirlar ve kuwetli olmalidirlar. Ancak bu takdirde bagimsizliklanm kazanabilecekleri,
romanda tekrar tekrar belirtilir.

Romamn sonunda bu birligin saglandigi goriilur. Bir araya gelen Tiirkler, bir ordu
kurmu§lardir. Bu ordunun, “II Kagan ’dan bu yana bozkirin gordiigii en biiyiik Turk ordusu
oldugu” ifade edilir ve “Sarinehir’i” ge9erek “Yin-ch’uan gehri surlarina dogru” yakla§tigi
belirtilir (Kimkoglu 2008: 498).

Artik bozkirdaki Tiirkler bir araya gelmi§tir. Bu durum romanda §oyle belirtiliyor:

“Kehanet gerqeklegmig, bozkirdaki turn uluslar aym bayragin altinda bir araya gelmigti.
Toles boylari biiyiik orduya onar bin siivari ile katilmiglardi. Bugut, Ezgil, Ediz boylan beger bin
askerin yamnda alevli oklar da getirmiglerdi. Hun-yii marangozlari biiyiik mancimklar yapmig,
Kirgizlar surlara tirmanmak igin uzun merdivenler hazirlamiglardi. ” (Kimkoglu 2008: 499).

Romanda uzerinde durulmasi gereken bir ba§ka konu, olay orgusunun Ergenekon Destani
ile benze§mesidir. Yazar romandaki olaylarla Ergenekon Destani arasmda sik sik benzerlik ve

354

3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu

parallellik kurar ve Ergenekon destanim hatrrlatir. Romandaki bozkirda ya§ayan biitiin Turk
boylannm birle§erek bir liderin onderliginde £in ordusuna kar§i yiiriimesi ve bagimsizligim
kazanmasi olayi, Ergenekon destamndaki Tiirklerin 9ogalmasi ve bir Bozkurdun onderliginde
birle§erek ve kapali bir alandan gikarak diinyaya yayilmasma benzetilerek anlatilmaktadir.

Romanda vurgulanan bir ba§ka konu, A§ina boyunun iistiinliigii ve sava§9iligi meselesidir.
Goktiirkler yenilince A§ina boyunun ordusu dagitilmi§, onlann ordu kurmalanna ve askerlik
yapmalarma izin verilmemi§tir. Romamn sonundaki kurtulu§ da, yine A§ina boyunun
toparlanmasi ve sava§masi sayesinde ger9ekle§ir. Bu fikir romanda destanci £u-§u tarafmdan
§oyle ifade ediliyor:

“A$ina boyu han boyudur, liderler buradan gikar” (Kmikoglu 2008: 71).

Romanda iyi ve ayrmtih olarak isjlcncn bir tema da, gaflettir. Ozellikle yonetici durumda
olan beylerin aldrrmazligi, umursamazligi ve bilgisizligi, biitiin yonleriyle ortaya konulmu§ ve
9e§itli olumsuz somnjlanna da dikkat 9ekilmi§tir. Begrek Alp, Bey Manguri gibi gafil ve her
§eyden habersiz beylerin yiiziinden Turk boylannm ba§ma gelenler anlatilmi§trr.

Romanda i§lenen onemli temalardan biri de milli kimligin kaybedilmesi veya
yabancila§madir. Bu olgu, Aytmatov’ un romanlannda “Mankurtluk” kelimesiyle ifade edilir.
Juan Juanlann esirlerin kafatasma lslak deve derisi ge9irmeleri gibi, Teko Alp de Prenses
Orbay’m gozlerine bakmca biiyulenir ve §uursuz bir §ekilde kendisine emredileni yapar. Bu
durum romamn bir yerinde somut bir §ekilde ifade edilir. Prenses, Teko Alp’e §oyle bir emir
verir:

“Git ve elini ate§e sok” (Kmikoglu 2008: 371)

der. Teko Alp kendisinden isteneni goziinu kirpmadan yapar, yani gider ve elini ate§e sokar.
Aynca Prensesin emrinden 9ikamaz ve Aytmatov’un eserlerinde sik sik rastlanan Mankurt tipler
gibi annesini tammaz, hatta onu du§man gibi goriir.

Romanda i§lenen bir tema da, vatan sevgisi ve vatan hasretidir. Romanci sik sik vatan
sevgisi konusuna deginmi§ ve vatan kavrammin onemine i§aret etmi§tir. Romanda vatanim ve
sevdiklerini birakmak, terk etmek, biiyuk ve affedilmez bir kusur, bir gunah olarak gosterilmi^tir.
Romamn ba§ karakterlerinden biri olan Aybars, bir kadma duydugu a§k yiiziinden vatanim terk
etmi§, fakat hayati boyunca derin bir vatan hasreti 9ekmi§tir. Romamn birka9 yerinde onun
ya§adigi duygular tasvir edilmi§tir. Aybars ’m ruhu bu yiizden derin bir istirap 9eker. Bu yiizden
Aybars sik sik Altaylann karli zirvelerine bakarak vatanim du§uniir. Hayal eder. (^iinkii onun
vatam Altaylann arkasmdadir. Romanda, Aybars’m ruhunun 9ektigi aciyi ancak “Altaylann
karli zirvelerine bakarak” azaltabildigi ifade edilir (Kmikoglu 2008: 48).

Romanda 9C$itli Turk inan9larma yer verilmi§tir. Bunlann bazilan bozkir kiilturii ile ilgili
inan9lardir (Kimiz i9mek, avlanmak, kartal beslemek gibi). Bazilan da Turk topluluklan arasmda
bugun bile yaygm olarak devam eden inan9lar ve uygulamalardir: Kimiz i9mek, avlanmak, kartal
beslemek, ugursuzluga kar§i boynunda muska ta§imak gibi. . .

Romanda olaylar iyi kurulmu§, iyi kurgulanmi§tir. Olay orgiisu ustaca diizenlenmi§tir.
Olaylarm gerilimli, zaman zaman nefes kesici, heyecanli bir boyutta anlatildigi goriilmektedir.
Tasvir ve anlatim gii9lu ve siirukleyicidir. Rahat okunan bir romandir. Yazarm akici bir iislubu
vardir. Eserde akici, kolay anla§ilir bir dil kullanmi§tir. Bu eserin, aynntili, gerilimli ve biitiin
ozellikleriyle kuwetli bir tarihi roman oldugu soylenebilir.

Bilge ERCiLASUN 355

Sonu?

Argun§ah, 9ali§masmm sonunda tarihi romanlann baski sayilanna bakarak birtakim tespit
ve degerlendirmeler yapiyor. Ataturk devrinde tarihi romanlann 90k basildigim, yani gen9ler
tarafmdan bu romanlann okundugunu, bu durumun Ataturk’ten sonra da devam ettigini, fakat
70’li 80’li yillardan itibaren artik baski yapilmadigim soyleyerek son yillarda televizyon, internet
gibi teknolojik ara9lann okumayi azaltmi§ olabilecegini belirtiyor. Aradan 20 yil ge9ti. Bu yirmi
yilda §artlar degi§ti ve bir Turk Dunyasi dogdu. Seyahatler ba§ladi. Bilgi aki§i oldu. tns anlar
seyahat ederek Orta Asya cografyasim gordiiler ve tamdilar. Bu, onlan tarihe yoneltti ve tekrar
ge9mi§e ilgi duyulmaya ba§landi. Birtakim yeni yazarlar, hatta 90k farkli mesleklerden olan, 90k
farkli birikimler ta§iyan birtakim yazarlar, Orhun Abidelerinin zengin dilinden etkilenerek eski
Tiirk tarihine ilgi duydular. Bu merak ve ilgi ile ara§tirmalar yapip edebi eserler meydana
getirmeye ba§ladilar. Ben bundan sonra bu alanda daha 90k eser verilecegine inamyorum. Bunun
omeklerini de gormekteyim.

Kaynak9a

Argun§ah, H. (1990). “Tiirk Edebiyatmda Tarihi Roman (Tiirk Tarihi ile ilgili)”, Istanbul:
Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, basihnami§ doktora tezi.

Atsiz, N. (1992). Bozkurtlarin Oliimii, Istanbul: Baysan Yaymlan.

Atsiz, N. (1992). Bozkurtlar Diriliyor, Istanbul: Baysan Yaymlan.

Demir, A. (2009). Altay Kaplam-Gdkturklerin Dogu§u, Istanbul: Kasta§ Yaymlan.

Demir, A. (2009). Istemi Kagan ’in Elgisi, Istanbul: Kasta§ Yaymlan.

Ercilasun, B. (1997). “Ahmet Hikmet Muftiioglu’nun Orhun Abideleriyle Ilgili Romani: Gonul
Hamm” (Be§inci Milletlerarasi Turkoloji Kongresi, Tebligler II: Turk Edebiyati, Istanbul
Universitesi 1985), Yeni Turk Edebiyati Uzerine Incelemeler 1, Ankara: Ak9ag Yaymevi.
Kmikoglu, M. (2008). Bozkirin Efendisi, Istanbul: Dogan Kitap.

Kozanoglu, A. Z. (1981). Gultekin, Istanbul: Atlas Kitabevi, 16. baski.

Kozanoglu, A. Z. (1978). Kolsuz Kahraman, Istanbul: Atlas Kitabevi, 14. baski.

Muftiioglu, A. H. (1971). Gonul Hamm, baskiya hazirlayan Dr. Fethi Tevetoglu, Ankara: Milli
Egitim Bakanligi, 1000 Temel Eser.

Tevetoglu, F. (1986). Ahmet Hikmet Muftiioglu, Ankara: Kiiltiir Bakanligi Yaymlan.

356

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalari Sempozyumu

KOKTURK^E NASIL BiR DiLDIR?

Ahmet Bican ERCILASUN

A§agida ses bilgisi ve ses bilimi, bisim bilgisi, soz dizimi, soz varligi ve tarihi gcgmi^i
a?ilanndan Koktiirk9enin ozellikleri maddeler halinde verilmi§tir. Elbette bunlann <?ogu bilinen
ozelliklerdir. Ancak burada ku§ baki§i, nesnel ve yogun bir 9ah§ma yapilarak K6ktiirk9enin tarihi
ve ya§ayan Turk leh9eleriyle diinya dilleri arasmdaki yeri ortaya konulmak istenmi§tir. Ses bilgisi
ve ses bilimi, bi9im bilgisi, soz dizimi boliimlerinde Muharrem Ergin ve Talat Tekin’in
metinlerinden, Tekin’in gramer 9ali§malarindan, Marcel Erdal’m kelime yapimi ve gramer
9ali§malanndan, Ercilasun’un Tiirk Dili Tarihi’nden yararlamlmi§tir. Diinya dilleri baglammda
Greenberg’ in evrensel dil bilgisi kurallan ile diller hakkmdaki genel bilgiler goz oniinde
bulundurulmu^tur. Soz varligi boliimiinde, yukandaki 9ah§malardan da yararlamlmakla birlikte
Hatice §irin User’in son 9ali§masi esas almmi§tir. Tarihi ge9mi§ boliimunde Dogan Aksan’m
ol9iit ve goru§lerine kisaca dokunulmu§ ve bazi yeni ol9iitler ortaya konulmu§tur.

Ses Bilgisi ve Ses Bilimi A9isindan Koktiirk9e

1. Sekiz veya dokuz unlii, on dokuz iinsiiz vardir. c sesi ile di§-dudak unsiizleri v, w, /’ nin
bulunmayi§i; «’nin varligi karakteristiktir.

2. Uzun iinliilere sahiptir.

3. Unliilerde kalmlik-incelik (art-on), diizluk-yuvarlaklik, darlik-geni§lik, kisalik-uzunluk
kar§itligi vardir.

4. Unsiizlerde tonlu-tonsuz kar§itligi vardir; ancak tonlu-tonsuz uyumu soz konusu degildir.

5. Unsiizler, dudak (labial), di§ eti (alveolar), on damak (palatal) ve arka damak (velar)
iinsuzleridir. Di§-dudak (labiodental), §aklama (click), kivrik dil ucu (retroflex), ktujiik dil
(uvular), yutak (pharyngeal) ve girtlak (glottal) unsiizleri yoktur.

6. Patlayici (tonlu, tonsuz) ve akici iinsiizler vardir. Sizici iinsiizler 90k azdir (s, §, z).

7. Geniz (nazal) unsiizleri vardir; fakat geniz iinliileri yoktur.

8. o, 0 , e, kelimenin ilk hecesinde; diger iinliiler kelimenin her yerinde bulunabilir.

9. Biitiin iinsiizler kelime i9inde ve sonunda bulunabilir. Bir9ok iinsiiz kelime ba§mda
bulunamaz.

10. A9ik ve kapali hecelere sahiptir.

11. Unsiiz birikmesi (cluster), belirli iinsiiz 9iftlerine mahsus olarak sadece hece sonunda
miimkiindiir.

12. Kalmlik-incelik uyumu vardir.

13. Kismi bir diizliik-yuvarlaklik uyumu vardir; yardimci iinliiler ve bazi ek iinliileri bu
uyuma girer.

14. l-r dili degil §-z dilidir.

15. Kelime ba§i h->e- ger9ekle§mi§tir; hadak degil adak dilidir.

16. Antag (< am teg), bodke (< bu odke), bugegii (< bu UQegii) gibi omeklerdeki iinlii
dii§mesi ve iinlii birle§mesi bazi ses olaylarimn ya§anmakta oldugunu gosterir.

Bi9im Bilgisi A9isindan Koktiirk9e

1 . Sondan eklemeli bir dildir. On ve i9 ek yoktur.

2. Kelime kokleri ve sonlan sabittir; kok iinliileri degi§mez; kelimeler biikiilmez.

3. Yeni kelimeler, sona gelen eklerle veya analitik yolla yapilrr.

Orhon Yazitlarimn Bulunufundan 120 Yil Sonra Tiirkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu, 2010, 357-361

358

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

4. Ogeler arasi ili§kiler; sona gelen eklerle, son takilarla (sekim edatlanyla) veya kelime
sirasiyla saglamr.

5. Tammlik (artikel) yoktur. Belirlilik, baglamdan ?ikanlrr; nesnelerde ve tamlayanlarda ise
ekle saglamr.

6. Gramatikal cinsiyet ve bunun gerektirdigi uyumlar yoktur.

7. Ikilik yoktur. £okluk, -ki§ilerle ilgili isimler di§mda- yoktur; dolayisiyla ogeler arasmda
sayi uyumu da soz konusu degildir. £okluk, baglamdan anla§ilir.

8. Isim ve fill kokleri ayndir; isim kokii aym zamanda fill kokii, fill kokii aym zamanda isim
kokii olamaz.

9. Fiil tabanlan teklik ikinci §ahis emiri ifade eder; bunun di§mda kullammlan yoktur.
Kullamlabilmek i?in isim yapim, sifat-fiil, zarf-fiil veya kip eklerinden birini aimak
zorundadirlar.

10. Ba§lica kavramlan olu§turmak i9in, yeter sayida yapim eki vardir. Bazi yapim ekleri
donmu§tur. Bazi yapim ekleri de birle§iktir.

11. Sifatlar ve zarflar igi n ayri ekler yoktur; nitelik ve nicelik isimleri soz dizimindeki
gorevine gore sifat veya zarf olabilir. E§itlik ve vasita hali ekleri kalipla§arak sifatlar
(azga, bunga) ve zarflar (anga, barga, edguti, katigdi, kopin) olu§turabilir.

12. Fiillerden ge9ici sifatlar ve zarflar olu§turan (sifat-fiil, zarf-fiil) eklere sahiptir; bunlann
mevcudiyeti soz diziminde onemli rol oynar.

13. Teklik ve 9okluk birinci, ikinci, U9iincu §ahsi gosteren §ahis zamirleri sistemi vardir;
9okluk U9iincu §ahis i9in 9okluk i§aretleyicisi yoktur. Yonelme halindeki teklik birinci ve
ikinci §ahis zamirinin iinlusii degi§mi§tir.

14. Fiilde 9atiyi (donu§luliik, i§te§lik, edilgenlik, ettirgenlik) saglayan eklere sahiptir.

15. Fiillerde olumsuzluk son ekle i-mA) saglamr.

16. Teklik ve 9okluk birinci, ikinci, U9iincu §ahsa aitligi gosteren iyelik sistemi vardir.
Sistem, son eklerle olu§turulmu§tur. £okluk U9iincu §ahista 9okluk i§aretleyicisi yoktur.

17. Yalm, yiikleme, yonelme, bulunma-9ikma, e§itlik, vasita, yon hallerinden olu§an hal
sistemi vardir. Yalm hal ile yiikleme hali eksizdir; diger halier eklerle saglamr. Bulunma-
9ikma hali i9in tek ek vardir.

18. Yiikleme halindeki ogede (nesnede) belirlilik-belirsizlik vardir. Belirsizlik sifir ekle,
belirlilik son eklerle saglamr. Nesneyi belirli yapmak i9in kullamlan ekler; isim, zamir ve
iyelik ayrimi yapar.

19. Fiillerde teklik ve 9okluk birinci, ikinci, ii9iincu §ahislan gosteren §ahis sistemi vardir.
Sistem son eklerle olu§turulmu§tur. U9iincii §ahislar sifir eklidir. ^okluk U9iincu §ahista
9okluk i§aretleyicisi de yoktur. Bilinen gc9mi$ zaman kipindeki §ahis ekleri
sentetikle§mi§tir; geni§-§imdiki zaman ve gelecek zaman kiplerindeki §ahis ekleri ise
analitik yapilanm a9ik9a muhafaza etmektedirler. Amtlarda ogrenilen ge9mi§ zamamn
sadece ikjiincu §ahislanna rastlamr. Emirde ise kip ve §ahis ifadesi aym ekte miindemi9tir.

20. Bilinen ge9mi§, ogrenilen ge9mi§, geni§-§imdiki zaman, gelecek zaman ve emir
kiplerinden olu§an bir kip ve zaman sistemi vardir. Geni§ ve §imdiki zaman
aynlmami§tir. §art, istek ve gereklik kipleri yoktur. §art kavrami, zarf-fiil ekiyle; gereklik
kavrami analitik yolla (muhtemelen kerek sozii ile); istek kavrami ise emir kipiyle ve
muhtemelen bazi enklitiklerle saglanmaktadir. Ayrica er- “olmak” fiiliyle yapilan ve uzak
ge9mi§, ogrenilen uzak ge9mi§, surekli ge9mi§, olmami§ gelecek gibi kipler olu§turan
analitik yapilar da vardir.

21. Isim ve fiillerde evet-hayir sorusu, enklitik kaynakli -mu, -gU ekleriyle yapilir.

Ahmet Bican ERCILASUN

359

22. Sayi sistemi onludur; ancak yigirmi, otuz, kirk, elig kelimeleri iki, tig, tort, bi§
kelimelerinden bagimsizdir. Koktiirksede 9okluk eki olmadigi i9in sayilann belirttigi
isimler de 9okluk bi9imine girmez.

Soz Dizimi A9isindan Koktiirk9e

1 . OT Y siralidir. Vurgulanmak istenen oge yukleme yakl a^tirilabi 1 i r.

2. Sifat-isim, tamlayan-tamlanan siralidir.

3. On taki (pre -position) yoktur; son takili (9ekim edatli - post-positional) bir dildir.

4. Isim cumleleri, dogrudan isimlerle (ad, sifat, zamir), bar, yok sozleriyle veya er- fiilinin
9ekimiyle kurulur. Fiil cumleleri, kiplerle olu§turulur. Isim ve fiil cumlelerinin sonunda -
mu, -gU, kani gibi soru ek ve kelimeleri; ering, Ok, kok, ne gibi peki§tirme ve §iiphe
enklitikleri bulunabilir.

5. Cumleler art arda siralamr; ulayu, azu gibi ciimle baglayicilan 90k smirlidir. Art arda
siralanan cumleler ortak ogelere sahip olabilir; yani onceki cumlede ifade edilen bir oge
sonraki ciimle(ler)de tekrarlanmayabilir.

6. Ki’li birle§ik ciimle yoktur; ba§ka dillerde ki vb. bagla9larla birbirlerine baglanan
cumleler Koktiirk9ede sifat-fiil ve zarf-fiil ekleriyle yapilan ge9ici sifatlar ve zarflar
yoluyla tek ciimle halinde ifade edilir.

7. Bagla9 bakimmdan zayif ( artuki , yeme ), 9ekim edatlan (son takilar) bakimmdan zengin
(asra, tize, kisre, otrti, birle, sayu, teg, tigtin, tegi, tapa, tip, tiyin) bir dildir. Bu durum,
baglama gruplannm az, edat gruplarimn 90k olmasi sonucunu dogurur.

8. Sayi grubu karakteristiktir. Birler hanesini gosteren sayi once, onlar hanesini gosteren
sayi sonra soylenir; onlar hanesini gosteren sayi onceki onluga degil, i9inde bulunulan
onluga ait sayidir (bi$ otuz = 25). Ancak bagla9la olu§turulan ara sayilar da ba§lami§tir:
otuz aduki tort, kirk artuki yeti.

Soz Varligi A9ismdan Koktiirk9e

1. U9 biiyiik amtta farkli kelimelerin sayisi 840’tir. Bunlardan 147’si, yer, kavim, ki§i ve at
isimleridir. Ozel isimler 9ikmca kalan kelime sayisi 693’tiir (Ercilasun, 2006, s. 187).
Koktiirk ve Otiiken Uygur Kaganligi’na ait on amt ve yaziti inceleyen Hatice §irin User,
on amt ve yazittaki kelime sayismi, ozel isimler hari9, 917 olarak tespit etmi§tir.
Kelimelerin farkli anlamlan dikkate alminca on amt ve yazitta kelime sayisi 1517’ye
9ikmi§tir (User, 2009, s. 421). Ancak amtlarda anlatilanlann devlet yonetimiyle ve
idarecilerin millet i9in yaptiklanyla smirli oldugunu; dolayisiyla soz varligimn da sadece
bu konularla ilgili bulundugunu hatirda tutmak gerekir.

2. User’in 9ali§masmdaki 917 kelimeden 612’si isim, 305’i fiildir. Aynca 218 ozel isim
vardir (User, 2009, s. 421).

3. Anlam farklan da dikkate almdigmda fiil sayisi 305’ten 528’e 9ikar. Bunlann 151’i (%
28,1) temel fiiller, 160’i (% 30,3) devlet yonetimi ve sava§la ilgili fiillerdir (User, 2009, s.
422). Amtlann konusuyla ilgili fiillerin 9oklugu dikkat 9ekicidir.

4. Anlam farklan dikkate almdigmda cins isimlerin sayisi 612’den 773’e 9ikar. 773
kelimenin 203 ’u dil bilgisi ogeleridir (User, 2009, s. 423). Dil bilgisi ogelerini
9ikardigimiz zaman geriye kalan 570 cins isimden 235’i (% 41) devlet, siyaset, halk,
sava§, unvan, ticaret, yoksulluk-zenginlik, cenaze konu ve kavramlariyla, yani amtlarin
konusuyla ilgilidir ve bunlann 9oklugu da dikkat 9ekicidir.

5. Amtlar, ilgili bulundugu devlet yonetimi konusunda zengin ve geli§mi§ kavramlar i9erir.
I§te bunlardan bazilan. Bagimsizlik: illig / kaganlig bodun er-, ta§ik-. Bagimlilik: kor-,
igik-, ilsire- / kagansira-. Kanun yapma: torn it- 1 yar at-. Devleti muhafaza etme: il tut-.
Ebedi devlet: beijgti il. Yuksek yoneticiliklere tayin: yabgug/ §adig bir-. Te§kilatlanmak:
itinti yaratinu Hakimiyet kaynagi: Teijri kut bir-, Teyri toptisinte tutup ytigerti

360

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

kotiir-. Sosyal devlet: yaliij bodunug tonlug, gigaii bodunug bay kd-. Niifus politikasi:
az bodunug iikii§ kd-. Milli birlik: biriki bodunug ot sub kilma-. Anla§ma yapmak:
tiiziil-. Uluslar arasi ticaret: arki§ tirki§ id-. Karma§a, anar§i, kaos: bulgak, bulgang
(Ercilasun, 2007, s. 134-139).

Tarihi Gecmisi A^isindan Koktiirk^e

1. Bilge Kagan, Kol Tigin ve Tonyukuk bengii ta§lanndaki yiiksek seviyeli ve sanatli
anlatim Koktiirk9enin i§lenmi§ bir dil oldugunu gosterir. Bir dilin i§lenmi§ olabilmesi i9in
uzunca bir zamana ihtiya9 bulundugu a9iktrr.

2. Dogan Aksan amtlardaki soyut kavramlan, e§ anlamlilik, 90k anlamlilik, ileri ogeler ve
soz sanatlanm inceleyerek Koktiirk yazi dilinin “90k daha eskiye, birka9 bin yil oncesine
uzanan geli§mi§ bir dil niteligi” ta§idigi sonucuna ula§mi§tir (Aksan, 2000, s. 142).
Aksan’a gore, 900 kelimeye yakla§an soz varligi i9inde soyut kavramlann oram % 33
dolaylanndadir (Aksan, 2000, s. 47). On amt ve yaziti inceleyen Hatice §irin User, cins
isimlerdeki soyut kavramlan % 34,9 olarak tespit etmi§tir (User, 2009, s. 423).

3. £in kaynagi Pei-ts’i-§u’ya gore £in imparatoru H0V-9U, bir9ok dil bilen Liu §i-
ts’ing’den, Nirvana-Sutra’yi Tu-kyu diline 9evirmesini istemi§tir. ^in imparatoru 576 yili
civannda bu terciimeyi Koktiirk hiikumdari Tapar Kagan’a armagan etmi§tir (Liu, 2006,
s. 594). Demek ki amtlardan 150-160 yil once Nirvana-Sutra gibi soyut kavramli, dini-
felsefi bir eser Koktiirk9eye 9evrilebiliyordu. Daha o donemde Koktiirk9e geli§mi§ bir
yazi dili olmalidir.

4. Koktiirk metinlerinde donmu§ ekler vardir. Yogun, kalin kelimelerinde -n, baz, boguz
kelimelerinde -z, kisil, inel kelimelerinde -l, egri, yazi, kati kelimelerinde -I ekleri
donmu§tur. Sonraki donemlerde de bu eklerle yapilrm§ turcvlcrc 90k az rastlanmasi
onlann donmu§ oldugunu gosterir. Eklerin i§lekligini kaybedip donmasi da uzun zaman
gerektiren bir olgudur.

5. Koktiirk metinlerinde kalipla§mi§ ekler de vardir. Barga zarfmda +ga e§itlik eki, ba§layu
ciimle baglayicismda -u zarf-fiil eki, sayu ve tapa 9ekim edatlannda -u, -a zarf-fiil ekleri,
koput zarfmda -n vasita hali eki kalipla§mi§tir. Ek kalipla§masi i9in de uzun zamana
ihtiya9 oldugu a9iktrr.

6. Koktiirk metinlerinde birle§ik ekler de vardir. -tUr- ettirgen 9ati eki -t- ile - Ur- ‘un ; +Ad-
isimden fiil yapma eki +A- ile -d-‘nin; -pAn zarf-fiil eki -p ile -An ’in birle§mesiyle
olu§mu§tur. Kokenleri tarti§ilan -TI goriilen gc9mi$, -TagI gelecek zaman eklerini de
bunlara katabiliriz. Birle§me yoluyla yeni eklerin ortaya 9ikmasi i9in de zamana ihtiya9
vardir.

7. Yukandaki veri ve tamklar Koktiirk yazi dilinin uzun bir tarihi ge9mi§i oldugunu
gostermektedir.

Ahmet Bican ERCILASUN

361

Kaynak^a

Aksan, D. (2000). En Eski Turkge’nin Izlerinde, Istanbul.

Ercilasun, A. B. (2006). Baglangigtan Yirminci Yiizyila Turk Dili Tarihi, Ankara.

Ercilasun, A. B. (2007). Makaleler - Dil-Destan-Tarih-Edebiyat (yayma hazirlayan: Ekrem
Ankoglu), Ankara.

Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation , Wiesbaden.

Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston.

Ergin, M. (1970). Orhun Abideleri, Ankara.

Greenberg, J. H. (2008). “Anlamli Dil Unsurlarmm Diziminde Goriilen Bazi Evrensel Dilbilgisi
Kurallan”, Dil Aragtirmalari, sayi 3 (Giiz), ss. 63-86, Ankara.

Liu, M. (2006). (fin Kaynaklarina Gore Dogu Turkleri (9evirenler: Ersel Kayaoglu, Deniz
Banoglu), Istanbul.

Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington.

Tekin, T. (1995). Orhon Yazitlan - Kill Tigin, Bilge Kagan, Tunyukuk, Istanbul.

Tekin, T. (2003). Orhon Tiirkgesi Grameri, Istanbul.

User, H. §. (2009). Koktiirkve Otiiken Uygur Kaganligi Yazitlan - Soz Varligi incelemesi,
Konya.

362

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

ONGiN YAZITI

Marcel ERDAL
Ingilizceden £eviren Semih TEZCAN

Ongin yaziti 1891 yilmda Mogolistan’da, Ongi nehrine dokulen Tarimal £ayi kiyismda N.
M. Yadrintsev tarafmdan bulunmu§, W. Radloff tarafindan 1895 ve 1896’da 119 estampaja
dayanarak yayimlanmi§tir. 1 H. N. Orkun’un 2 yayimi Radloff unkine dayanmaktadir. Sir Gerard
Clauson, yayim 3 i9in Radloff un yayimladigi estampaj fotograflanm gozden ge9irmi§tir. Bu
9ali§ma, Turkoloji’nin 20. yy.m ilk yansmda gcrgcklc^tirdigi buyiik ilerlemelere ve bu yazit
konusunda ba§kalarmm one surdiigii du^uncclcrc dayanmasi bakimmdan Radloff / Orkun
yayimmdan iistiindur; ote yandan Clauson’ un okuyu§ onerilerinin birka9i asilsiz varsayimlara
dayanmaktadir. Talat Tekin 4 Ongin yazitmi i§lerken genellikle Clauson’m du§uncelerini
benimsemi§, birka9 noktada yeni du^uncclcr getirmi§tir. 1969 PIAC toplantismda E. Tryjarski,
Ongin abidesini 1962’de yaptigi bir ziyarette pargalanrm^, birka9 par9aya ayrilmi§ halde
buldugunu, ancak 1969 ’da kendisine yazit alam yakimnda bulunan par9alann fotograf ve
9izimlerinin gonderildigini, bu par9alann 1-4. ve 9-12. satirlara ait oldugunu anlatrr, 5 bildiriler
kitabmda yazitm iki mukemmel (fakat anla§ildigma gore iizerinde rotu§ yapilmi§) fotografim da
yayimlar. G. I. Ramstedt, bu yaziti 1909 ’da gidip goriir; ancak ziyaretinin somujlan 1911 ve
1949 ’da Fince olarak yayimlandigi i9in Clauson ve Tekin tarafindan kullamlamami§tir.
Ramstedt’in bu yazit uzerine yaptigi ara§tirmalann ba§ka bir dilde yayim ise ancak 1973 ve
1978’de gcrgcklc^ir. Bu yaymlann hepsi E. Voytov’un bir bildirisine ekli kaynak9ada bulunur, o
bildiride bu konuya ili§kin daha ba§ka malzeme de verilmi§tir. 6 Voytov, buluntu alanma gitmi§,
orada gorduklerini ayrmtili olarak tasvir etmi§, yazitm bir 9evirisini yapmi§ ve tarihsel baglammi
tarti§mi§tir. L. Bazin 7 ve V. Rybatzki 8 bu yazit hakkmda bazi onemli goru§lerini dile
getirmi§lerdir. Yazili ta§i son inceleyen, bir Japon heyeti olmu§tur. 9 Bu heyetten Takashi
Osawa’nm raporu, yazit iizerinde bugun artik pek az §eyin gorulebilmekte oldugunu ortaya
koymaktadir. Bu raporda yazit uzerindeki metin hakkmda (Japonca olarak) bazi onemli notlar da
yer alrr. M. Dobrovits, 2000 10 ve 2005 11 yillannda yayimladigi iki bildiride, Ongin Yaziti’mn

1 Wilhelm Radloff, Die alttiirkischen Inschriften der Mongolei. St. Petersburg, 1895.

2 Hiiseyin Namik Orkun, Eski Turk Yazitlari, cilt. 1 . Istanbul, 1936.

3 Gerard Clauson, “The Ongin Inscription”. Journal of the Royal Asiatic Society, 1957: 177-192 s. ve iki
fotograf.

4 Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic. Mouton: Bloomington, 1968.

5 Edward Tryjarski, “Zur neueren Geschichte des Ongin-Denkmals”. G. Hazai & P. Zieme (yayimlayanlar),
Sprache, Geschichte und Kultur der altaischen Volker. Protokollband der XII. Tagund der PIAC 1969 in
Berlin. Akademie-Verlag, Berlin 1974, 629-630 s. Tryarski bu bildirisinde, 1962 yilmda yaptigi seyahat
hakkmda da bilgi vermi§tir.

6 E. Voytov, “Onginskiy pamyatnik. Problemi kul’turovedgeskoy interpretatsii”. Sovetskaya Tyurkologiya

1989,3: 34-50

7 Louis Bazin, Les Sys femes chronologiques dans le monde turc ancien. Akademiai Kiado, Budapest 1991,

152-161 s.

8 Volker Rybatzki, “Titles of Turk and Uigur rulers in the Old Turkic inscriptions”. Central Asiatic Journal
44 (2000): 205-292.

9 Takao Moriyasu and Ayudai Ochir, Provisional Report on Researches on Historical Sites and Inscriptions
in Mongolia from 1996 to 1998. The Society of Central Asian Studies: Osaka 1999. Buluntu yeri uzerine
bilgi (Akio Katayama ve Takashi Osawa) s.126 ve dev., metin (Takashi Osawa) 129-136. s.lar.

10 M. Dobrovits, “Ongin yazitmi tahlile bir deneme”. Turk Dili Araytirmalan Yilligi Belleten 2000, 2001:
147-150.

Orhon Yazitlarimn Bulunupindan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu, 2010, 363-372

364

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

iserigi, tarihlendirilmesi ve tarihsel onemi iizerinde durur. Yaziti kisa bir sure once kaybettigimiz
Arpad Berta 2004 yilmda i§lemi§tir. 12 Yazitin tiimunu son olarak i§leyen Erhan Aydm olmu^tur. 13
Ongin yazitimn okunu§undaki bazi sorunlara Hatice §irin User 14 de deginmi§tir.

Bu yazit uzerine yapacagim deginiler, srraladigim bu malzemenin tiimune dayanmaktadir.
Bunlardan ba§ka Vilhelm Thomsen’in asistam Kurt Wulff un notlarmdan yararlandim. Thomsen,
bir Turk runik yazili metinler derlemi yayimlamayi planlami§ti. Bunun i9in asistanmi, mevcut
qizim ve estampajlarm dokiimantasyonunu yapmak iizere 1925-26’da Leningrad ve Helsingfors’a
gondermi§ti. Thomsen, 1927 Ocak aymda Wulff un topladigi malzemeyi degerlendirmeye giri§ti,
ancak aym yilm Mart aymda hastalandi, Mayista da vefat etti. Wulff un Ongin yazitina ili§kin
notlan iki defterde bulunmaktadir. (§ehirleri bugiin kullamlmakta olan adlanyla anacak olursak)
bu defterlerden biri, St. Petersburg, oteki de Helsinki’de bulunan malzemeye ait notlan
kapsamaktadir. Defterler bugiin Kopenhagen Universitesinde muhafaza edilmektedir. Danimarka
Orta Asya Demegi (Danish Central Asia Society) bunlan internet sitesine koymu§tur. 1970-73
yillan arasmda ve ondan birka9 yil sonra daha kisa bir sure i9erisinde ben bu malzemeyi ve aynca
hocam Iben Raphael Meyer’ in notlarmi gormek ve kullanmak olanagma sahip olmu§tum. Wulff,
biitiin i§aretlerin resmini 9izmi§, bunlarm her birinin bi9imi, buyukliigii, ne derecede a9iklikla
goriilebildigi, nasil okunabilecegi ve nasil anla§ilabilecegine ili§kin aynntili a9iklamalar vermi§tir.

Yazitm, Clauson ve Tekin tarafmdan “front” {on yiiz} diye nitelenmi§ olan, Osawa’nm
dogu yiiz dedigi yiiziine Wulff “kuzey yiizii”, yazitm Clauson ve Tekin tarafmdan “right” {sag
yiiz} diye nitelenmi§ olan, Osawa’nm kuzey dedigi yiiziine Wulff “bati yiizii” der. Ben bu konuda
Osawa’ya uyacagim. Yon hususunda ya Yadrintsev yanli§ bilgi vermi§ ya da ta§m yonii sonradan
degi§tirilmi§tir. Bu iki dikey ve Clauson ile Tekin tarafmdan “supplementary” {ekleme} olarak
nitclcndirilmisj olan bir yatay yazit di§mda Wulff, ta§m “dogu” dedigi, bizim “giiney”
diyecegimiz yiiziinde alti satirlik bir yazit kalmtisi da gormii§tiir.

Benim Yazitlarin Tiirk9esi hakkmdaki genel fonetik yorumlamam digerlerlerinden farkhdir.
Bu husustaki ilkelerimi Grammar of Old Turkic {Eski Tiirk9enin Grameri} ba§likli 9ah§mamda
a9iklami§ bulunuyorum. Omeklendirecek olursam, Clauson’un egii:miz, Tekin’in ise acilmiz
yazdigi yerde ben, (a)gum(ii)z yaziyorum, 9iinkii bu eki, Eski Uygurcada oldugu gibi runik yazili
metinlerde de dortlii uyuma giren eklerden sayiyorum. Bunun gibi bir9ok ba§ka meselede de Eski
Uygurcayi goz oniinde bulunduruyorum. s yerine § yazmakta tereddiit etmiyorum, 9iinkii bu
yazitta s ile § pek nadir olarak birbirinden ayirt edilmi§ ve 90gu kez s" arka sira iinliileri yamnda
kullamlmi§tir.

Metin

Ongin yazitim bizce §u §ekilde okumak gerekmektedir.

D1 (a)9iim(ii)z : (a)pam(i)z Y(a)ma : q(a)y(a)n : tort b 2 ul(u)p(u)y : (e)tm(i)§ : yiym(i)§ :
y(a)y(i)m(i)§ : b(a)s 2 m(i)§ : ol q(a)n yo q : bolt qda : k(e)sra : (e)l yitm(i)§i :
9(i)y(a)n ... q(a)z[y](a)nm(a)d 2 (i)[m(i)z] : (e)l(la)d u k (e)l(i)n :

11 M. Dobrovits, “The Tolis and Tardus in Old Turkic inscriptions”. Stephane Grivelet ve ba§kalan
(yayimlayanlar), The Black Master. Essays on Central Eurasia in Honor of Gyorgy Kara on his 70 th
Birthday. Harrassowitz, Wiesbaden 2005: 33-42.

12 Berta Arpad, Szavaimat jol halljatok .... A tiirk es ujgut rovasirasos emlekek kritikai kiadasa. Szeged,
2004, 207-225.

13 Erhan Aydin, “Ongi yaziti uzerine incelemeler”. I l mi Araytirmalar 25 (2008): 21-38.

14 Hatice §irin User, Koktiirk Otiiken Uygur Kaganligi Yazitlari. Soz Varligi incelemesi. Konya, Komen
2008. “Yorum ve incelemeler” s. 98-101, Metin ve Kaynaklar s. 468-9.

Marcel ERDAL

365

D2 q(a)y(a)nl(a)d 2U q : q(a)y(a)n(i)n : i 9 y(i)m idm(i)§ : Turk bod(u)n : oijra : kun :
toys 2 (u)q(i)ga : k(e)sra : kiin : b(a)ts 2 (i)q(i)qa : t(a)gi : b(e)rya : t(a)vy(a) 9 qa : q 1 iz(i)l
y 2 i§[qa t](a)gdi ... q ...: ol: q'z oyl(i)n : ok

D3 (a)lp : (a)r(i)n : b(a)lb(a)l qVdi : Turk bod(u)n : (a)ti y°q : bolu : b(a)rm(i)§ (a)rti :
Turk bod(u)n : yitm(a)z(i)n : t(e)y(i)n : yul(u)y (a)rm(a)z(i)n : t(e)y(i)n : iiza : t(a)qri
t(e)r (a)rm(i)§ [

D4 Q(a)py(a)n : (E)lt(e)r(i)§ q(a)y(a)n : (e)l(i)qa q‘l(i)nt(i)m : (E)l (E)tm(i)§ y(a)vyu :
oyli : (E)§v(a)ra T(a)my(a)n qor yoyi in(i)si B(i)lga : (E)§v(a)ra : T(a)my(a)n :
t(a)rq(a)n yoyl(a)t(di)m : b(e)§ : y(e)tm(i)§ : (a) 9 (i)m : (a)tim . . . oyl[

D5 bo T(a)vga 9 : (a)ra : yirya °t (ta)g Oy(u)z : (a)ra : y(e)ti (a)r(a)n : y(a)yi : bolm(i)§ :

q(a)q(i)m : b(a)ya t(a)qr(i)k(a)n : y(a)n : (a)nta : yor(i)m(i)§ : es(i)g : kii 9 (ii)g :

b(e)r[m(i)§] ... t(a)rdu§ : bolt u qd[a ...

D6 t(a)qr(i)k(a)nka : is(i)g : b(e)rt(i)q : t(e)y(i)n : y(a)rl(i)q(a)m(i)§ : s 2 (a)d : (a)t(i)y :
(a)nta: b(e)rm(i)§ : bolt u qda : toq(u)z Oy(u)z °t-(ta)g y(a)yi (a)rm(i)§ : b(a)d u k :
(a)rm(i)§ : t(a)qr(i)k(a)n : yor[imi§ . . . b](a)d U k b(i)z : biz

D7 y(a)v(i)z : b(a)t biz: (a)z(i)y uk(ii)§(u)g : k ort(ii)g : erta : sul(a)l(i)m : t(e)r (a)rm(i)§ :
(a)mti : b(a)gl(a)r(i)m-a t(e)r (a)rm(i)§ : b(i)z : (a)z b(i)z t(e)y(i)n : q or[qm(a)t(i)n]
yony(i)n : t(e)p

D8 q(a)q(i)m s 2 (a)d : (a)nqa : ot(u)nm(i)§ : t(a)qr(i)k(a)n : (a)lt(i)m ... : (a)nta :

y(a)vl(a)q : b(i)lm(a)zka : . . .

K1 Q(a)m(i)l : b(a)l 1 q(q)a : t(a)gd(i)m : q°rl(a)d(i)m : (a)lt(i)m : siisi : k(a)lti :

q(a)r(a)s(i)n : y 2 (i)yd(i)m : suq(u)§[dum] b(a)gi : q(a)pdi [o]yuz bun 9 a : (e)sig
b(e)[r]m(a)[d]\ ...

K2 k(a)l(i)r (a)rt(i)m(i)z : (a)kin (a)ra : °t-(ta)g y(a)yi : bolm(i)§ : t(a)gm(a) 9 i m(a)n :
t(e)y(i)n : s 2 (a)q(i)nt(i)m : T(a)qri B(i)lga q(a)y(a)nqa : s(a)q(i)n(i)p : (e)s(i)g
kii 9 (ii)g : b(e)rs(i)g(i)m : b(a)r (a)rm(i)§ (a)r(i)n 9 : t(a)gd u k(i)n : ... (a)lm(i)§ ...
(a)yd(i)m (a)vka : t(a)gd u k(u)m ur(u)§i . . . : y(a)yi : k(a)lti b(a)l 1 q b(a)sa . . .

K3 t(a)g(i)p : in(i)ma : oyl(u)ma : (a)n 9 a : utl(a)d(i)m : q(a)q yor(i)p : (e)lt(e)r(i)§ :
q(a)y(a)nqa : (a)dr(i)lm(a)d q : y(a)q(i)lm(a)d q : t(a)qri bilga : q(a)y(a)nta :
(a)dr(i)lm(a)l(i)m : (a)zm(a)l(i)m : t(e)y(i)n : (a)nqa : utl(a)d(i)m : (i)lg(a)rii :
b(a)r(i)yma : b(a)rdi : ker[ii bar](i)yma : b(a)rdi : iil(ii)g (a)nt(i)qa : (e)s(i)g ku 9 (ii)g :
b(e)rt(i)m : (a)dr(i)lur(i)nt[a ...] t(a)gd(i)m

K4 iiza : t(a)qri : (a)rkl(i)g (e)ls(i)r(a)tm(i)§ : y(i)t[urmi§] ... k u ii 9 l(ii)g : (a)l[p
q(a)y](a)n(i)ma : (a)dr(i)lu b(a)rd(i)q(i)z : bilga : (a)t(a) 9 (i)m : yoy(u)q :
q r(a)y(i)q(i)n : q(a)zy(a)nt(i)m : [,]l(a)yii t(a)qri [,..]9 : kiriir (a)rt(i)m (a)dgii :
(a)t(a) 9 (i)m :

Yatayl ]qa bit(i)gl(i)g t(a)§(i)y
Yatay2 ]d(i)m b(a)qigu
q(a)[i]

Yatay5 9 b 2 q[...]ur
Yatay6 ]ra : mq : (a)dgii

366

3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalari Sempozyumu

Yatay3 ](i)m : (a)t(a)9(i)m Yatay7 (a)t(a)9(i)m

Y at ay 4 ] (a)t(a)9(i)m (a)d[nltig

G1 ] b 1 1] 1 1 m : r 2 k 2 n 2 gA (a)nta kort(u)m
G2 (a)t(a)9(i)m ... to q(i)d(i)m(i)z : (a)9(i)m buyla
G3 g 2 l 2 r 2 t 2 m : k 2 sV . . . l't 1

G4 ]b 2 Ig 2 [...] : k 2 iit 2 . :u
G5 d 1 .d 1 ..y 1 Ir 1 g 1 ...k 1
Gbg'.rV

Notlar

Yazitm birinci cumlesi (Dl) §oyledir: (a)9um(ii)z : (a)pam(i)z y'mA : q(a)y(a)n : tort
b 2 ul(u)q(u)y : (e)tm(i)§ : yiym(i)§ : y(a)ym(i)§ : b(a)s 2 m(i)§ :

§imdiye degin, burada harf 9evriminde y'mA §eklinde goriilen kelimenin sonundaki
unliinun I oldugu kabul edilmi§tir, oysa Wulff ve Thomsen bunun A oldugundan emindiler. Bu
kelimede -rnA ekinin bulundugu farzedilebilir, bu ek Eski Trudge Kelime Turetimi (OTWF)
ba§likli 9ali§mamda, 15 paragraf § 3.109’da ele almmi§tir. Kelime ayma ‘denilen’ veya ayama
‘saygi gosterilen’ okunabilir; apamiz ayma kagan okundugu takdirde ‘atamiz denilen kagan’ diye,
apamiz ayama kagan okundugu takdirde ise ‘atalarimizm saygi gosterdigi kagan’ diye
anla§ilabilir. Fakat dikkatimizi, Bibliotheque Nationale’de muhafaza edilmekte olan ‘ms. Pelliot
1283’ no.lu, 8. yuzyildan kalma Tibetqe yazmada faaliyetleri anlatilmi§ olan Abug (^or (’Bug-
chor) hiikumdan Jama Kagan’ a ( Zama Khagan ) da yoneltebiliriz. Bu belgenin Tiirkqe qevirisini
Semih Tezcan 1972’de Ankara’da sundugu bir bildiriye eklemi§tir. 16 Soz konusu Tibet9e metinde,
Basmil, Karluk ve Uygurlarm bir araya gelerek Abug £or’u yendikleri anlatilir. Buradan Abug
£or (’Bug-chor) boyunun, Orhun Yazitlannda anlatilan Turk Devleti’nin en onemli boyu,
9ekirdek boyu oldugu a9ik9a anlasplmaktadir. Tibet9e belgedeki 119 veriden birincisinde, Jama
Kagan’m {Zama Khagan) adi Zama Motjan Khan olarak ge9er. Bu, Bugut yazitmda Mogan Kagan
{mwy’an y’y’n) diye zikr edilen hiikumdar olmalidir. Bumm Kagan’m ogludur, 553-572 arasmda
Birinci Turk Devleti’ni yonetmi§tir. Marquart, Malov, Clauson hatta son yillarda Rybatzki ve
§irin User yazitimizm y x ml okunmu§ olan kelimesini ‘Bumm’ veya ‘istemi’ §ekline sokmaya
9ali§mi§lardir. Fakat bu hem imkansiz, hem liizumsuzdur. Bumm ve Istemi ilk Turk devletini
kurarlar, ancak Mogan Kagan 19 yil gibi uzun bir miiddet hukiim siirerek bu devleti gii9lendirir ve
devamhhgmi saglar. Hukiimdarligi ^in’in zayif bir devrine du§en Mogan Kagan’dan sonra tahta
geqen karde§i Taspar Kagan sadece 9 yil hukiim surmu§, £in’e ve Budizm’e yakla§mi§tir.

Yukanda verilen birinci ciimledeki ilk fiili Radloff, Orkun ve Tekin kismiy okumu§lardi.
Clauson ise, estampajlarda bir rgordugiinu yazmi§, kelimeyi etmi§ okumu§tu; bunu §irin User ve
Aydm da kabul eder. Thomsen ve Wulffun notlan, etmi,f \ kamtlamaktadir. F^iincii fiili
ara§tirmacilar yay- okumu§, ‘dagitmak’ anlamma gelen yah- fiilinin n > y ses geli§mesiyle
olu§mu§ ge9 bir §ekli sanmi§lardir. Bir Mani metninde de buldugumuz yayi- ‘bozmak’ fiiline
Erdal 1991: 685’te deginilmi§tir; turemeleri de vardrr. /n/ fonemi en geq runik metinlerde bile hi9
bir zaman /y/’ye d6nii§mez.

Ikinci ciimle §oyle okunmalidir: ol q(a)n yo°q : bolt u qda : k(e)sra : (e)l yitm(i)§i :
9(')y(a)n ... q(a)z[y](a)nm(a)d 2 (i)[m(i)z

Kopenhagen’daki notlara gore el y it mif ten sonra “igginmig” yoktur, Radloff ve Orkun
yayimlarmda buldugumuz “ka9i§rm§” da yoktur; kagi§- i9in en eski veri Al-Ka§garl’de bulunur,
Eski Turk9ede ‘kaqmak’ kavrami i9in genellikle kullamlan fiil tez-mek’ tir. Wulff burada g(i)y(a)h

15 Marcel Erdal, Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon. 2 cilt. Harrassowitz:
Wiesbaden, 1991.

16 Semih Tezcan, “VIII. yuzyildan kalma 1283 numarali Tibet?e el yazmasinda ge?en Tiirkge adlar
iizerine”. I. Turk Dili Bilimsel Kurultayina Sunular Bildiriler (Ankara ...1972). Ankara, 1975, s. 299-308.

Marcel ERDAL

367

sozcugiinu gormu§, ondan onceki I’yi ise el yitmlfc baglami§trr. Bundan sonra bir kismi Dl, bir
kismi D2 iizerinde bulunan §u ciimle gelir:

(e)l(la)d u k (e)l(i)n : D2 q(a)y(a)nl(a)d 2u q : q(a)y(a)n(i)n : i9y(i)m idm(i)§ :

ellddiik elin kelimeleri yalmz Wulff ve Thomsen tarafindan g6riilebilmi§tir, bu kelimeler,
KT D6-7’de bulunan elladiik elin lqgmu idmi§, kaganladuk kagamn yetrii idmi§ deyimine i§aret
etmektedir, orada milletin (veya Semih Tezcan’a gore ulke topraklarimn) ve hiikumdarm elden
9ikmasi aym deyimle ifade edilmi§tir. igyim idmif da gordugumuz zarf-fiil iinliisiiyle yardimci fiil
iinliisii arasmdaki ses benze§mesi i9in bkz. Erdal 2004: 17 257.

D2’de Clauson ve ba§kalarmm beriya tavyagqa, yiriya yi§[qa t]agi okudugu kelimelerin
yerinde Wulff ve Thomsen b(e)rya : t(a)vy(a)9qa : qiz(i)l : y 2 i§[qa t](a)gdi sozlerini gordiiklerini
kaydetmi§ler, kizil yerine yirya okumamn imkansiz oldugunu, aynca metinde tagi zarf fiilinin
degil, tagdi §eklinin bulundugunu belirtmi§lerdir. Gunumuzde, Oin’deki en tanmmi§ Kizil Dag,
Urum9i yakmmdaki 1391 m. yiiksekligindeki dagdir. Altay daglannm tarn giineyine rastlayan ve
ger9ekten kizil olan bu dag Turk imparatorhigunun giiney simrmda bulunmu§ olabilir.

Satmn sonundaki kelimeleri Wulff ve Thomsen’den ba§ka W9 bir ara§tirmaci
okuyamami§tir. k‘z oyl(i)n 2 bi9iminde on siraya ozgu n i§aretinin bulunmasi, bunun ‘oylan ...
aran’ degil de 3. kisji iyelik eki + belirtme durumu eki oldugunu gostermektedir. Wulff D3’teki
qisdi sozcugiinu q‘l 2 di (yani qddi) okumamn da busbutun imkansiz olmadigim kaydeder.

Dogu yuz, 3. satmn devammda harf 9evrimi y 1 wl lu q (a)rm(a)z(ii)n bi9iminde yapilmi§
olan iki kelimeyi, Clauson “yo:luk ermezun”, Tekin ise “yuluq armazun” okumu§tu. Ancak Wulff
ve Thomsen dorduncu harfin u q olmadigim, s 2 , i/i veya r 2 okunabilecegini belirtmektedir. Ben
burada yul(u)g okumayi ve KB 52’de Peygamber hakkinda yulug kildi mail, teni canim ‘malmi,
vucudunu, canmi feda etti’, 85’te hakan ... kolsa camm yulug ‘hakan ... isterse camm feda olsun’
dendigini hatirlatarak cumlenin “Tiirk halki rehin olmasm” §eklinde anla§ilmasim oneriyorum.

D4’te hatirasma Ongin Yaziti dikilmi§ olan ki§inin, yani b(i)lga : (e)s 2 b(a)ra : t(a)my(a)n :
t(a)rq(a)n’m adi ge9mektedir. Bu sozneden sonra gelen, Clauson ve Tekin’in (a)ym(a)yl(i)y
okumu§ olduklan kelime golge kelimedir. Wulff ve Thomsen, burada Clauson ve Tekin’in
gordugu i§aretler yerine yVyyt 1 !!! okumu§lar, bu i§aretlerden ikinci, dorduncu ve altincismin
okunu§lannm §upheli oldugunu kaydetmi§lerdi. Ben, bu kelimeyi yoyl(a)t(di)m §eklinde okumayi
oneriyor, ciimleyi “Bilge E§bara Tamgan Tarkan i9in yog toreni, yani matem toreni yaptirdim”
diye anhyorum.

Bu satmn Wulff ve Thomsen tarafindan b(e)§ y(e)tm(i)§ : (a)9(i)m : (a)tim . . . wyl 1 §eklinde
okunan son kelimelerini Radloff gorememi§ti, bu yiizden bu kelimeler Clauson ve Tekin’in
yayimlarma da girmemi§tir. Fakat Japon dokiimantasyonuna gore bunlar yazit iizerinde hala
goriilebilir durumdadir: Osawa, aymayliy bes yetmis acim [at]im §eklinde yazi 9evrimi yapmi§,
bunu “65 of my elder brothers (uncles) and my nephews (or grandsons, or cousins) who belong to
the same tribe” {Benim, aym boya mensup 65 agabeyim (amcam) ve yegenim (veya torunum,
kuzenim)} diye terciime etmi§, “who belong to the same tribe” {aym boya mensup} soznesiyle
“(a)ym(a)yl(i)y” kelimesini kar§ilamak istemi§tir. Ancak, Osawa bu kelimenin yalmz ii9iincii
i§aretini a9ik9a tamyabildigini, otekileri ancak belli belirsiz gorebildigini yazar. Ger9ekte aymak,
kimi Tiirk dillerinde ancak ge9 donemlerde goriilen Mogolca bir almtidrr, bu yazitta yoktur.

Dogu yiiz, 5. satmn ba§langici §oyledir: bo 18 t(a)vga9 (a)ra : y(i)rya . . . oy(u)z : (a)ra : y(e)ti
(a)r(a)n : y(a)yi : bolm(i)§; belli ki (herhalde yazitm silinmi§ kisimlannda adlan ge9en) bu

17 Marcel Erdal, A Grammar of Old Turkic. Brill: Leiden 2004.

18 C°gu ara§trrmaci bu zamiri bu okur, oysa bo okunmasi gerekir; bkz. M. Erdal ve C. Schonig:
“Fruhturkisch bo oder bu ?”. Ural-Altaische Jahrbucher, N.F. 9 (1990): 71-76.

368

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Q’inlilcrdcn ve kuzeydeki Oguzlardan bahsedilmektedir. Radloff, t 1 b 1 g 1 ^ kelimesinden sonra d'A
harflerini g6rmii§, bu okuyu§u Clauson ve Tekin tarafmdan da benimsenmi§ti; Wulff ise burada
r'A i§aretlerini goriir. Satmn baspndaki b'w : kelimesini Clauson keyfi olarak degi§tirip b(a)sa
biqimine sokar, bu tutumunun gerek9esini §oyle a9iklar: “bu: ‘this’ ... is quite inappropriate (and)
basa: ‘then’ is the right length and fits the context” {bu: ‘bu’ buraya M9 uygun dii$miiyor, basa:
‘sonra’ ise yazittaki yere sigmakta ve metin baglamma yaki§maktadir. Ciimlede Tavgag ara
‘(^inlilcr arasmda’ denildigine gore bu pasajda £inlilerin belli bir kesiminden soz edilmekte, bo
zamiri bu kesime gonderme yapmaktadir.

Dogu yiiz, 5. satmn sonu §oyledir: es(i)g : kii9(ii)g : b(e)r[m(i)§] g 2 ... t(a)rdu§ :
bolt u qd[a .... Buradaki ikinci kelime, yayimlarda k 2 ii9n 2 bi9iminde yer alir, fakat Wulff a gore
dordiincii harfin g 2 olmasi kiig+iig okuyu§unu miimkiin kilmaktadir. Radloff, tardu§ boltukd[a
kelimelerini gormedigi i9in bunlar onun yayimma dayanan ara§tirmacilarda da eksiktir. Fakat
Wulff bunlann olduk9a belirgin biqimde okunabildigini kaydeder. Dobrovits 2005 ’e gore Kiili
(^or (veya Kol l9-9or) Yaziti Tardu§ kavmi, Ongin Yaziti ise Tolis kavmi tarafmdan diktiri Imi^tir.
Ne var ki, Tolis ozel adi, yazitin okunabilen yerlerinde M9 ge9memekte, oysa Tardu§ adi en
azmdan bu pasajda goriilmektedir. Tardu§ kelimesinden once W9 okunamayan, tahribe ugrami§
bir bo§luk oldugu goz onunde tutulursa, yazit iizerinde (tipki KT D13 = BQ D12’de oldugu gibi)
[tolis] tardug adlarmm bir arada bulunmu§ olabilecegini dii§unmek mumkiindur.

Dogu yiiz, 6. satirda du§man Oguz’un b(a)cfk oldugu soylenmektedir, Clauson ve Tekin bu
kelimeyi ‘gii9lu’ diye 9evirmi§lerdi. Bu satmn sonundaki, yaziti daha once i§leyenlerin
yayimlarmda bulunmayan b 2 ]d 2u kb 2 z : b 2 yz kelimeleri yapi bakimmdan Tiirkiyc Tiirk9esinin
“ Buyiigiiz , biz .” cumlesine tekabul eder. Daha da uygun olan terciime “ Biiyiik olan biziz ” olacaktir,
9unku bu sozlerin, saldm ba§lamadan once kagan tarafmdan ordunun moralini yiikseltmek i9in
soylenmi§ oldugu bellidir; bu amaq, bundan sonraki satirda da goriiliir.

Dogu 7’deki k 0 6rt(ii)g ‘gordiin 4 kelimesinden sonraki harfleri hem Radloff hem de Wulff
Ir 2 t 2 I §eklinde goriir ama Wulff, buradaki ikinci harfi (yani r 2 ’yi) “usynl. i dyb beskadigelse” yani
‘a9ik se9ik degil, epeyi tahrip olmu§’ diye tasvir eder. Clauson ise bunun yerine “r 2 [s 2 g 2 ]t 2 I”
okumayi teklif edip ar+sig+ti ‘cesurca’ terciimesini onerir. Clauson’un Ir 2 i§aretlerini keyfi
olarak r 2 [s 2 g 2 ] ’e donu^turmesini Tekin’in kabul etmi§ olmasi yadirgaticidir, 19 fakat Clauson’un
9evirisini benimsememi§tir; gramerinde ve kitabm dizininde ersigti ‘cesurca’ kelimesi de yoktur.
Erdal 1991: 70-72 ve Erdal 2004: 330’dan anla§ilacagi iizere +slg ekinden sonra +tl ekinin
getirili§i Eski Tiirkqe kaynaklarda kar§imiza qikmaz; yazitta r 2 ’yle t 2 ’nin arasma iki harf sokmak
mumkun degildir. Buna ragmen Aydm 2008: 36 bu “rekonstriiksiyonu metne uygun” bulmaktadir.
Ben, I ve A harflerinin benzerligini dii§iinerek kelimeyi erta ‘erkenden’ okumayi oneriyorum.

Bu satmn sonunda Radloff k°or[km(i)§ kelimesini okumu§, bu okuyu§ta Orkun onu takip
etmi§tir. Clauson “Bu mutlaka yanli§tir, birinci harf a9ik9a y 1 dir, bu sozciik yo:rimi§ veya buna
benzer bir §ey olmalidir” derse de Tekin soru i§areti koyarak qorq[malim yazar. Wulff, a9ik bir
§ekilde hem Radloff un gordugiinii, hem de Clauson’un yazdigim, q°or[q ...] yony(i)n sozlerini
okur ve “korkmadan (?) yuriiyeyim” §eklinde terciime etmeyi onerir. Benim teklifim bu oneriye
dayanmaktadir. Wulff un bu kelimelerden sonra belli belirsiz gordiigii Il'p harfleri, tep ‘diye’
kelimesinden artakalmisj izler olabilir.

Dogu yiiz, 8. satirda amsma bu yazit dikilmi§ olan, kendisinden terjriken diye soz edilen
ki§inin agzmdan soylenenlerin 90gu pek iyi anla§ilmiyor. Satmn sonunda ]n 1 : (a)nta y(a)vl(a)q :
b(i)lm(a)zka : t 1 . okunabilmektedir, ancak sonraki y 1 veya nY veya wl 1 veya k 1 ! 1 harfleri kesin
olarak okunamamaktadir. Clauson’un estampajlarda gordugiinii yazdigi s 2 harfi miimkiin olsa da
Tekin’in (‘to be driven’ terciimesiyle dizine de aldigi) “ tas[ulmazun ” okuyu§u soz konusu olamaz:

Bu okuyu§u Dobrovits 2005: 36 da da goriiyoruz.

Marcel ERDAL

369

Eski ve Orta Tihdope’de ta§u- ‘ta§imak’ §eklinde bir fiil kullamlmi§ olsa da (OTWF 478)
kaynaklarda bunun edilgen tabam ge9mez.

Kuzey yiizii, 1. satir da iyice boliik por9iik durumdadir. Bu satmn Clauson’da w qn 1 l 1 d 1 m
Orkun’da ise W qwn 1 l 1 d 1 m bi9iminde bulunan dordiincii kelimesinin yazi 9evrimi, “kon u ld‘ni\
“ ko:nuldum ” veya “ qunladim ”, t 2 k 2 (veya y 2 )l 1 d 1 m bi9imlerinde yapilmi§sa da bunlardan anlam
9ikmamaktadir. Benim onerdigim kor+la- ‘zarar gormek’ fiili §imdiye kadar kaynaklarda
kar§imiza 9ikmami§sa da Al-Ka§gan’nin verdigi korlan- fiili Kazak9a ve Kirgizcada bugiin de
kullamlmaktadir; Al-Ka§gan korlan- fiilinin anlammi ‘bir nesnenin kaybi yiiziinden acmmak’
olarak vermi§tir.

Wulffun notlanna gore kuzey 1. satmn sonunda, Clauson ve Tekin’in yayimlannda
bulduklanmiz degil, kendisinin a9ik9a gordiigii o]yuz bun9a (e)sig b(e)[r]m(a)[d] u k ‘Oguz, bunca
hizmeti vermemi§’ kelimeleri bulunmaktadrr; bunlar KT DIO = BK D9’daki bunga esig kiigiig
bertiikgdru soznesini hatirlatir.

Kuzey yiizii, 2. satirdaki tatjri kelimesini Tekin ‘sacred’ {kutsal} §eklinde 9evirir, Aydm
ise taijri bilga kagan kelimelerinin tiimiiniin “kagan unvam ve adi” oldugunu yazar. Wulff, bu
satirdaki t(a)gd u k(ii)m kelimesinden sonra wr'l 2 !, bundan sonra da pek belirgin olmayan bir 'q
okumu§tur, bunlardan bir anlam 9ikmaz, fakat l 2 harfinin § harfine olduk9a benzedigini amm-
satalim.

Bu satmn sonunda Wulffun gormii§ oldugu y(a)yi : k(a)lti b(a)l'q b(a)sa ‘dii§man geldi,
§ehirleri basarak’ kelimeleri, diger yayimlarm hi9birinde bulunmaz.

Kuzey yiiz, 3. satirdaki ikinci iltl(d)d(i)m'’ den 20 sonra metin Wulffa gore (i)lg(a)rii :
b(a)r(i)yma : b(a)rdi : k(e)r[ii bar](i)yma : b(a)rdi §eklinde okunmalidir. Ozellikle KT D24, BK
D20’deki ilgaril bariyma bardiy, quriyaru bariyma bardiy ciimlelerini ammsatan ilgerii ve kern
kelimelerinin okunu§unda W9 §iiphe yoktur. anga iitlddim’ den sonra Osawa da (i)lg(a)rii
b(a)r(i)yma b(a)rdi, kes 2 [ sozciiklerini gordiigiinii yazmi§tir (bkz. Moriyasu & Ochir 1999: 133).
Boyle oldugu halde Berta 2004: 219 ve Aydm 2008: 27 bunu kabul etmemi§ler, Radloff un eski
okuyu§u olan ... anga dtledim kerii barigma bardi okuyu§unu korumu§lardir. Buradaki anlatim,
Kol Tegin ve Bilge Kagan yazitlannm yankisi gibidir. Osawa’nm ki(s)[r](a) olarak okudugu,
yani r’sini W9 gormedigi, s 2 ve A’smi ise hayal meyal gordiigii, benim ker[ii §eklinde yazdigim
kelimede Wulff da k 2 I’den sonra “belki (muligvis)” r 2 A gordiigiinii yazmaktadir. Yani tek fark
ii9iincii harfin s 2 veya r 2 olmasmdadir ve Osawa’nm teklifi de miimkiindiir. Ancak Kol Tegin
yazitmda ilgaril Qadirqan Yiyqa tagV ye zit olarak kerb Tamir Qapiyqa tagi dendigini goriiyoruz
(D2). kesra ise bu yazitta (D2) ve Bilge Kagan yazitmda (G13) byra’nin karsjiligi olarak oniimiize
9ikmaktadir.

Benim ill(u)g (a)nt(i)qa 21 okuyu§um, (Clauson’un metinden 9ikardigi, Tekin’in ise
9ikarmadigi) l 2 i§aretinin yazitta ger9ekten bulunuyor olmasma ve ikinci kelimedeki /n/’nin
onceki yaymlarda oldugu gibi n 2 degil, n 1 olmasma dayamyor. Clauson notlannda, buradaki ilk
dort harfin d-gen ‘dii§iinen’, dl-gen ‘olen’ veya og-gen ‘oven’ §eklinde anla§ilabilecegini yazarsa
da bunlarm hi9birini tatmin edici bulmaz. Aynca, bugiin son derece yaygm olan -gAn sifat-fiil
ekinin Eski Tiirk9e’de canli bir ek olarak hemen hemen kullamlmadigim da hatirlatmak istiyorum
(Erdal 1991: 386-387, Erdal 2004: 290-291). Tekin’in herhalde Sibirya Tiirk animistlerinin en
biiyiik tanrisi Ulgen’in admdan esinlenerek metne yerle§tirdigi iilgan ‘biiyiik, yiice’ sifati da Eski
Tiirk9e’de yoktur. ul(ii)g (a)nt(i)qa' nin ‘(kendi) payima dii§ene ant i9erek’ sjcklindc anla§ilmasmi

20 Kelime, Brahml yazisiyla yazilmi? birgok veride, u ile yazilmi? oldugu igin oteki ara§trrmacilarm
“ otlddim ” okuyu§u yerine iitlddim kabul edilmelidir.

21 Ikinci kelimenin ant+iq- fiilinin antiq-a §eklindeki zarf-fiili oldugunu du§uniiyorum, fakat ant ile bunun
uzerine getirilmi? datif eki ( ant+qa ) olmasi da mumkiindur.

370

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

oneriyorum. Bu satmn son iip kelimesi (bunlar oteki yaymlarda bulunmaz) agikya
okunabilmekteyse de bu kelimelerin buradaki baglam i9erisinde yorumlanmasi giuptur.

Ara§tirmacilar, 12 hayvanli takvime gore bir tarihleme i9erdigini dii§iindiikleri N4’iin ilk
kismim anlayabilmek i9in biiyiik 9aba harcami§lardir, bu tarihi bazilan (Radloff, Orkun,
Dobrovits 2005) ejder yili, bazilan da (Clauson, Tekin, Bazin, Dobrovits 2001) koyun yili olarak
belirlemi§tir. Wulff ve Thomsen’ in notlanna bakilirsa, burada tarihleme yoktur. Onlar, Tekin’ in
iizd tarjri qon yi'lqa yetinc ay kiicliig alp qayammda adri'lu bardi'ifiz okudugu kismi metinde
verdigimiz §ekilde okumu§tur. Bu satirda okuduklan ilk 119 kelime BK N12’deki iizfd taq]ri
arklig[ ... ile kar§ila§tmlabilir. Radloff un gordiigiinii sandigi l 2 iii, eger orada bulunmu§ olsaydi
bile, bu (^incc ‘ejder’ anlamma gelen ve Tiirk9eye bir alinti olarak girmi§ olan terim olarak
yorumlanamazdi, 9unku runik imlaya gore bir kelime i9inde iki iinlii i§areti arka arkaya gelemez.
Dobrovits 2005: 40, kendisi bunu daha once ifade etmi§ oldugu halde, bu imla gelenegini goz
oniinde tutmami§tir. Ustelik soz konusu kelime (yani hi / ulu < £ince lung ) runik metinlerde her
zaman l 1 ile yazilir. Estampaj fotografmda qwii kelimesini ger9ekten gordiigunii soylemi§ olan
tek ki§i Clauson’dur, Berta dahil digerlerinin yaptigi sadece ona uymak olmu§tur.

Satmn ortalanndaki kelime biitiin yaymlarda qayammda §eklinde yer almi§ bulunmakta ise
de Thomsen and Wulff bunu qayamma olarak gormu§lerdir; adnl- fiili datif ile de lokatif ile de
baglanabilir, nitekim onceki satirda her iki hal ekiyle kullamlmi§ oldugu goruliir.

Satmn devammda §u kelimeler okunabilmektedir: yoy(u)p : q°r(a)y(i)r|(i)n :
q(a)zy(a)nt(i)m :

Ikinci kelimenin ilk harfi Radloff ve Orkun tarafmdan l 1 okunmu§tur, fakat I 1 ile w q i§areti
birbirlerine olduk9a benzer. Clauson, herhangi bir a9iklama vermeksizin bu kelimenin sonundaki
iyelik ve belirtme durumu eklerini +u]+m bi9iminde yazmi§, Tekin de ona uymu§tur. Oysa
Radloff ve Wulff (ve -qin qazyantim okuyu§uyla Osawa!!), burada Erdal 2004: 185’e gore
beklenen morfem siralam^imn (+iq+in) bulundugu hususunda mutabiktirlar.

Radloff ve Orkun q(a)zy(a)nt(i)m sozeugiinii yukandaki gibi yazmi§lardir, Wulff ilk iki
harfi se9emez, ama digerlerini ]yntm olarak yazar. Nihayet Osawa da (z harfini biraz zor gordiigii
kaydiyla) kelimeyi aynen q(a)zy(a)nt(i)m §eklinde verir. Clauson sirf semantik nedenlerden
dolayi bu okuyu§u reddeder, kelimeyi “ ko:[ridi]m ” bi9imine sokar, qo:ndim “I set apart” {tahsis
ettim} okumayi onerir. Ne var ki qon- ‘korumak, muhafaza etmek’ fiili i9in Eski Turk9ede
tamklar bulunmaz. Belki bu sebeptendir ki, Tekin Clauson’un onerisini “qu[rad]im" “I
celebrated” {toren diizcnlcdim} ’e 9evirir. Tekin’in dizininde “ qura yer alir ve bu kelime i9in ‘to
gather, organize, perform’ {toplamak, diizcnlcmck, icra etmek} kar§ihklan verilmi§tir. Oysa
quvra- fiili ( qura - degil, quvra-\) ‘bir araya gelmek’ anlammi ta§ir, ‘toplamak, bir araya
getirmek’ anlamma gelen kelime quvra-t- fiilidir. Berta, §irin User ve Aydm burada da Osawa’ya
inanmayip Clauson ve Tekin’in M9 bir §eye dayanmayan onerisini tercih ederler.

N4 satmmn sonu §oyle okunmaktadir: ]p : kiriir (a)rt(i)m: (a)dgii : (a)t(a)9(i)m Radloff
satmn son kismim goremedigi i9in oteki yaymlarda sadece kiriir drti bulunur.

Yatay dogrultuda yazilmi§ olan “ek” yazitm en tarti§mali yeri, 1.4’un sonunda ve 1.5’in
ba§mda yer alan, Radloff ve Orkun tarafmdan lii ydqa olarak okunmu§ olan kisimdir. Clauson,
1.4’un son harfini m olarak gordiigunii soylemi§ oldugu halde, Tekin “lii [yi'lqa]” okuyu§unu
degi§tirmemi§tir. Wulff sonuncu harfi okuyamami§tir, fakat sonuncudan onceki harfin d 1
oldugunu soyler. Buna gore bu kelime ]d(i)m okunmalidir, bu herhangi bir fiilin 1. ki§i gc9mi$
zaman bi9imidir, demek ki bir tarih degildir.

Biitiin biitiine okunmaz hale gelmi§ olan 6. satmn sonuna dogru Wulff, Radloff ve Clauson
(a)dgii kelimesini okunabildigi hususunda birle§irler, fakat Radloff ve Wulff bu kelimeden sonra

Marcel ERDAL

371

k 1 harfini gorduklerini yazarlar (Tekin, bu noktada Radloff a uymu§tur), Clauson ise bu harfin g
oldugunu soyler.

Wulff, yazili ta§m dogu tarafimn estampajlanm da goriip okumu^tur, otekiler ise dogu
tarafmdan hig soz etmemi§tir. Wulff, yazitrn dogu yuziinde, be§ veya alti satir boyunca gok
sayida i§aret okuyabilmi§tir, ancak bunlann anla§ilir bir metin olu§turacak bigimde
birlc^tiri Icmcdigini soyler.

Kopenhagen’da bulunan malzemenin yazit metnini daha iyi anlamamiza yarayan
noktalanm goz online sermi§ bulunuyorum.

Radloff, bu yaziti 7. yiizyila tarihlemi§, runik yazili yazitlann en eskisi oldugunu
du§unmii§tu. Bazin, yazit metninde gegtigini kabul ettigi “koyun yili”nm 719 yili oldugunu
du§unmii§, yaziti 720’ye tarihlemi§ti. Rybatzki 2000: 209’a gore “gerek paleografik (yani yazi
ozellikleriyle ilgili), gerekse onomastik (yani ozel adlarla ilgili) sebeplerden dolayi bu yazit,
Uygur Bozkrr Kaganligi donemi ba§langicma ait olmalidir. Bazi . . . hususlar, bu yazitm Uygur
Kaganligimn ilk yillanna, belki 744 veya 756 yilina tarihlendirilmesini desteklemektedir” der. 22
Rybatzki, bu iddiasim iig sebebe dayandmr: Bunlardan birincisi, m harfinin bigiminin Orhon
yazitlarindaki “standard bigim”den oldukga farkli olmasi, 23 ikinci sebep, oniki hayvanli takvimin
kullam§ta bulunmasi, ugiincu sebep de teyriken unvanimn sikga kullamlmi§ olmasidir. Bunlardan
m harfinin bigimi hakkmda §unu soyleyebiliriz: Farkli yazili§, yazicimn ba§ka bir ekolden
yeti§tigini, yani yaziyi ba§ka bir ustadan ogrendigine i§aret edebilir, fakat bunun yazitm ya§i,
tarihlenmesi ile ilgisi olmasi gerekmez. Oniki hayvanli takvime (pek sik olmamakla birlikte)
Orhon Yazitlannda da ba§vurulmu§tur ve - yukanda deginildigi lizere - bu takvimin Ongin
Yazitmda kullamldigi biisbiitiin §uphelidir. Hukumdardan teyriken (< *teyri qan ) diye soz
edilmesi gok ilgi gekicidir, ancak bunun da yazitm tarihi ile ilgisi yoktur: Rybatzki, bu sozcugiin,
Uygur Kaganligi gagma delalet ettigi fikrini Radloff 1895: 255 ve Klya§tomiy ve Tryjarski 24
1990: 66-67’den almi§ olsa gerek. Teyriken sozciigunii Arkahnen yazitmda da bulan Klya§tomiy
ve Tryjarski, Radloff’un dii§uncesine uyarak o yaziti Uygur Kaganhgma baglarmsjlar, Tiirk
Kaganligi yazitlannda bu sozciigiin yerine tengriteg kullamldigmi yazmi§lardrr. Ancak, teyri teg
anlami ‘tann gibi’ olan bir sontaki grubudur; tiiremi§ bir sozciik degildir. Bu bakimdan teyriken
sozciigiinu kullananlar, bir ki§i hakkmda teyri teg deme imkanim kaybetmi§ olamazlar. Dobrovits,
bu yazitm Uygur Kaganligi doneminde degil, Orhun Tiirk Devleti doneminde, bu devletin ileri
gelen ki§ilerinden biri igin dikilmi§ olmasmi muhtemel goriir. Dobrovits ’e gore Ongin yaziti, Kol
Tegin ve Bilge Kagan yazitlanndan birkag yil sonra meydana getirilmi§ olmalidir; onun yaptigi
agiklamalan kabul etmemek igin herhangi bir sebep goremiyorum: Bu yazit, ffazeolojisi ve
dilbilimsel ozellikleri bakimmdan adi gegen iki yazita (pek) yakmdir. Yazitta, Aydm’in (2008: 22)
belirttigi gibi, “hem Kol Tegin’ in dogu yiizunun tepeliginde bulunan dag kegisi damgasi, hem de
yilam andiran son damgasmm bulunmasi”, onu Uygur Kaganhgma baglamamizi imkansiz
kilmaktadir.

^eviri

Ongin yazitmdan elimizde kalanlann gevirisi §oyle olmalidir:

22 “For paleographic as well as onomastic reasons the inscription might belong to the beginning of the
Uigur Steppe Empire. Several ... facts could support a dating to the first years of the Uigur Empire,
probably 744 or 756.”

23 “differs considerably from the ‘standard form’ used in the Orxon inscriptions”.

24 Sergey G. Klya§tomiy ve Edward Tryjarski, “An improved edition of the Arkhanen inscription”. Rocznik
Orientalistyczny XL VII (1990): 65-68.

372

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara$tirmalari Sempozyumu

D1 Atamiz ceddimiz Yama Kagan (yeryuzuniin) dort tarafim diizenlemi§, bir araya
getirmi§, bozguna ugratmi§, yenmi§. 0 hiikiimdar oldiikten sonra toplumdan
yitenler yoksul (oldu) ... kazanmadik. Toplum toplumlugunu,

D2 hiikum suren hiikumdanm yitirivermi§. Turk milled doguda giine§in dogdugu
yere, badda giine§in battigi yere ula§ip giineyde (^inc, Kizil Dag’a ula§d.
(Dii§man, Turk halkimn) kiz ve

D3 oglanlanm, kahramanlanm balbal haline soktu. Turk milletinin adi yok olmaya
yiiz tutmu§tu. Yukandaki Gok Tanri, Turk milled yitmesin, rehin olmasm
diyecek olmu§.

D4 Ben, Kapgan ve Elteri§ Kagamn toplumunun iiyesi olarak diinyaya geldim. El
Etmi§ Yavgu’nun oglu, E§vara Tamgan £or Yogi’nm karde§i, (babamm,) Bilga
E§vara Tamgan Tarkan’m cenaze torenini diizenledirdim. Altmi§ be§ amcam,
yegenim, [...] ogul[larim ...

D5 Bu £inliler arasmda ve kuzeydeki, ate§ gibi olan Oguz (kavmi) arasmda yedi ki§i
dii§man olmu§. Babam Baga Hazretieri’nin tarafma o zaman yuriimu§, hizmetini
ver[mi§], ... Tardu§ oldugunda

D6 “[Baga] Hazrederi’ne hizmet verdin” diye buyurmu§. Orada (ona) §ad unvamm
verdikten sonra Tokuz Oguz ate§ gibi du§manmi§, uluymu§, Ilahi hazrederi
yurii[mu§ ... “U]lu olan biziz.

D7 Halimiz kotii. Azi ?ogu gordiin; sava§a erken 9ikalim” dermi§, “§imdi, beylerim!”
dermi§. “Aziz diye korkmayip yuriiyeyim!” deyip,

D8 Babam §ad, §oyle arzetmi§: “ilahi hazret, aldim ... Orada kotiiluk bilmeyene ...

Kl=9 Kamil §ehrine ula§tim, zarar gordum (ama) aldim. Ordusu geldi, ahalisini bir
araya topladim, sava§dm. Beyi ka9ti. Oguz bunca hizmeti vermemi§ . . .

K2=10 Gelirdik. tk isinin arasmda ate§ gibi du§manlik 9ikmi§. ‘Katilmayacagim’ diye
du§undum. Meger kutsal, anlayi§li {bilge) kagam du§uniip hizmetimi
verecekmi§im. Ula§dgmi ... almi§ ... yukan 9iktim. Eve ula§mamm sava§i ...
Dii§man geldi, §ehirleri basarak ...

K3=ll Gidip karde§ime, ogluma §oyle ogiit verdim: “Baba(m) one 9ikip Elteri§
Kagan’ dan aynlmami§, onu yamltm a r m s. (Biz de) kutsal anlayi§li {bilge)
kagandan aynlmayalim, dogru yoldan sapmayalim.” Diye ogiit verdim. Doguya
giden gitti, badya giden gitti, ben, payima dii§ene ant i9erek hizmetimi verdim,
aynldigi zamanda ... ula§tim.

K4=12 Her §ey yukandaki gogiin elinde; o (bizi) toplumdan yoksun kilmi§, (sizi)
kaybettirmi§. Gii9lii kahraman kagammdan aynlip gittiniz. Anlayi§li {bilge)
babacigim, cenaze torenini (yaptim), kabrini kazandim ... Gok ... girerdim, iyi
babacigim.

Yatayl ]ye yazili ta§i
Yatay2 Jdimebedi
Yatay3 babacigim
Yatay4 babacigim aynldm
Ya.ta.y6 iyi peder
Yatay7 babacigim
G1 orada gordum

G2 babacigim ... vurduk. Agabeyim Buyla

TURK DiLLERI BiRLE§MESiNiN OLU§UMU VE YENiDEN DOGU§U:
IKi CAGIN ALTIN RUYASI

Jale GARiBOVA

Dil Birlesimi iizerine Pantiirkizm

Pantiirki z m kelimesi akillara ilk once Turk halklannm tek bir millet olarak birle§mesini one
siiren siyasal harekati getiriyor. Oysa Pantiirkizm lengiiistik bir harekat olarak olu§mu§ ve
olu§tugu mekanda, yani Rusya’da, Turk halklarmm dil ve kiiltiirel birligi fikrine dayanarak
geli§mi§tir. Bu fikir sonradan Rusya smirlan di§mda siyasile§mi§ ve Tiirk halklannm birliginden
daha fazla belirli gruplann siyasal 9ikarlanna yonelik bir harekata gcvrilmi^tir. Bu nedenle de,
Pantiirkizm’ in kiilturel ve siyasal taraflanm ayirmak amaciyla siyasal ve lengiiistik Pantiirkizm
terimlerini kullanacagiz. Tiirkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra siyasile§mi§ Pantiirki z m ve 2.
Dunya Sava§i sonrasi Tiirk9iiliik hareketi bu bildirinin simrlan di§mda birakilmi§tir.

On dokuzuncu yiizyilin ikinci yansmda iki farkli bolgede Qirlik Rusyasi ve Osmanli
imparatorlugu’nda aydmlar arasmda Tiirk9e ve Tiirk dilleri iizerine belirli dii^iincclcr yer almaya
ba§lami§trr. Bu dii^iincclcrin dinamik geli§imini ve belirli a§amalarda belli inisiyatifler §eklinde
olu§masmi Tiirk aydmlarmm milli devlet9ilik ve milli uyam§ meyilleri ve sosyal yurtseverlik
te§ebbiisleri etkilemekteydi. Ote yandan, bu tiirlii dii^iincc ve inisiyatiflerin de XIX. yiizyilda
Tiirk halklarmm dil birligi ideasimn olu§masmi, bunun ardmdan XX. yiizyilm ba§mda Tiirk
halklan i9erisinde milli kurtulu§ harekatimn arti§mi ve daha sonra siyasal Tiirk9iiliigiin giindeme
gelmesini ve 9agda§ donemde Tiirk halklan arasmda kiiltiirel birlik ve integrasyon meyillerinin
gii9lenmesini etkilemi§ oldugunu vurgulamak gerekiyor; zira her iki imparatorlukta aydmlann dil
iizerine dii§iincelerinin amaci dil birligi fikrinin sonraki siirecinde yer alan ama9lardan gayet
farkli olmu§sa da, 9agda§ inisiyatiflerin de ana odagi olan Tiirk kimligi bir tamm gibi soz konusu
olan dii^iincclcr ve inisiyatiflerin, ozellikle de Osmanli imparatorlugu’nda yer alan dil iizerine
miinazaralarin sonucu olarak ortaya konmusjtur.

Lengiiistik Pantiirkizm fikrinin geli§mesinde ba§lica iki a§ama vardir. Bunlardan biri
1880’lerden Sovyet devrinin ilk yillanna kadar olan doneme, digeri Sovyetler Birligi sonrasi
doneme tesadiif ediyor. Her iki a§amada dil birligi ideasimn geli§mesi basm ve egitim
reformlarindan ve Tiirk halklarmm siyasi, ekonomik ve kiiltiirel alanlarda birbirlerine yakla§ma
siirecinden faydalanmi§tir.

Her iki a§amanm ama9 ve gorevleri birbirine benzer olmasma ragmen, bunlar arasmda
mevcut donemin realiteleri a9isindan belirli objektif farklar da bulunmaktatir. Mesela, birinci
a§amada kisa bir donem siirecinde olmu§ olsa bile, Tiirk halklannm siyasi birligi giindeme
gelmi§, ikinci a§amanm ba§lica amaci Tiirk halklan arasmda kiiltiirel yakla§ma olarak ortaya
9ikmi§tir. Ote yandan, eger birinci a§amada birle§me inisiyatiflerinin Tiirk halklannm egitimi,
Tiirk edebi dilinin yaratilmasi ve Tiirk dilli matbuatm geli§mesi meyilleri ile bagli oldugunu
goriiyor isek, ikinci ataman in ana noktasimn Tiirk halklannm milli uyam§mdan ve belirli
anlamda derusifikasyon meyillerinden kaynaklanan bir kiiltiirel yakla§ma siireci oldugunu
gormekteyiz.

Tiirk Dil Birligi Fikrini Ger9ekle§tiren On §artlar

Ortak Edebi Dil Lengiiistik Pantiirkizmin Fikir Membai Gibi

Lengiiistik Pantiirkizm, her §eyden once, Tiirk dilleri arasmda bulunan yakinlik ve
kar§ilikli anla§madan kaynaklanmi§ ve tarih boyunca bir ka9 defa 9e§itli §ekilde meydana 9ikan
ortak Tiirk dili fikrini siyasi kampanyalar di§mda, sadece lengiiistik diizlemde one siiriilmesini
saglami§tir.

Orhon Yazitlarimn Bulunu$undan 120 Yd Sonra Tiirkluk Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu, 2010, 373-384

374 3. Uluslararasi Tiirkiyat Araftirmalari Sempozyumu

Lengiiistik Pantiirkizm olu§turma potansiyelinin bulundugu diger bir gerseklik de Tiirklerin
Islam dinini kabul ettikten sonra divan edebiyatma dayanan ortak bir edebi dil geli§tirmeleri
olmu§tur. Tiirklerin yazi ve edebi dil geleneklerinin Islam oncesi donemlere kadar gittigi
bilinmektedir. Ancak ozellikle Islamiyetin yayilmasimn ardmdan Arap yazismm kabul edilmesi
Tiirklerin gerek dil, yazi, gerekse edebi dii§iince alanlarmda geli§meleri i9in onemli rol
oynami§trr. Kur’am-Kerim’in ve saray gelenekleri 9er9evesinde elit diizeye yiikselmi§ Fars
§iirinin yaratilmi§ oldugu Arap yazisi yalmz fonksiyonel a9idan degil, aym zamanda sembolik
etki giicii olan bir sistem gibi de degerlendiriliyordu. Arap yazismm boyle bir sembolik gii9
ta§imasi bu yaziyi kullanarak yaratilmi§ edebiyatm olu§turdugu edebi dilin, Tiirkler i9erisinde
daha sonralar icografi mesafelerden ve emperyalist meraklardan dogan par9alanma meyilleri
meydana 9ikana kadar Tiirkleri birle§tiren ilk gii9lii amillerden biri olmasma neden olmu§tur.
Elbette, Turk leh9elerinin fevkinde duran, Arap ve Fars dillerinin gii9lii etkisi altmda olan ve
esasen elit tabakalarm kullandigi Divan edebiyatimn dili olarak olu§mu§ bu edebi dilin Tiirk
toplumlarmm tiim tabakalanna sirayet ettigi soylenemez. Ancak bu dil orta asirlarda Turk
aydmlarmi ve ediplerini bir araya getirmi§ ve onlann kullandigi ortak edebi dil olarak mevcut
olmu§tur. Hatta Tiirk dilleri Bati ve Dogu olmakla iki esas kola ayrilarak miihim farklar tezahiir
ettirmeye ba§ladiktan sonra bile, omegin, XIV. yiizyilda, Divan edebiyati ve onun dili her iki kolu
temsil eden Tiirklerin edebiyat ve sanat alamnda ortak §ekilde kullandigi bir dile 9evrilmi§tir.
Anadoluda Necati’nin, Azerbaycan’da Fuzuli’nin ve Maveriinnehir’de Nevai’nin U9 farkli
bolgede konu§ulan Turk dilleri veyahut leh9eleri arasmda Divan edebiyatma dayali vahit bir
edebi dil kopriisii kurmalan da tesadiif olmami§tir (Tanpmar, 2006, s. 19). Bu nedenle de, Divan
edebiyatimn ve onun geli§tirdigi dilin Tiirk halklanmn dil birligi fikrinin olu§turulmasmda gii9lii
etkisi oldugunu soyleyebiliriz.

Osmanli imparatorlugu’nda Dil Uzerine Dii§iinceler

Turk dil birligi fikrinin hakli olarak Rusya’da 1 880’li yillarda sosyal-liberal hareket olarak
meydana 9ikmasi fikri one siiriilmektedir. Bu fikrin Rusya’da olu§masmi saglayan objektif §artlar
mevcut idi. Ancak 90k az vurgulanan bir on §art daha vardi: bu da aym donemde Osmanli
imparatorlugu’nda Tiirk dili ve edebiyati uzerine aydmlann olu§turdugu dii§iince ve munazaralar
idi. Osmanli aydmlarmm dil uzerine tarti§malannm ama9 ve hedefi farkli olsa da Osmanli
imparatorlugu di§mda ya§ayan Turklere ula§ilmasi fikri hafif §ekilde olsa bile, ilk defa Osmanli
aydmlan tarafmdan ileri siirulmu§tur. Mesela, Ahmet Vefik Pa§a (^agatay leh9esi uzerine bir
ara§tirma yapmi§ti. §emsettin Sami Tiirk dilleri arasmdaki farkin Giiney ve Kuzey Alman dilleri
arasmdaki farktan daha fazla olmadigim vurgulami§ti (Ak9ura, 2006, s. 124). Rusyadaki dil
inisiyatifleri Osmanli dil du^uncclcrindcn dogan fikirleri tam olarak yansitmamasina ragmen,
Rusya aydmlarmm Osmanli imparatorlugu’nda, ozellikle istanbul’da yer alan munazaralardan
faydalandiklan ku§kusuz. Bu fikir Tiirk halklanmn dil birligi fikrinin ilk olarak Osmanli
imparatorlugu’na daha yakm olan bolgelerde, yani Azerbaycan’da ve Kinm’da meydana
9ikmasmda siibut buluyor (Atabaki, 2000, ss. 43-44; Landau 1995, ss. 3-24). Yusuf Ak9ura, 1904
yilmda yazdigi “U9 Tarzi Siyaset” adli eserinde, “millet9ilik fikri Rusya’da oncelikle istanbul’a
daha yakm olan ve istanbulla daha sik ili§kileri olan Kafkasya ve Kirim Tiirkleri arasmda yer
almaya ba§lami§tir” diye belirtmi§tir (Ak9ura, 2006, 96). Tiirk dili ve edebiyati ile ilgili
miinazaralarin yer aldigi ve fikirlerin geli§tigi istanbul §ehrini daha sik ziyaret etme imkam bulan
Azerbaycan Tiirkleri ve Tatarlar bu geli§melerden, dogal olarak, daha fazla faydalamyor, ve bu
onlann Rusya dahilinde de dil stratejisi olu§turmalanm sagliyordu (Saray, 2003, s. 48). Tiim bu
olaylarm bir ilgin9 tarafi da Osmanli tecriibesinden kaynaklanan Rusya Pantiirkizmi’nin daha
sonraki donemlerde Rusya’nm Tiirk aydmlan tarafmdan yeniden Osmanli imparatorlugu’na - bu
defa siyasile§mi§ §ekilde - “ihra9” edilmesi olmu§tur. Omegin, Pantiirkizm’in ideoloji esaslan
Kazan Tatarlanndan olan Yusuf Ak9ura’nm 1904 yilmda yazdigi “U9 Tarzi Siyaset” eserinde
ohi§turulmu§tu. Azeri Ali Bey Hiiseyinzade “Tiirke§me, islamla§ma, Avmpala§ma” tezi ile

Jale GARiBOVA

375

siyasal Turksulugiin esasim koymu§ ve onerdigi flkirleri ile Ziya Gokalp’in Tiirk9iiliikle ilgili
dii§iincelerini etkilemi§tir.

Lengiiistik Pantiirkizm’in Rusya’da Ger^ekle^mesi

Pantiirki z m (^arlik Rusyasi’nda ya§ayan Turk aydmlannm XIX. yiizyilda Qirizm’in
Rusla§tirma siyasetine tepki olarak ortaya 9ikan millet9i-maarif9i hareketin sonucu idi. Rusya’nm
XVI. yiizyilda ba§layan Tiirk topraklannda yerle§me siyaseti Rusya’nm demografik yapisim
degi§tirmi§ti. 1897 yilmda (^arlik Rusyasi’nda niifusun yiizde ll’i Miisliimanlardan (Landau,
1995 , s. 7 ), bu Miisliimanlann biiyiik 9ogunlugu da Tiirklcrdcn ibaret idi. Niifusun dil, din ve
kiiltiir a9ismdan farkli olan ve de merkezden pek uzakta olan bu kismimn yonetilmesi i9in ayrica
bir siyaset gerekiyordu. Tabii ki, her §eyden once bu siyaset Tiirklerin ozellikle kendi dillerinde
egitim gorerek milli kimlik hislerini geli§tirmelerini engellemeye yonelecekti. Rusya dahilinde
birle§ik bir toplum §eklinde ya§ayan Tiirklerin milli uyam§i onlann daha ileride tek bir millet
olarak birle§me saglamalari ihtimalini (^arizm’in gozleri online seriyordu. Bu nedenle de,
Tiirklerin kendi dillerinde egitim gormeleri Rusya’nm 9ikarlanna uygun degildi. Tiirkler ve
genellikle Miisliimanlar askeri ve administratif hizmet di§mda birakiliyorlardi. Egitim di§mda
kalma ihtimali az olan elit tabakam ise £arizm Rusla§trrma siyaseti uygulamakla kendi tarafma
9ekmek i9in 9aba gosteriyordu. (^arizm’in Rusya’da Tiirklerin ya§adigi bolgelerde a9tigi Rus-
Tatar okullan bu okullarda egitim goren Tiirklerin £arlik Rusyasi i9in memurlar hazirlamak
amacim giidiiyordii. (^arizm’in a9tigi bu okullar “misyoner” siyaset giittukleri i9in Tiirk
millet9ileri tarafmdan tenkit ediliyordu.

Yerli dillerin ve kultiirlerin baski altma almmasi, dogal olarak, Tiirk aydmlanm
endi§elendirmeye ve onlan dil ve kultiir meseleleri etrafmda toplamaya ba§lami§ti. 1875 yilmda
Azerbaycan’da ilk Turkdilli gazete olan “Ekin9i” 9ikarilmaya ba§ladi. Azerbaycan ve Tatar
maarif9ileri alfabe ve okul reform te§ebbiislerine girmi§lerdi (Hostler, 1993 , ss. 97-99 ).
Azerbaycan Turklerinin ve Tatarlarm maarif9ilik 9abalan sonraki a§amalarda lengiiistik
Pantiirkizmi olu§turacakti. Ancak bu maarif9ilerin tiimiinun lengiiistik Pantiirkizm fikrinin
olu§masinda ve saglanmasmda direkt olarak onemli rol iistlenmeleri veya 9aba gosterdikleri pek
soylenemez. Panturkizm’in siyasi bir inisiyatif degil de, daha fazla maarif9i bir fikir ve sosyal
vatanseverlik 9abasi olmasi Tiirk aydmlannm ve maarif9ilerinin tiimiinun birle§me ideasmm
hayata ge9mesi i9in yeterince gayret gostermemelerinde siibut buluyor. Zira, yukanda da
belirttigimiz gibi, Rusya’da orataya 9ikan lengiiistik Panturkizm’in esas gayesi ortak edebi Tiirk
dilinin olu§turulmasi olsa da bu dil Tiirklerin birle§mesinden daha fazla Tiirklerin egitilmesi ve
bunun sonucunda sosyal refahlannm artmasma yonelecekti.

Rusya’da ortaya 9ikan Pantiirkizm’in ozelliklerinden biri de, onun Islam ve modernizmi
birle§tirmesi idi. Rusya’da ya§ayan Tiirklerin yiizde doksam Miisliiman ve Rusya
Miisliimanlarmm da yiizde doksam Tiirklerden ibaret idi. Rusya dahilinde ya§ayan Miisliimanlara
ait sosyal-kiiltiirel problemler 9ogunlukla Tiirklerin problemleri oldugu i9in, Tiirk aydmlan 90gu
zamanlar Tiirk birligi fikrini Islam birligi ile birle§ik bir §ekilde ileri siiriiyorlardi. Pantiirkizm ve
Panislamizm 90gu zaman bir §ekilde aym faaliyet platformu gibi meydana 9ikiyor ve Tiirk
maarif9ilerinin programmda Pantiirkizm ve Panislamizm e§it terimler olarak kullamliyordu. Ote
yandan, Rusya’nm Tiirk aydmlan ve maarifcileri, Osmanli imparatorlugu’nda faaliyette olan
Gen9 Osmanhlar gibi (Kinross, 1995 , ss. 504 - 505 ), Islam dininin maarif9i ve reformist
geleneklerine dayanarak, bu gelenekleri onerdikleri modernist reformlerle birle§tirmege
9ali§iyorlardi. Bu nedenle de, Rusya aydmlannm dini fanatizmden dogan Miisliiman cehaletini
ele§tirmelerine ragmen, onlann dii§iincelerinde Islam ve modemizm zit anlamlar olarak yer
almami§ti.

376 5 . Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Turk Dil Birliginin Gelismesini Engelleyen Etkenler (Sovyet Donemi Oncesi)

Soz konusu olan donemde Rusya’nm Turk aydmlarmi du§iinduren esas problem, Rusya
dahilindeki Turklerin sosyal sorunlan oldugu i9in, lenguistik Panturkizm’ in Osmanli
Imparatorlugu’nda ya§ayan Turkleri kapsama niyetinde olmasi pek soylenemez. Ote yandan,
Osmanli Turkiyesi’nde de Tanzimat ve Tanzimat sonrasi donemlerde meydana ?ikan Turk9iiluk
harekatimn merkezine, aslmda Osmanli Imparatorlugu ve onun di§mda ya§ayan Turkler degil,
Osmanli vatanda§lari konmu§tu. Her iki imparatorlukta yer alan istisnalar di§mda, her bir
imparatorluk dahilinde geli§tirilmi§ temel strateji genel olarak bu imparatorlukta ya§ayan
vatanda§lara yonelik kurulmu§tu.

Rusya’da Yaranmi$ Lenguistik Pantiirkizmin iki Cephesi

Lenguistik Pantiirkizmi 1880 yillannda ba§latan Kirim Tatar maarif9isi ve reformisti Ismail
Gaspirali Bey olmu§tur. Sonradan bu harekat Azerbaycan Turklerinin ve Kmm ve Kazan
Tatarlan’nm bazi siyasi ve maarif9i gruplarmm uyeleri (omegin, Hasan Ayvazi Bey, Ahmet
Kemal, Ali Huseyinzade Bey, Yusuf Ak9ura) tarafmdan farkli bir cepheden de one surulmeye
ba§lami§tir. Biraz farkli, ama birbiriyle keskin rakabette ve 9eli§kide bulunmayan bu iki cephe
dahilinde lenguistik Panturkizm ideasi a§agi yukan 30 yil siirecinde, bazen duzenli olmasa da,
devamli bir sjckildc yer bulmu§tur. Her iki cephenin temsilcileri ortak Tiirk9enin Osmanli/Istanbul
leh9esi iizerinde gcli^tiri lmcsini destekliyorlardi. Ancak, Gaspirali Turk dillerinin veya
leh9elerinin birle§tirilmesi fikrini Osmanli/Istanbul standartmm sadele§tirilmesi ve
“Turkle§tirilmesi” iizerine oturtmu§sa da, sayfalannda fikirlerini sunduklan Fuyuzat dergisinin
adiyla “Fuyuzatcilar” gibi tanman diger cephenin temsil9ileri Osmanli/Istanbul standartmm
herhangi bir degi§iklige ugramadan ortak edebi dil olarak kabul edilmesinde israr ediyorlardi.

Tabii ki, her iki cephenin temsilcileri o zamanlarda Rusya smirlan dahilinde Turkdilli
matbuatm standart dil normalanna dayanmamasi ve bunun Turkleri maariflendirmek yolunda
zorluk yaratmasmdan dolayi endi§eleniyorlardi. Ortaliga atilmi§ esas soruysa “Matbuat hangi
dilde 9ikanlmali?” sorusuydu. Olu^turulmasi onemsenen ortak edebi dil Turkler i9in hem de ortak
egitim dili olarak kullamlacak ve bu yolla Turklerin maariflenmesi sorunu da belirli bir anlmada
96zulecekti.

Turk dil birligi fikrinin uygulanmasma engel olan nedenlerden ba§licasi yarandigi ilk
anlardan lenguistik Panturki z m ’in ideologlanmn pozisyonlarmda bazen yer alan diizensizlik ve
bazen de dil birligi ideasimn aslmda kendi kendine degil, daha genel ve daha sosyal ama9lara
hizmet etmesiydi. Mesela, Gaspirali i9in dil birligi aslmda Turklerin daha kuresel sosyal
sorunlanm 96zecekti. Gaspirali Turk dil birligini okul reformuna, maariflenmeye ve de Turklerin
veya Musliimanlarm Rusya’ya sosyal-kiilturel integrasyonuna dogru giden bir yol olarak
goriiyordu. Gaspirali (/’ar Rusyasma hizmette bulunan bir memur olarak Rusya Turklerini
Rusya’dan aynlmi§ durumda goremiyordu veya gormek istemiyordu. (§u pozisyonda
Gaspiralimn hakikaten hangi hislere ve du§iincelere sahip olmasi (onun siyasi oyun oynami§
olmasi mi veya Qirlik Rusyasma sadakat gostermi§ olmasi mi) ile ilgili 9e§itli fikirler mevcuttur,
ancak konu bu bildirinin di§mda birakilmi§tir). Fakat Rusya Turklerinin Osmanli Turkleri ile
siyasi degil de sosyal-kiilturel birligi bile Gaspirah’nm ilgi 9er9evesinde degildi (Gasprinski,
1993 , s. 46 ). O’nun Istanbul standartim ortak dil i9in esas olarak one surmesinin ba§lica nedeni bu
standartm Guney Kinm’da kullamlan Bah9esaray leh9esine pek yakm olmasmdaydi desek belki
yamlmayiz. Ara§tirmalar ve Gaspirah’nm kendi 9iki§lan onun Rus dilini Turk9eden daha
mukcmmcl bildigini gosteriyor. Hatta Gaspirali ara§tirmacilan arasmda, Gaspirah’nm Rusya
Turklerinin birligi derken turn Rusya Turklerini degil yalmz Kirim Tatarlanm aklnda tuttugu
dii§uncesi olu§mu§tur. Gaspirah’nm Rusya istilasi sonrasi sosyal niifuzunu ve zenginligini
kaybetmi§ ve birle§erek Ruslara tepki gostermek ve somujda sosyal egemenliklerini berpa etmek
isteginde olan Kmm aristokrasisinin sesini duyurmak niyetinde olmasi da mumkiindur. Lazzerini

Jale GARiBOVA

377

diyor ki, “Orta Asya Tiirkerinin lehsesi Kazan Tatarlannm lelnjesinden ve bunlann her ikisi
Giiney Krrim (Baln^esaray) leh9esinden gayet farkli oldugu i9in, Gaspirali, Bah9esaray leh9esine
pek yakin olan Istanbul leh9esine dayali dil birligi fikrini onerirken oncelikle Krrim Tatarlannm
birligini dii§iinmii§ olmaliydi.” (Lazzerini, 1973 , s. 211 ). Hatta bu nedenle Gaspirali’yi one
siirdiigii fikirlerinde samimi olmamakla su9layanlar da olmu§tur (Khalid, 1998 , ss. 213 - 214 ).
Dikkati 9eken diger bir mesele de Gasprrah’nm “Rusya Tiirkleri” yerine daha fazla “Rusya
Miisliimanlari” kelimesini kullanmi§ olmasidir.

Anti-Rus ruhlu Fuyuzat9ilar da dil birligi fikrini Rusya Tiirklerinin sosyal problemlerinin
96ziilmesi iizerine oturtmu§lardi. Fakat bu sosyal meselelerin 96ziilmesi o zaman hala tarn
siyasile§memi§ Osmanlicilik meyli, yani biitiin Tiirklerin Osmanli Tiirkiyesi 9evresinde en
azmdan kulturel olarak birle§mesi ideolojisi 9er9evesinde ileri suruliiyordu. Pantiirkizm’in
Osmanli sin ir lan i9erisinde siyasile§mesinde ve Istanbul’da bir 90k Tihdapiiliik merkezlerinin
olu§turulmasmda Osmanliya muhaceret etmi§ Fuyuzat9ilann (mesela Ali Huseyinzadenin Bey)
onemli bir rol iistlenmeleri de tesadiif olmami§trr. Gaspiralidan farkli olarak, Fuyuzat9ilar i9in dil
birligi sosyal sorunlarm 9ozulmesinden daha fazla Osmanli dil standartmm ve genellikle dilde,
edebiyatta, matbuatta ve egitimde Osmali tavnnm tesbit edilmesine eri§tiren bir yoldu. Eger
Gaspirali dil birligi fikrini pratik adimlarla (mesela, fonetik esasli okuma sistemi yaratmakla)
ger9ekle§tirmege 9ali§iyor ve bunun i9in edebi standarta belirli bir bi9imde sadelik getirilmesini
istiyorsa da Fuyuzat9ilarca, edebi standart dokunulmaz idi - bu standart ne kadar zor olsa bile, ona
yetmek i9in insanlar gayret gostermeliydiler. Ali Hiiseyinzade Bey Hayat gazetesinde bu mesele
ile ilgili §oyle yaziyordu: “Bizim gazetemizin dilini sadele§tirmek veya cemaatimizin kendi ana
dili olan TMapeyi ogrenmesi mi gerekiyor?” (Hiiscynzada, 2007 , s. 38 ). Osmanli lelujesi
Fuyuzat9ilar i9in yiiksek intelegin, ince zevkin ve elit dii§iincenin simgesi idi. Tabii,
Fuyuzat9ilann §u gorii§leri yiiksek derecede tabakala§mi§ Osmanli toplumunun ozelliklerinden
kaynaklanmi§ti. Fuyuzat9ilann edebi dille ilgili matbuatta sergiledikleri soylem de bu tiirlii

meyilleri yansitiyordu. Omegin, Ah met Kemal yaziyordu: “ Diinyada M9 bir zaman, M9 bir

milletin edebiyati, lisani-edebisi tamamen 9oban, ekin9i lisam olmami§tir ve olamaz. Evet! Avam
igaz i9in boyle sade menzumeler yazilmahdir. Lakin duhai-§iir her zaman avamm derrakeyi-
idrakma tenezziil edemez”. (Kamal, 1907 , s. 11 ). Fuyuzat9ilann dil birle§imi fikri bir ka9
makamda turn Tiirklerin siyasal birligini de kapsami§ olmaliydi. Mesela, Hasan Sabri Ayvazi
yaziyordu: “Lisammiz birle§meyince, yekdigerimizi anlamak, birbirimize melhem olmak
mumkiin olmayacagi gibi, ittihad ve ittifakm da temel tutmasi mumkiin olmayacaktir” (Yiiksel,
2006 , s. 425 ). Ama Fuyuzat9ilann lenguistik narsisizmi onlarm Tiirk dil birliginin kar§ismda
duran real sorunlann kaldmlmasmda olumlu bir 9aba gostermelerini veya fikir ileri siirmelerini
(mesela, Tiirk lelupelerinin birbirinden kaynaklanmasi fikrinin one siiriilmesi, Osmanli leh9esinin
sadele§tirilmesi yolu ile daha geni§ sosyal tabakalara eli§tirilmesi) engelliyordu.

Partikiilerist Meyiller

Yukanda belirttigimiz gibi, Rusya’nm Tiirk maarif9ileri kendi faaliyetleriyle lengiiistik
Pantiirkizm’in olu§masmi etkilemi§ olsalar da, Tiirk aydmlannm yalmz belirli bir kismi edebi
dilin Osmanli standarti iizerinde kurulmasi fikrini destekliyordu. Azerbaycan’m ve diger Tiirk
topraklarmm Rusya’ya ilhak edilmesinin ardmdan ^arizm’in te§ebbiisleri ile yaratilmi§ Rus veya
Rus-Tatar okullannda egitim almi§ aydmlar i9erisinden Rusya meyilli ve Rus edebiyatmm ve
matbuatmm etkiledigi yazarlar, matbuat9ilar ve maarif9iler yeti§mi§ti. Bunlann yam sira Rusya
hiikiimetine hizmet edenler de vardi ve dogal olarak bu ziimreden olan aydinlarm edebiyat ve
matbuat vasitasiyla halkm daha geni§ tabakalanm tesir altma aimak imkanlan vardi. Kin mh ’ m n
fikrince, Rus okullannda egitim gorerek Tiirk edebi dilinde yazmayi beceremeyen gen9ler
partikiilerizmi gii9lendiriyorlardi (Kinmli, 1934 , s. 75 ). Miisliimanlar i9in a9ilmi§ Rus-Tatar
okullannda egitim Rus dilinde veriliyordu, lakin yerli memurlarm hazirlanmasi amacim giiden bu
okullarda yerli Tiirk dillerinin ogretilmesi de mahdut 9er9evede saglanmaktaydi. Ancak Tiirk

378 5 . Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

dilleri Gaspirali’nm yazdigi ortak Turk dili kitabi iizere degil, yerli lehseler hedefe ahnarak
ogretiliyordu. Bu yerli leh9elerin egitim sistemine girmesi onlann tedricen matbuata ve edebiyata
dahil olmasma ve bunun sonucu olarak her bir Turk lelujesinin ayrica edebi dil gibi geli§mesine
neden olmu§tu. Tabii, Orta Asya’dan Kara Deniz sahillerine dek geni§ bir arazide birbirinden
gayet farkli olan Turk leh9eleri mevcut idi ve bu leh9elerin edebiyata ve matbuata getirilmesi ayn
ayri Turk edebi dillerinin yaranmasma neden olmakla bir taraftan Gaspirali’nm, diger taraftan ise
Fuyuzat9ilann one siirdukleri ortak edebi Turk diline olan ihtiyaci yok ediyordu. Partikiileristler
bunun yam sira Gaspirali ve Fuyuzat9ilann ku9iicuk farklarla one siirdukleri edebi dil
tc^cbbuslcrinc sert tepki gostererek Gaspirali’nm “koylii dili” diye adlandirdigi bir leh9ede
“realist” edebiyat olu§turmaya ba§lami§lardi. Gaspirali’nm bu ele§tirisine Azerbaycan realist
yazarlarmdan olan Hagverdiyev §oyle yamt vermi§tir: “Gaspirali ne derse desin.... Oncelikle, ben
eserlerimi koylii dilinde yazmami§am. Ancak koylii dilinde yazmi§ olsam bile, §oyle

gerekiyormu§ demek Biz sade insanlar i9in yaziyoruz. Egitimli insanlann nasihatlanmiza

ihtiyaci yok....” (Kengerli, 2004 , s. 27 ).

Orta Asya’da da Tiirkistan Tiirk9esinde edebiyat ve matbuat olu§turulmaya ba^liyordu.
Tiirkistan Tiirk9esi edebi standart olarak geli§tikce Bah9esaray ve Osmanli lelujelerinin etkisi
altmda ortaya 9ikmi§ edebiyat ele§tirilmeye ba§ladi. Yerli Tiirk leh9elerinde yaranmi§ edebiyat
Rus biirokrasisi tarafmdan tedricen desteklenmeye ba§ladi. Gaspirali’mn Tiirk dili dersligi
Kinm’m simrlari di§mda yasaklanmi§ ve Rus misyonerleri tarafmdan ayn-ayn Tiirk leh9elerinde
ana dili derslikleri yazilmaya ve basilmaya ba§lanmi§ti.

Edvard Lazzerini ortak Tiirk dili fikrinin Kazan Tatarlarmdan olan maarif9iler tarafmdan
da olumlu §ekilde desteklenmedigini soyliiyor. Lazzerini bunu, her §eyden once, Gaspirah’nm
one siirdiigii ortak Tiirk dilinin Kirim Tatarlannm ve kismen de Azerbaycan Tiirklerinin
leh9elerine yakm olmasma ragmen, Kazan ve Orta Asya Tiirkleri tarafmdan kolaylikla
anla§ilmamasma bagliyor. Artik 1900 ’lii yillarda Kazan aydmlari i9erisinde anti-Tiirk hisleri yer
almaya bagliyor. Azerbaycan ’da da, partikiileristler tarafmdan geli§tirilen edebiyat ve matbuat
halkin milli kimlik hissinin ve milli §uurunun geli§mesini etkiliyordu. “Molla Nasreddin” ve bu
tiirlii dergilerin te§ebbiisii ile Azerbaycan Tiirklerinin ortak Tiirk edebi dilinden uzakla§arak
konu§ma leh9esi esasmda olu§makta olan bir edebi dilin ve bu dilde yaranan edebiyatm etkisi
altma dii§mesi siireci ba§lanmi§ti.

Ozellikle bu siire9 gelecekte ayri ayri Tiirk halklan i9erisinde partikiilerist zeminde milli
kurtulu§ miicadelesinin ba§lanmasmi ve bu tiirlii millet9ilik hareketlerinin Tiirklerin ya§adigi ayn
ayri bolgelerde devlet9ilik sistemlerini olu§turmasmi da saglayacakti. Omegin, onceleri genel
Tiirk9iiliik pozisyonunda dayanan, daha sonralar ise partikiilerist millet9iligini geli§tiren Mehmet
Emin Resulzade’nin ve digerlerinin faaliyeti sonucu olarak 1918 yilinda Azerbaycan Demokratik
Cumhuriyeti’nin yaratilmasi miimkiin olmu§tur (Balayev, 2009 , s. 66 ).

Ortak Tiirk Dili inisiyatifleri ve Yeni Dil Politikalari

Bol§evik Milli Siyaseti ve Turkliik Anlami

Ortak Tiirk dili fikri Rusya imparatorlugu dagildiktan sonra da mevcudiyetini devam
ettirmekteydi. 1917 devriminden sonra Bol§evikler (^arlik Rusyasi’mn varisleri olmadiklanm bir
de kendilerine ait milli siyasetileri ile gostermeye 9ali§iyorlardi. Kisa siire i9erisinde olsa da,
bol§evikler yerli halklann milli kimliklerinin korumasma olanak tammaya karar vermi§lerdi.
Bol§evik Rusyasi hatta Orta Asya Tiirkleri de dahil, bazi halklar i9in “dil kuruculugu” i§lerini de
ba§latmi§lardi. Ote yandan, milli siyaset merkezden uzak bolgelerde endiistrile§meyi hayata
ge9irmek a9ismdan onemli idi. Aym zamanda, Lenin “Rusla§tirma” siyasetinin ertelenmesini
Rusya Imparatorlugu’ndan yeni kurtulmu§ halklann ve milletlerin itibanm kazanmak yolu olarak
goriiyordu.

Jale GARiBOVA

379

Bol^cviklcr Tiirkdili halklar i9in 9izdikleri “millet kuruculugu” planlanm 1924-1936
yillannda Tiirkistan halklan arasmda smir belirlenmesinde de kullanmi§lardi. Bunun sonucu
olarak sonradan Orta Asya gibi tanmacak Turkistan yeni smirlar boyunca boliindii. 1924-1936
yillannda once Turkmenistan ve Ozbekistan, sonra Tacikistan ve Kazakistan ve nihayet
Krrgizistan aynca devletler §eklinde kuruldu. Ancak bu simr belirlenmesi milletler, etnik gruplar
ve diller arasmda dogal olmayan smirlar olu§turmu§tu. Bunun ardmdan ise, bu smlirlar dahilinde
insanlar i9in suni diller ve milli mensubiyetler olu§turulmu§tu (Fierman, 2006, ss. 80-82).

Fierman bu milli kuruculugun diger bir nedeninin de oldugunu soyliiyor: Bol§evikler
topluluk halinde ya§ayan Tiirk halklarmm birle§mesinden ve yeni yendikleri Pantiirkizm’in ve
Panislamizm’in yeniden meydana 9ikmasmdan korkuyorlardi. Bu nedenle de onlar Tiirk
halklarmm kendi dogal kimlik hislerini mahvederek, bunun yerine suni milli mensubiyetler
olu§turuyorlardi. Sovyetlerin eli ile yaratilmi§ bu suni milli mensubiyet modelled Turk halklanm
tarihsel ge9mi§lerinden ve genel kimlik hislerinden koparmaktaydi; kendi ge9mi§lerinden
uzakla§tik9a da, bu halklar tarihlerini unutarak edindikleri yeni milli mensubiyet, milli kimlik ve
mi lli diller i9in bol§eviklere minnettarhk hissediyorlardi .

1926 Baku Tiirkoloji Kurultayi

Bol§eviklerin Sovyetler Birligi’nde ya§ayan halklann milli kimliklerini ilk on yil siiresince
Rusla§tirma siyaseti ile smrrlamamasi 1920’li yillarda bir 90k Turk aydmlannm Tiirk9iiliik
fikirlerini a9ik §ekilde ileri siirmelerine de neden olmu§tu. Bunun sonucu olarak, 1926 yilimn
§ubat aymda Bakii’de 1. Tiirkoloji Kurultayi diizenlendi ve bu kurultayda ortak Tiirk dili
meselesi degi§ik a9ilardan one siiriildii. Ancak Sovyet doneminde Tiirkiye Tiirk9esi giindemden
9ikanlmi§ ve meseleler Sovyetler Birligi’nde ya^ayan Tiirk halklanmn konu§tuklan diller
a9ismdan tarti§iliyordu. Zaten Sovyet dil siyaseti de bu meselenin bu bi9imde meydana 9ikmasma
katki saglami§ti. Bir ka9 meselede (mesela, yeni alfabe meselesinde, dil normalannm ve
terminolojinin olu§turulmasi a9ismdan) Sovyet Tiirk iilkeleri Tiirkiye’den gayet deride idi.
Azerbaycan’da Latin alfabesi 1922 yilmdan itibaren kullamlmaya ba§lanmi§, Kazanhlar Arap
alfabesini reformize etmi§lerdi. Azerbaycan’da ve diger Tiirk dilli iilkelerde alfabe ve terminoloji
komiteleri tesis edilmi§ ve faaliyete ba§lami§lardi. Ote yandan, siyasi ve ideolojik a9idan Tiirkiye
Tiirk9esini onermek korkuluydu. Kmm Tatar Tiirkologu Bekir £obanzade 1929 yilmda §oyle

yaziyordu: “Istanbul lelnjesinin egemenligine gelince, bu bo§ bir fantazidir Bugiin Sovyetler

Birligi’nin Tiirk halklan okullann, yaymlarm ve kiiltiirel kurumlarm gerek sayisi, gerekse de
kalitesi a9ismdan Tiirkiye’den 90k fazla ileridedirler (£obanzade, 1929, s. 199).

Tiirkoloji Kurultayi zamam Tiirk dil birligi meselesi 4 a9idan miizakereye sunulmu§tu:
alfabe, ortografi kurallan, edebi dil standard ve terminoloji. Bazi tepkilere ve kar§i gelmelere
ragmen, bir ka9 ugur da edinilmi§ti. Mesela, terminolojinin olu§turulmasmda tiim Tiirk dilleri i9in
ortak olan terimlerin kullamlmasma karar verilmi§ti. Egitim diizleminde de, Tiirk dillerinin yerli
leh9elerine ait kelimelerin ilk okul ders kitaplarma, belirli bir dil grubu i9in ortak olan kelimelerin
ise orta okul ders kitaplanna dahil edilmesine karar verilmi§ti. Latin alfabesine dayali Yeni Ortak
Alfabeye ge9i§ kampanyasi uygulanmaktaydi. Lakin, Sovyetler’ in eli ile diizenlenmi§ bu yeni
birle§im kampanyasi aslinda zamamn paradoksuydu. Tiirkoloji Kurultayi’nm asil amaci
Tiirk9iileri taker taker giin yiiziine 9ikararak onlan sonradan mahvetmekti. Sovyetler Birligi
Komiinist Partisi’nin 1921 yilmda diizenledigi X. Kurultay’da Pantiirkizm’in burjuva millet9iligi
gibi damgalanmasimn (Landau, 1995, s. 75) ardmdan Moskova 1926 yilmda Tiirk millet9ilerini
yiize 9ikarmak amaciyla Bakii Tiirkoloji Kurultayi ’m diizenlemi§ti. 1926 yilmda, Olaganiistii
Haller Komitesi’nin Ba§kam ve sonradan Azerbaycan Komiinist Partisi Genel Sekreteri olmu§
Mir Cafer Bagirov Moskova’yi Azerbaycan’da Tiirk dil birligine meyillerin olmasi ve bunun
ileride Tiirkiye ile yakmliga yol a9abilecegi hakkmda bilgilendirmi§ti. (Babayev, 2006, s. 181).
Nerimanoglu’nun ve Agaki§iyev’in soyledikleri gibi, Sovyet siyaset9ilerinin eli ile Tiirkoloji

380 i. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

kurultayimn gesirildigi sarayda insanligin kanli faciasimn yeni sayfalan yaziliyordu
(Narimanoglu ve Agaki§iyev, 2005, ss. 6-7). 1937-1938 yillarmda Tiirkoloji Kurultayi’na
katilanlann biiyiik bir 9ogunlugu amansiz tazyiklerin ve baskilann kurbam oldular. Babayev’ in
soyledigi gibi, soru§turma notlan bu insanlann baski altmda birbirinin yiiziine bakarak birbirine
kar§i ithamlarda bulunmaya mecbur edildiklerini gosteriyor (Babayev, 2006, s. 182).

1937-1938 yillarmda uygulanan baski ve §iddet politikasmm ardmdan Sovyet
Cumhuriyetlerinde “Tiirk” kelimesini dile getirmek bile korkuluydu. Azerbaycan’da ve diger
Sovyet Turk memleketlerinde Tiirk kokiine istinat eden veya dilinde Tiirkiye Tiirk9esinin ufacik
bir izi bulunan §airler, yazarlar ve bilim adamlan amansiz baskilara maruz kaliyorlardi. Orta
Asya’da da, 1923-1924 yillarmda Turkistan Cumhuriyeti par9alanarak be§ degi§ik cumhuriyete
boliindiikten sonra Turkistan ve Turk kelimelerinin kullamlmasma son verildi (Smith and others,
1998, s. 70).

Sovyetler Birligi’nde ve Turkiye Cumhuriyeti’ nde Yiiriitiilen Dil Siyasetinin Tiirk Dil
Birligi Fikrine Miidahelesi

Ote yandan, Sovyetler Tiirk dillerini birbirinden ve Turkiye Tiirk9esinden uzakla§tirmak
i9in ozel bir siyaset yiiriitmekteydiler. “Temizleme” siyaseti, yani Arap ve Fars kelimelerinin
dilden 9ikanlmasi, bir kampanya §eklinde yiirutuliiyordu. Diger taraftan, aym anlamlar i9in
(ozellikle terminoloji alanmda) her Tiirk dilinde degi§ik kelimeler olu§turuluyordu. Mesela, 1932
yilmda Alfabe ve Terminoloji iizerine Baku’de yapilmi§ konferansta Azerbaycan dilinde terim
olu§turulmasmda diger Tiirk dillerinden kelimeler almmasi yasaklanmi§ti (Oliyeva, 1996, s.100).
Terim olu§turulmasi siirecinde Rus kelimeleri Tiirk dillerine hizli bir §ekilde dahil ediliyordu.
Yine de, 1932’deki konferansta Tiirk lisanlanndan 9ikanlmi§ Arap, Fars ve Tiirkiye Tiirk9esi
kelimelerinin yerine Rus kelimelerinin getirilmesi tavsiye ediliyordu. Ama bu siire9 Azerbaycan
dilinden daha fazla Orta Asya Tiirk dillerinde yer almaktaydi. Azerbaycan dilinin daha zengin ve
daha eski edebi dil gelenekleri vardi ve bu nedenle Azerbaycan dilinde terimler Arap ve Fars
kelimelerinin 90k yaygm olanlanndan da olu§turuluyordu. Omegin, hendese kelimesi Azerbaycan
dilinde daha onceden mevcut oldugu i9in bu kelime bu dilde oldugu gibi kalmi§, Orta Asya Tiirk
dillerinde ise bu anlam i9in geometriya kelimesi olu§turulmu§tu.

Tiirk balklan i9in dii§iinulmii§ Ortak Latin alfabesinin kisa bir zamanda Tiirk
Cumhuriyetleri i9in degi§ik versiyonlan hazirlanmaktaydi. Tiirkiye Cumhuriyeti’ nin Latin
alfabesine ge9mesinin ardmdan, Sovyetler, Tiirk Sovyet Cumhuriyetleri ’nin Kiril alfabesine
ge9melerine karar verdiler. Her Tiirk Sovyet Cumhuriyeti i9in aynca bir alfabe tasansi hazirlandi.
Ortografik kurallarla ilgili verilen kararlara bakarsak, burada da Tiirk Sovyet Cumhuriyetleri ’nin
gerek birbirinden, gerekse de Tiirkiye Tiirk9esinden uzakla§trrildigmi gorebiliriz. Mesela,
Azerbaycan dilinde yaprak ve toprak kelimelerinin yazili§i 1928 yilmda Baku’de ge9irilmi§
ortografik konferansmda yarpaq ve torpaq olarak degi§tirilmi§, ben kelimesinin men gibi
yazilmasma karar verilmi§ti (Aslanov, 1989, s. 80). 1935 yilmda Kazak dilinde, 1936 yilmda ise
Turkmen dilinde ortografi kurallanmn Rus ortografisine uygunla§tmlmasi ile ilgili kararlar
verilmi§ti.

Bunun di§mda, Tiirkiye Cumhuriyeti ’nde ba§latilmi§ dil devrimi de, Tiirk dil birligi fikrinin
ger9ekle§mesini zora sokuyordu. Ara§tirmacilar Tiirk Dil Kuramu tarafmdan onerilen yeni
kelimelerin ve terimlerin Tiirk dilleri i9in ortak olmu§ Arap ve Fars kelimelerinin ortadan
kalkmasma ve sonu9ta Tiirk dilleri arasmda U9ummlann derinle§mesine neden oldugunu
soylemi§lerdir (Oliyeva, 1996, s. 97, Lewis, 1999, s.70). Tiirkiye’deki dil devriminin nedenlerini,
siyasal motiflerini, geli§me siire9lerini ve sonu9lanm ara§tirmak bu bildirinin hedefi degil ve
bunlarla ilgili Tiirkiye’nin bir 90k degerli bilim adamlan 90k zengin ara§tirmalar yapmi§lardrr.
Ama bununla bagli bir mesele iizerinde durmak gerekir: eger Sovyetler Birligindeki Tiirk
Cumhuriyetlerinin “temizleme” siyaseti 1930’lu yillinn sonlanna dogru dilin fazla sunile§mesine

Jale GARiBOVA

381

yol vermemek amaciyla belli bir noktada durdurulmu§sa da, Tiirkiye Cumhuriyeti’nde
“temizleme” siireci daha uzun miiddet devam etmi§tir. Mustafa Kemal’in 1936-1937 yillannda
“Turk dilinin ?ikmaza sokulmasiyla” ilgili endi§esine ragmen, bu siireci durdurmak kolay
olmami§tir (Timurta§, 1965 , ss. 18 - 38 ). Tabii, bu siire9 Turkiye Tiirk9esinin Sovyetler Birligi
dahilindeki Tiirk9elerden daha farkli olmasma yol a9maktaydi.

Sovyetler Birligi Sonrasi Donemi ve Tiirk Dil Birligi Fikrinin Yeniden Dogu$u

Sovyetler Birligi ’nin 9okii§iinden sonra bagimsizhk kazanmi§ Tiirk Cumhuriyetlerinde
milli uyam§ inisiyatifleri i9erisinde tarihsel koklere donii§ ve Tiirk kimliginin one siiriilmesi
meyilleri de yer almaktaydi. Dil, edebiyat, tarih ve kiiltiir iizerine olu§turulan forumlarda Tiirk
dillerinin alfabe, terminoloji, gramer ve diger alanlarda birle§mesi giindeme getiriliyordu ve bu
tarz meseleler hala tarti§ilmaktadir. Tabii onceki donemlerden farkli olarak, 9agda§ donemde
Tiirkiye bu inisiyatiflerde daha iistiin rol oynamaktadir.

A§agida belirtilen meselelerin herhangi biriyle ilgili tam bir fikir olu§turulmu§ olmasa da,
uzmanlarm ve Tiirk dil birligi ideologlannm fikirlerini a§agidaki gibi grupla§tirmak miimkiindiir:

1 ) Tiirk dillerinden birinin (9c§itl i a9ilardan daha uygun olaninm) ortak Tiirk9e olarak se9ilmesi;

2 ) Tiirk dillerinin bolgesel gruplar halinde birle§tirilmesi ve bolgesel ortak Tiirk dillerinin
(mesela, Oguz, Kip9ak) olu§turulmasi;

3 ) Tiirk dillerinin hepsinden kelimeler almakla ortak Tiirk dilinin olu§turulmasi.

£agda§ donemin ortak Tiirk dili inisiyatiflerinin en onemlisi 1993 yilinda Ank ara
Konferansi’nda Tiirk dillerine ait tiim ozel i§aretleri kapsayan 34 harfli ortak Tiirk alfabesinin
yaratilmasi olmu§tur. Bu tasanyi Azerbaycan, Kazakistan, Kirgizistan, Ozbekistan, Tiirkiye ve
Turkmenistan imzalami§lardi. Bunun ardmdan ozellikle Tiirkiye tarafmdan onemli adimlann
atilmasi, Tiirk dillerini ve lelnjelerini birle§tiren ozel bir televizyon kanalimn a9ilmasi ve
Cumhurba§kam Giil’iin Azerbaycan ve Orta Asya gezileri zamamn bilim adamlan ile ortak dil ve
alfabe konusunda gorii§ler ge9irmesi de dikkat 9ekiyor.

I9inde bulundugumuz donemde Tiirk halklannm kendi aralannda ileti§imini kolayla§tirmak
ve kiiltiirel birlik te§ebbiisleri ve Tiirk dilli devletlerin siyasetlerinde bu fikrin yer almasi ve
desteklenmesi ortak Tiirk dili i9in iyimser perspektifler a9iyor. Ancak bu donemde de ortak Tiirk
dili fikrini ger9eklikten uzakla§trran birka9 neden bulunmaktadir:

1 ) Sovyetler Birligi sonrasi doneminde Tiirk Cumhuriyetlerindeki milli uyam§ ve milli kimlik
arayi§i Tiirk niifusunun tiim tabakalanna sirayet etmemi§tir. Ozellikle de Orta Asya iilkelerinde
ama kismen Azerbaycan’da da Sovyet doneminin yaygm ideolojisinin etkisini hala iizerinde
ta§iyan ve Sovyet devrinin nostaljisi ile ya§ayan insanlar ve gruplar vardrr.

2 ) Yeni Tiirk Cumhuriyetlerinde milli uyam§ tiim makamlarda Tiirk koklerine donii§ ve Tiirk
kimliginin one siiriilmesi iizerine oturtulmuyor. Sovyet milli siyaseti sonucunda geli§mi§
partikiilerist meyiller Tiirklerin onemli bir 9ogunlugunda genel Tiirk kimligini golgede birakan
gii9lii lokal millet9ilik (mesela Azerbaycancilik, Kazak millet9iligi vs.) modelleri olu§turmu§tur.
Bu nedenle de bir grup insan her tiirlii ortak dil veya alfabe dii^iincclcrini kolaylikla anlamiyor ve
bu tiir inisiyatifleri kendi kimliklerini kaybettirecek tehlike gibi goriiyorlar.

3 ) Sovyetler Birligi’nin 9okii§iiniin ardmdan eski Sovyet Tiirk halklan Tiirkiye’den olan 9e§itli
politik ve diger gruplann dikkatini 9ekmeye ba§ladi. Bu gruplar 9ogu zaman Tiirkiye
Cumhuriyeti’nin resmi siyasetini, Tiirkiye’deki genel kamuoyunu ve Tiirkiye’de onemli soz ve
fikir sahibi olan bilim adamlarmi temsil etmedigi i9in ve Tiirk9iiliigii rasyonel degil daha fazla
emosyonel soylemler 9er9evesinde teblig ettikleri i9in, onlarm Tiirk toplumuna potansiyel etkisi
eski Sovyet Tiirk aydmlan tarafmdan bazen negatif olarak degerlendiriliyordu.

382 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

4 ) Sovyetler Birligi’nin dagilmasimn hemen ardmdan yeni Turk Cumhuriyetleri’nde hakim olan
kuwetler onlarm ardmdan hakim olmu§ gruplardan ideoloji ve siyaset asismdan farkli idiler.
Bagimsizhgm ilk yillannda Tiirk Cumhuriyetleri’nde hakimiyete daha millet^ ve daha radikal
anti-Rus kuwetler gelmi§ idi. Bu kuwetler i9in Tiirk9iiliigiin herhangi bir tezahiirii Sovyet ve
Rus etkisini kesin olarak ortadan kaldirmak i9in bir vasitaydi. Bu nedenle de onlarm milli
kimlikle ilgili kullandiklan diskur ve 9ikardiklan kararlar 9ogu zaman emosyonel karakterde
olarak belirli gruplan, ozellikle de Rus dilli gruplan endi§eye sokuyordu. Rusya ile daha dengeli
siyaset yiiriitmege ba§lami§ olan sonraki hakimiyet ise Turk kimligi meselesinde daha rasyonel
pozisyon sagliyordu. Ama §unu da belirtmek gerekiyor ki son yillarda Turk dilli devletlerin,
ozellikle de Azerbaycan’m siyasetinde Tiirkiye ile ili§kilerin onemi daha da artmi§trr, bu
ili§kilerin kisa bir miiddet sonra daha sik olacagi soylenilebilir.

5 ) Orta Asya devletleri’nin ve siyaset9ilerin Turkiye ile ili§kilere son zamanlarda daha 90k onem
vermelerine ragmen, ortak Turk dili fikrinin Orta Asya Tiirkleri arasmda hala gereken destegi
buldugu pek soylenemez. Bunun ba§lica nedeni ortak dil gibi daha fazla one siiriilen ve dogal
olarak ortak dil olma potansiyeli daha gii9lii olan Turkiye Tiirk9esinin Orta Asya Tiirkleri
tarafmdan (ozellikle de Ozbekler, Kirgizlar ve Kazaklar tarafmdan) kolaylikla anla§ilmamasmdan
kaynaklanmaktadir. Ote yandan, Rus dilinin hala gu9lii etkisi altmda olan Kazakistan’da,
Krrgizistan’da ve kismen de Ozbekistan’da (Fierman, 1995 , s. 575 ) yerel Tiirk dillerinin daha 90k
yaygmla§masi ve bu dillere daha fazla onem kazandmlmasi gerekiyor. Bu mesele bugiin Orta
Asya devletlerinin siyasal giindemindedir ve bu iilkelerde ortak Tiirk dili fikrinin onemsenmesi
yalmz yerli Tiirk dillerinin toplumun hayatmda onemli yer almasmdan sonra saglanabilir.

Bunlann di§mda, ortak Tiirk dilinin ger9ekle§mesini engelleyen ba§lica neden Rus dilinin
hala eski Sovyet Tiirk haklan arasmda ileti§im dili olarak kullamlmasi ve bu dilin sosyal ve
kiiltiirel niifuzunun devam etmesidir. Ger9i eski Sovyet Tiirklerinin, ozellikle Azerilerin, daha
gen9 ku§aklanm temsil edenler arasmda Rus dilini onemseyenlerin sayisi azalmaktadir ancak bazi
makamlarda Rus dilinin yerini Ingilizce tutmaktadir. Herhangi ortak dil fikrinin ger9ekle§mesi
onun real olarak kullamlmasma baghdrr. Boyle bir kullamm ise ihtiya9 talep eder. §u anda bu
ihtiyaci Rus dili, belirli makamlarda ise ingiliz dili kar§ilamaktadrr. Bu yiizden, Tiirk dilli
devletler kendi dil siyasetlerinde ortak Tiirk dilinin roliinii ve gorevini belirlemeli ve bunu a9ik
§ekilde ifade etmelidirler. §u anda ortak Tiirk diline ileti§im dili rolii tammak, Rus dilinin ve
Ingilizcenin de bu role sahip olabilme §ansi nedeniyle yeterli olmayabilir. Ancak ortak Tiirk
dilinin Tiirk kimligini tespit etmek ve Tiirkleri kendi tarihsel kiiltiirlerine, edebiyatlanna ve
kaynaklarma ula§trrmak misyonu one siiriiliirse ve bunun onemi egitim ve matbuat araciligi ile
Tiirk toplumlarma devamli olarak anlatilirsa ortak Tiirk dilinin ya§ama §ansi daha iyi saglanmi§
olur. Omegin, Gaspirali’nm bir zamanlar one siirdiigii ve sonradan bazi Tiirkologlann da 1 .
Tiirkoloji Kurultayi’nda seslendirdikleri, okullann yukan smiflannda ortak Tiirk dili derslerinin
verilmesi fikri 90k onemli bir adim olarak Tiirk gen9lerinin kiiltiirel entegrasyonuna iyi bir
katkida bulunabilirdi.

Jale GARiBOVA

383

Kaynak^a

AKQTJRA, Y. (2006). Tiirkguluyun Tarixi, Baki: Qanun.

ASLANOV, A. (1989). Azerbaydjanskiy Yazik v Orbite Yazikivogo Vzaimodeystviya. Baku: Elm.
ATABAKI, T. (2000). Azerbaijan. Ethnicity and Struggle for Power in Iran, New York: I.B.
Tauris Publishers.

BABAYEV, A. (2006). Tiirksoyun Birlik Sdsi, Baku Tahsil.

BALAYEV, A. (2009). Mamed Emin Rasulzade (1884-1955) . Moscow: Flinta.

£OBANZAD0, B. (1924). Tiirk-Tatar Lisaniyytind Mddxol, Baku

FIERMAN, W. (1995). Problems of Implementing Uzbekistan's Language Law. Nationalities
Papers, XXIII,

No. 3, 573-595.

FIERMAN, W. (2006). On Uzbek “Nationalization”. Anthropology & Archeology of Eurasia, vol.
44, no. 4,

573-595.

GASPRINSKI, I. (1993). Russkoe Musulmanstvo. Ismail Bey Gasprinskiy. Rossiya i Vostok,
Kazan: Fond Zhien, 17-78

HOSTLER, C. (1993). The Turks of Central Asia, Westport: Praeger Publishers.

HUSEYNZAD0, 0. (2007). Qazetimizin Dili haqqmda Bir Ncya Soz. dli boy Hiiseynzadd.

Segilmi§ dsorlori, Baki: §arq-Qarb, 38-41.

KAMAL, 0. (1907). Miixtasar Bir Cavab. FiiyuzatNo 21; 2 July, Baki: Kaspi, 6-14.

KHALID, A. (1998). The Politics of Muslim Cultural Reform. Jadidism in Central Asia, Berkley
and Los

Angeles: University of Calif ormia Press, Ltd.

KINROSS, P. (1995). Atatiirk. The Rebirth of a Nation, London: Phoenix.

KIRIMLI, C. (1934). Gaspirali ismail Bey, Istanbul: Matbaaqilik ve Ne§riyat..

KONGORLI, A. (2004). Ismayd boy Qasprinski, Baki: Nurlan.

LANDAU, J. (1995). Pan-Turkism. From Irredentism to Cooperation, Bloomington and
Indianapolis: Indiana University Press.

LAZZERINI, E. (1973). Ismail Bey Gasprinskiy ( Doctoral Dissetation), University of
Washington.

LEWIS, G. (1999). The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, Oxford: Oxford
University Press.

NORIMANOGLU, K.; Agaki§iyev, 0. (2006). 1926-ci il Bah Tiirkoloji qurultayi (Stenoqram
Materiallan,

Biblioqrafiya vo Fotosonodldr), Baki: £inar.

SARAY, M. (2003). Gaspirali ismail Beyden Atatiirke. Turk Diinyasinda Dil ve Kiiltur Birligi,
Istanbul: £antay Kitabevi.

SMITH, G., Law, V., Wilson, A., Bohr, A. and Alworth, E. (ed.) (1998) Nation-Building in the
Post-Soviet

Borderlands, Cambridge: Cambridge University Press.

TANPINAR, A. (2006). XIXAsir Turk Edebiyati Tarihi, Istanbul: Yapi Kredi Yayinlaru
TIMURTA§, F. (1965). Dil Davasi ve Ziya Gokalp, Istanbul: Fakulteler Matbaasu

384 3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

YUKSEL, Z. Kirim Tatar Milli Hareketi ve Hasan Sabr Ayvazov,
http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/sl3/yuksel.pdf.

OLIYEVA, X. (1996). Ortaq Turk ddebi Dili Problemi. ( Filologiya Elmldri Namizodliyi Alimlik
Ddrocdsi Almaq iigiin Tsqdim Edilmig Dissertasiya). Baki.

EDEBiYAT TEORM VE ELE§TiRi iHTiYACI

Cafer GAR1PER

A. Hamdi Tanpmar ( 1995 : 71 - 73 ), 1941 ’de yayimlanan “Tenkit thtiyaci” ba§likli yazismda
Turk edebiyatmm tenkhxjiye olan ihtiyacim anlatrr, bize tenkit tiiruniin miinekkitsiz geldigini
soyler. Tanpmar’m bu goru§une aslmda edebiyat teorisini ve edebiyat teorisyenine duyulan
ihtiyaci da eklemek gerekir. Bugiin Turk edebiyatmm, edebiyat eserlerinin varlik kazanmasi ve
anlamlandmlabilmesi i9in gerekli olan teorik donamma sahip oldugunu soylemek guptiir. Oysa
edebiyat eserlerinin varlik kazanmasi ve anlamlandmlabilmesi ipin teorik arka plana ihtiya9
vardir. I§te bu noktada edebiyat teorisi ve ele§tiri bir ihtiya9 olarak belirmektedir.

Bu bildiride once Turk edebiyati ara§tirma ve incelemeciliginin durumu hakkmda kisa bir
degerlendirme yapilmaya 9ali§ilacak, sonra edebiyat ara§tirma, inceleme ve ele§tirisi alanlarmda
yapilanlara baki§ getirilme 9abasi i9inde olunacak, daha sonra yapilmasi gerekenler iizerinde
durulacak, edebiyat arasjtirma ve incelemesinde edebiyat teorisi ve ele§tirisine duyulan ihtiya9
konu edilecektir. Bu degerlendirmeler yapilirken de daha 90k akademik 9er9evede ortaya konan
kalem iiriinleri hareket noktasi olarak almacaktir. Sempozyumun, aym zamanda planlam§ §eklini
veren, “Orhon Yazitlannm Bulunu§undan 120 Yil Sonra Tiirkliik Bilimi ve 21 . Yiizyil” konulu
olmasmin, boyle bir 9er9eve i9erisinde bildiri sunmaya yonelttigini ifade etmeliyiz.

Bugiin artik Tiirk edebiyati ara§tirmaciligmm ve metinler iizerinde yapilan incelemelerin
onemli bir mesafe aldigi goriilmektedir. Edebiyat tarihi, biyografi ve monografi agirlikli
9ali§malann artmasi sebepsiz degildir. Bunda sjiiphcsiz iiniversitelerin arti§ hizma paralel 9izgide
ara§tirmaci sayisimn yildan yila artiyor, 90k sayida yiiksek lisans ve doktora tezinin yapiliyor
olmasi onemli etki payma sahiptir. Sonupta akademik pali^ma, oncelikle ba^langip a§amasmda,
hazirlanacak tezlere dayanmaktadir. Bunun yamnda ozellikle son yirmi yildir yaymevlerinin ve
yaym organlannm gosterdigi arti§ da ara§tirma ve incelemelerin artmasmda etkili olmu§tur.
Bununla birlikte birpok pali^mamn yayimlanma imkam bulamiyor olmasmi dikkatten
ka9irmamak gerekir.

Ele§tirinin agirlikli olarak akademik 9ali§manm di§mda kalan yazarlar tarafmdan
yuriitiilmesine kar§ilik, edebiyat incelemesi daha 90k akademik 9evreler tarafmdan
yurutiilmektedir. Edebiyat metnine doniik 9ah§malar, ele§tirel incelemeler §eklinde belirmektedir.
Bu da aym metinde ele§tiriyle edebiyat incelemesinin list iiste 9aki§masmi getirmektedir. Bu
yazilar teorik arka planla beslendiginde dikkate deger 9ah§malar olarak anlam kazanabilmektedir.
Universitelerimiz bu konuda edebiyat teorisi ve ele§tiriye gore belirli bir seviyeye geldigi
soylenebilir.

Edebiyat teorisi ve ele§tiri alanma baktigimizda farkli bir durumla kar§ila§mz. Turk
edebiyati ara§tirmacihgi ve metin incelemesi alanlarmda gosterilen arti§a paralel yonde
“edebiyatm ilkeleri, kategorileri, 6l9iitleri vs. incelemesi” demek olan edebiyat teorisinin
(Wellek-Varren 1993 : 25 ) ve kismen de edebiyat ele§tirisinin gerekli altyapiya kavu§tugunu ve
geli§tigini soylemek gu9tiir. Bunun bir bildirinin simrlanm a§acak §ekilde degi§ik sebepleri ileri
suriilerek tarti§ilabilir. Ancak, burada edebiyat teorisi alamnda goriilen ba§lica problemleri §u
§ekilde siralayabiliriz:

1 . Tiirk edebiyati ara§tirmaciligmda edebiyat teorilerinin geregince tanmmiyor olmasi,

2 . Batida, Bati edebiyatmm § art lari ve estetik yapisi i9erisinde dogan edebiyat teorilerinin Turk
edebiyatma uygulanmasinda beliren giipluklcr,

3 . Turk edebiyatmm kendi §artlan i9erisinde estetik diinyasim algilama, yorumlama ve
96ziimlemeye yonelik edebiyat teorisi yapmakta heniiz gerekli pabaya giri§ilmemi§ olmasi,

Orhon Yazitlannm Bulunu§undan 120 Yil Sonra Tiirkluk Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalari Sempozyumu, 2010, 385-390

386

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

4 . Edebiyat biliminin teorik zemine oturtularak yapilmasimn gerektigi fikrinin yeterince
yerle§memi§ olmasi ve oneminin kavranmamasi,

5 . Biitiin bunlarla birlikte edebiyat teorisinin arka planim kuracak felsefe gelenegimizin olmamasi
oniimiizde onemli bir problem olarak durmaktadir.

Bu problemleri ele aldigimizda §oyle bir durumla kar§ila$mz:

1 . Tiirk edebiyati ara§tirmaciligmda edebiyat teorilerinin geregince tanmmiyor olmasi. Son
yillarda Tiirk9ede arti§ gosteren teorik yaymlan gozden ka^irmadan soyleyecek olursak, teorik
9ali§malara gidi§te hep bir eksikligi ya§amamizm bunda rol oynayan etkenlerden biri oldugu
soylenebilir.

2 . Batida, Bati edebiyatmm §artlan ve estetik yapisi i9erisinde dogan edebiyat teorilerinin Turk
edebiyatma uygulanmasmda beliren gii9liikler, edebiyat teorisine dayanan 9ali§malar i9in onemli
problem alanlan yaratabilmektedir. Aktarma teorik bilgiyle edebiyat eserine yakla§ma 9abasmda
olan ara§tirmaci, 9ogu zaman iizerinde ara§trrma veya inceleme yaptigi malzemeyi ve eseri
teoriye uydurma 9abasma giri§mekte, bu da bazen maksadi a§an tespit ve degerlendirmelere yol
a9maktadir. Kimi zaman bu durum, Umberto Eco’nun soyleyi§iyle, a§rri yoruma gitmektedir.
Bazen de teori metne uygulamrken yama gibi igreti kalmakta, metinle biitiinliigii
saglanamamaktadir. (^ogu kez bizim tarafimizdan sorgulamadan alman ve uygulanan Bati
edebiyat teorileri iizerimizde baski olu§turmakta, “emperyalist” somiirii giiciinu kurmaktadir
(Halman 2004 : 23 ). Bu da aslmda Bati kar§ismda son iki yiiz yildrr i9ine dii§mu§ oldugumuz
zihni esaretin edebiyat teorisi alanmdaki bir uzantisidir.

3 . Turk edebiyatmm kendi §artlan i9erisinde estetik dunyasim algilama, yorumlama ve
96ziimlemeye yonelik edebiyat teorisi yapmakta henuz gerekli 9abaya giri§ilmemi§ olmasi,
ba§lica problemlerden biridir. Psikanaliz, yapisalcilik, metinlerarasilik gibi ele§tiri anlayi§lan
biitiin dunya edebiyatlan i9in ge9erlidir. Fakat ayrmtida kalan alanlarda her edebiyatm kendi
uriinlerini ku§atici edebiyat teorisine ihtiya9 duydugu da ortadadir. Bir milletin edebiyatmm
ara§tmlmasi ve incelenmesinde kendi §artlan i9erisinden dogacak, kendi estetik dunyasim
ku§atacak ve ifade edebilecek teorik 9ah§malara ihtiya9 vardir. Bir edebiyat ancak bu §ekilde
daha dogru ve isabetli ara§tirmalara ve incelemelere kavu§abilir.

4 . Edebiyat biliminin teorik zemine oturtularak yapilmasi gerektigi fikrinin henuz yeterince
ycrlc^misj olmamasi ve oneminin kavranmamasi, belki de listte saydigimiz biitiin maddeleri de
i9ine alacak geni§lige sahiptir. Bir §eye ihtiya9 duyulmadan onun ortaya konmasi pek miimkiin
olamaz. Edebiyat teorisi alamnda Tiirk edebiyati ara§trrmacilannm teorik arka plam bir ihtiya9
olarak geregince gordiiklerini soylemek gii9tiir. Edebiyat teorisi alamnda beliren bo§lukta
akademik 9ali§malann edebiyat teorisine dayanmasi gerektigi fikrine geregince bagli kahnarak
yapilmamasimn rolii biiyiiktiir. Akademik 9ali§manm daha ilk a§amasmda edebiyat bilimi
yapacak ki§ilere teorinin onemini kavrayacagi ortam hazirlanmamaktadir. Yiiksek Lisans, hatta
doktora tezlerinin 9ogu teorik arka plandan mahrum tezsiz tez §eklinde iiniversitelerin ve
YOK’iin raflannda yerini almaktadir. Boyle olunca, daha akademik 9ali§manm ba§mda teorik
bilgilere dayanmamn geregini ve yontemini kavramadan i§e ba§layan ara§trrmaci adaylan, 9ogu
kez omiir boyu teoriye dayanmadan 9ali§malanm yiiriitme 9abasi i9inde olmaktadir. Mehmet
Kaplan’m 1950 - 1970 ’lerde edebiyat teorisine dayanan 9ah§malan ve 9abalanyla sonraki donem
iizerinde yapilacak kii9iik bir kar§ila§tirma bile bu konuda problemi daha iyi gormemize zemin
hazirlayacaktir.

5 . Edebiyat teorisi, felsefi du§iince uzerine kurulur. Felsefe geleneginin olu§madigi bir kiiltiir
9evresinde edebiyat teorisi yapmamn gii9lugii ortadadir. Fakat list seviyede felsefe gelenegi
kuramamisj olmak, edebiyat teorisi kurmamamn gerek9esi olmamalidir. Edebiyat teorisinden
ka9i§ devam ettigi siirece edebiyat eserlerinin geregince degerlendirilmesi mumkiin olmayacaktir.

Cafer GARiPER 387

Biitiin bunlar Turk edebiyati ara§tirmaciligi ve metin incelemeciliginin diinyadaki
geli§melerin gerisine dii§mesine yol agar. Sonugta bundan Tiirk edebiyati zararli gikar. (^iinkii
iiriinleri geregince degerlendirilmemi§ ve tamtilmami§ olacaktir.

Ele§tiri alanmda da durum edebiyat teorisinden fazla farkli goriinmemektedir. Turk
edebiyatmda belirli bir sistem iizerine kurulan ele§tiriyle kar§ila§mak giigtiir. Bunda edebiyat ve
ele§tiri teorilerinin geli§memi§ olmasi rol oynami§ goriinmektedir. Her §eyden once ele§tiri teorik
zemin uzerine kurulmak durumundadir. Edebiyat ve ele§tiri teorilerinin geli§medigi ortamda
ele§tirinin belirli bir sistem uzerine oturmasmm giigliigii belirmektedir. §imdiye kadar bu giigliigii
a§acak yeterli ve gerekli gabamn gosterildigi pek de soylenemez.

Yazimizm ba§mda da ifade ettigimiz gibi Tanpmar (1995: 71), “Tenkit ihtiyaci” ba§likli
yazisinda yakla§ik yetmi§ yil once probleme ele§tirel bir baki§ getirerek §unlan soylemektedir:

“Avrupa fikir ve sanat alemi ile temastan sonra memleketimize gelen nev’ilerden biri de
tenkittir. Fakat bu geli§ higbirisine benzemedi. (^iinkii obiir nev’iler, mesela tiyatro, hikaye ve

hatta modem §iir, az gok dram muharriri, romanci ilh ile yani kendilerini viicuda getiren

sanatkarlanyla beraber geldiler. Halbuki tenkit, munekkitsiz geldi. Onu edebiyatimizda bazi ufak
tefek numuneleriyle, bazi i§aret ve remizleriyle gordiik, hatta gok muvaffak olmu§ bazi eserler
bile verdi. Hatta bu eserlerin bir iki sanat veya nev’in uzerinde ciddi birtakim tesirler bile yaptigi
oldu. Fakat aramizda miinekkit diyecegimiz muharrir heniiz yeti§medi. Ve bence bugiinkii
edebiyatimizm en biiyuk zaaflanndan biri de budur. Bunu bizde ilk def a az gok selahiyetle garp
sanat nev’ilerinden bahseden, onlarm usul ve tatlanm anlatan, kendi eski §iirimiz hakkmda fikir
ve mutalaa serdeden ve bu suretle belki son derecede iptidai bir malzeme ile cemiyetimizin zevk
ve duyu§ tarzmda en geni§ ihtilali yapanlardan hig birini unutmadan soyliiyomm. Bu hukmu
verirken bir isim, son senelerde sik sik tesadiif edilen feyizli bir isim beni §iipheye du§uriiyor.
Filhakika haddizatmda biiyiik bir sanatkar olan Numllah Atag’m daima en giizel ve halis
cinsinden bir miinekkit oldugunu biliyomm. Fakat §imdiye kadar o kendisini bir an’anenin veya
tek bir eserin havasma kapamagi pek az tecriibe etti. Daha ziyade fikirlerinin uzerinde israr etti.
Ve §uphesiz ki, bu fikirleri yaymakla edebiyatimiza getirdigi §eylerin muhasebesini yapacak olan
istikbal onun roliiniin zannettigimizden gok muhim oldugunu gosterecektir. Fakat benim
istedigim ve yoklugundan bahsettigim miinekkit Numllah Atag’tan daha ba§ka tiirlii bir
miinekkittir.

Hatrralann empresyonist ressami Numllah Atag’tan, bugiiniin Tiirkgesine, ince riizgarlarm
taradigi bir agag gibi yumu§ak nesrinde istedigi §ekil ve hassasiyeti veren bu cins muharrirden,
zaten onu beklemeyiz. O, Thibaudet’nin sanatkarlara mahsus tenkit diye adlandirdigi nev’in en
iyisini yapti. Fakat daima sevgilerinde mahpus kaldi. Bu sevgilerle pek az aldanmi§ olmasimn da
biiyiik bir meziyet oldugunu ayrica kaydetmek isterim.

Yoklugundan bahsettigim miinekkit garptaki biiyiik omeklerin nev’inden olan miinekkittir.
Bunun yoklugu edebiyatimizm her ko§esinde goriiliiyor. Ve bilhassa roman, hikaye gibi neviler
bu yokluktan cidden muzdariptir.

Tanpmar (1995: 73), yazisimn devammda hangi tiir tenkitgiye ihtiyag duydugumuz
konusunda,

“Hayatta her §eyde oldugu gibi sanatta da “devam” denen bir kudret vardir. Bu fizyolojide
oldugu gibi cemiyet hayatmda da, fikir hayatmda da esastir.

Benim yoklugundan bahsettigim miinekkit, bu devami sabnyla arayacak miinekkittir.”

demektedir.

Tanpmar’dan hareketle, bugiin igin de, sanatkann iirettigi iiriinleri degerlendirebilecek,
ele§tirel dikkatle yerini belirleyecek yeterince nitelikli yazimn yayimlandigim soylemek zor

388

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

goriinmektedir. Bunda sjiiphcsiz bizde ele§tiri yazilannm onemli bir tarafiyla deneme yazarligiyla
birlikte yiiriimesi rol oynami§ olmalidir. Aynca Turk edebiyatmda ele§tirinin tur olarak
geli§memi§ olmasimn, tezkireleri gozden ka?irmadan soylemek kaydiyla, klasik edebiyat alanmda
dikkate deger bo§luk yaratmi§ goriinmektedir. Bugiin yeni yeti§en nesiller klasik edebiyati
anlayamiyorlarsa bunda klasik edebiyatm dili ve hayal sistemiyle araya giren mesafenin yamnda
klasik edebiyatm kendi i?inde tur olarak ele§tiri gelenegi kuramami§ olmasimn rolii soz konusu
edilmelidir. Bu durum aslinda hi? de gormezlikten gelinmeyecek oneme sahiptir. Bugiin ikinci
Yeni §iiri diinyasmi, bize belirli 61?iidc de olsa, a?iyorsa bunda Ikinci Yeninin i?erisinden geli§en
ele§tirinin biiyiik payi vardir.

Edebiyat teorisi ve ele§tirinin zayif kalma sebeplerinden biri, §iiphesiz klasik edebiyatm bu
yolda gerekli alt yapiyi kurmami§ olmasidir. Klasik edebiyat mensuplan, Arap ve Fars belagat
kitaplanm kendileri i?in yeterli bulmu§, Turk?enin bu alanda ihtiya? duydugu eserlerin ortaya
konmasi yolunda gerekli ?abaya giri§memi§ goriinmektedirler. 19. yuzyilda klasik edebiyatm
96ziilii§ surecinde sayisi onu a§an belagat kitabimn yayimlanmi§ olmasi da fazla bir §ey ifade
etmez. Yenile§me doneminde teorik alanda Cevdet Pa§a (Belagat-i Osmaniye, 1881)’nm,
Recaizade Mahmut Ekrem ( Talim-i Edebiyat, 1882)’in ve Halit Ziya ( Hikaye , 1893)’nm
9ali§malannm devamlilik kazandigi pek soylenmez. 20. yuzyilda edebiyat ve ele§tiri teorisi
alanmda dogan bo§lugu 9eviri ve aktarmalarla kar§ilama ?abasi one 9ikmi§tir.

Tanpmar’m ifade ettigi gibi, bizde ele§tiriyi ugra§ alam olarak se?en ciddi clc^tirici 1 cri n
yeti§memi§ olmasi, ele§tirinin sanatkarane, siibjektif degerlendirmeler §eklinde anla§ilmasi tiiriin
geli§mesinde onemli bir engel olu§turmu§tur. Ancak son yirmi, yirmi be§ yil i9erisinde bir
degi§iklik ya§andigi gozlemlenmektedir. Ele§tiri, artik kismen de olsa sayica az ele§tirici
kimligiyle one ?ikan yazarlarca temsil edilme imkanma kavu§mu§ bulunmaktadir.

Tiirkiye’de ele§tirinin yeterince geli§memesinde ?c§itl i sebepler ileri suriilebilir. Edebiyat
teorisinin geli§memi§ olmasi konusunda saydigimiz maddelerin yamnda ele§tiri alanmda §unlan
da ekleyebiliriz:

1. Ele§tiri, bir tarafiyla sevimsiz ugra§ olarak g6riilmii§tur. Ele§tirinin dii§man kazanma sanati
olarak goriiliiyor olmasi daha ba§tan bir9ok ki§inin istegini kirmaktadir.

2. Aynca ele§tiri gittik?e yalmzla§maya yol a?ar. Ele§tirici, ?ogu kez, kendisinden korkulan,
korkuyla kan§ik saygi duyulan yalmz insana donii§ecektir. Buna katlanmayi goze alacak ki§i
azdir.

3. Ele§tirinin bizde daha 90k, ilk dikkate deger ele§tiricimiz Namik Kemal’den itibaren her §eyi
olumsuzlamak, kotii yamndan gormek (Ebuzziya Tevfik 1897: 1256-1258) gibi yanli§ bir zemine
oturtulmu§ olmasi geli§iminin onunde engel te§kil edegelmi§tir.

4. Ele§tiricinin geni§ bir bilgi birikimine sahip olmasi, sistemli ve ele§tirel du^iinmc kabiliyetini
ta§imasi, edebi eserler arasmdaki bagi kurabilmesi gibi bir?ok ozelligi kendinde toplanmasi
gerekir. Bu da iyi ele§tiricilerin yeti§mesinin onunde engel olarak belirmektedir.

5. Ele§tirinin roman, hikaye ve §iir gibi yaratici etkinlik alam olarak goriilmemesi, sanat eserinin
gerisinde degerlendirilmesi, ele§tirinin online ?ikan bir ba§ka engeldir. Biitiin bunlar sonunda
ele§tiri alanmda ihtiya? duyulan kalem sahiplerinin ortaya 9ikmasmi gd9le§tirmektedir.

Edebiyat teorisi ve ele§tiri alanmdaki bo§luk hemen eli kalem tutan, isteyen herkesin
clcsjtirmc hakkim kendinde bulmasmi getirmektedir. Ger?ek clc^tirici lcrin yeterince olmadigi
alanda bu gibi kimselerin sesi gur 9ikmakta, fakat ciddi hatalara yol a9maktadirlar. Bu tur killer
edebiyat eseriyle okuyucuyu birle§tirmesi, aradaki mesafeyi azaltmasi gerekirken tersine bu
mesafeyi daha da artirmaktadirlar. §ahsi ?eki§meler, sevgiler ve neffetler uzerine oturan siibjektif
ele§tiri, edebiyat eserlerinin, incelemelerin, ara§tirmalann degerlendirilmesinde hi? de dogru yol
degildir. Buna ideolojik baki§a bagli ele§tiriler de eklendiginde durum i?inden ?ikilmaz hale gelir.

Cafer GARiPER 389

Ele§tiri alanmda akademik pevrelerin yeterli pabaya sahip oldugunu soylemek zordur.
Elc§tiri, daha 90k ^airier, roman ve hikaye yazarlan tarafmdan yiiriitiilmektedir. Akademik
9evrelerin ele§tiriye yonelmemesinin sebeplerinin baspnda ele§tirinin akademik pali§mada geri
plana itilmi§ olmasimn rol oynadigi soylenebilir. Oysa akademik pali§ma yapanlann bu alana
saglayabilecekleri katki hip de kiipiik olmayacaktir.

Bugiin ele§tiriye belki de her zamankinden fazla ihtiyap duyulmaktadir. £iinku titiz,
dikkatli, belirli bir teoriye ve metoda bagli ele§tiri edebiyat eserlerimizin daha iyi belirmesine
yardimci olabilecegi gibi edebiyat ara§tirmaciligimizm da degerlendirmesini saglayacaktrr.
Aslinda ele§tirinin biraktigi bo§ alan edebiyat ara§tirmaciligi ipin de dikkate deger olumsuzluklar
getirmektedir. Edebiyat ara§tirmalannm degerini buldugu ele§tiri ortammdan da onemli olpiidc
mahrumuz. Yaym hayatma kavu§an herhangi bir ara§tirma hakkmda cl entire! baki§ getiren kalem
iiriinlerine rastlamak pek miimkun olmuyor. £ogu ara§tirma ve inceleme dar pevrelerde sozlii
ele§tiriyle gcpi^tiriliyor. Yazma konusunda pekingenlik suriiyor. Boyle olunca akademik
pali§malar, ara§tirma ve incelemeler de yerini bulmuyor.

Bir yazismda Tanpmar, siikut suikastina ugradigim soyler. Abdullah Upman ve Handan
Inci (2008: 42-45, 46-47, 53-55) tarafmdan hazirlanan “Sir Gill Bu Karanliklarda” Tanpmar
Uzerine Yazdar adli derlemeden hareketle soylersek, onun 1949 ’da yayimlanan Huzur romam
hakkmda olum tarihi olan 1962’ye kadar sagligmda gazetelerde yalmzca up tamtma yazisimn
yayimlandigi goriiluyor. Huzur romanmm yalmzca Tanpmar’m degil, biitiin Turk edebiyatimn
onemli romanlanndan biri oldugu du§uniilurse kendisi hakkmdaki tespitinin ne kadar yerinde
oldugu anla§ilrr. Aslinda siikut suikastina ugrayan yalmzca Tanpmar degildir. Tanpmar Ta birlikte
pok sayida sanatkar ve sanat eseri ele§tirinin olmadigi ortamda siikut suikastina ugrami§tir,
ugramaktadir. Daha once edebiyat ara§tirmaciligi ve metin incelemesinin belirli seviyeye
geldigini ifade ettik. l§te ele§tirinin eksikligi burada da kendini gostermektedir. Yapilan
ara§tirmalan ele§tirel bir gozle degerlendiren pali§malarm yeterince geli§me gosterdigi
soylenemez. Bir salgm hastalik gibi ozellikle iiniversiteleri saran intihal konusu artik ele§tirinin
alanma girmek durumundadir.

Iperisinde bulundugumuz donemde, 2004’ten itibaren her yil up yiiziin lizerinde roman
yayimlanmaktadir. Hikaye, §iir ve tiyatro gibi edebi turleri de ekledigimizde rakam daha da
yiikselmektedir. Fakat bu edebi eserlerin ele§tirel baki§la geregince degerlendirildigini soylemek
giiptiir. Tanpmar’m baki§iyla soylersek ele§tirinin geregi gibi gorevini ustlenmedigi giiniimuzde,
gelecek nesillerin ipinde bulundugumuz donemin edebiyati hakkmda saghkli hiikumlerde
bulunmasi zor goriinmektedir. Oysa giiniimuzde yayimlanan edebiyat eserlerinin ele§tirel baki§la
degerlendirilmesine ihtiyap vardir. Ele§tiri, ba§lica §u iip gorevi yerine getirecektir:

1 . Ele§tiri, bugiiniin edebiyatim anlamamiza yarayacaktir,

2. Edebiyat eserlerinin niteliginin ortaya konmasma, onun hakkmda hiikiim verilmesine ve
gelenekle bagimn kurulmasma yardimci olacaktir,

3. Ileride edebiyat tarihinin yazilmasma katki saglayacaktir.

Bu iip madde bile ele§tirinin bir edebiyat gelenegi ipin ne anlama geldigini gostermeye
yetecek mahiyettedir.

Burada iki biiyiik gelenegin, Dogu’nun ve Bati’nm edebiyat teorisi ve ele§tiri alanlannda
ne yaptigma da temas etmek yararli olacaktir. Retorikten yola pikan Bati, sosyolojik ele§tiri, tarihi
ele§tiri, psikanalitik ele§tiri, anlatimcihk, alimlama estetigi, yazara doniik ele§tiri, esere doniik
ele§tiri, okura doniik ele§tiri, yeni ele§tiri, yapisalcilik, metinlerarasilik gibi pok sayida ele§tiri
disiplinini ve anlayi§i ortaya koydu. Bati’ya kar§ilik Dogu’nun belagatten ne pikardigim sormak
gerekecektir. Sanrrim verilecek cevap hip de tatminkar olmayacaktir. §iiphesiz bu sorunun
kar§ismda cevap alanmda beliren bo§luk z ihin tembelligimizin gostergesi olmak durumundadir.
Medeniyetimizin sormayan, sorgulamayan, kendi iizerine kapanan kisir dongiiniin iperisine

390

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

girmesi ba§lica problem olarak belirmektedir (Halman 2004: 22-23). Ele§tiri soran ve sorgulayan,
z ihin tembelligini a§mi§ hayat anlayi§lan i9erisinde geli§ir.

Edebiyat teorisine dayanan ara§trrmalarm ve dikkate deger ele§tiri yazilannm hi9 de
gormezlikten gelinmeyecek bir kismimn yabanci Turk edebiyati uzmanlarmm ve Bati edebiyatlan
arasjtirmacisi akademisyenlerin kaleminden 9ikiyor olmasi konu iizerinde du^unmcmizi
gerektirecek mahiyettedir. Bu noktada Walter G. Andrews, Victoria R. Holbroog, Bema Moran,
Yildiz Ecevit gibi bazi isimlerin 9ali§malarmi hatirlamamiz yeterli olacaktir. §iiphesiz burada
Turk edebiyati ara§tirmacilannm dikkate deger ara§tirma ve incelemeler yapmadigi iddiasmda
degiliz. Bizim soyledigimiz akademik hayatm i9inde yer alan Turk edebiyati ara§tirmacilanmn
edebiyat teorisine dayanan arasjtirma ve incelemede gerekli ve yeterli seviyeye heniiz gelmedigi,
edebiyat ele§tirisi alamm onemli o^iide bo§ biraktigidir.

Sonu9 olarak §unu ifade etmeliyiz: Turk edebiyati, geni§ bir edebi eser birikimine sahiptir.
I9inde bulundugumuz zaman diliminde, ozellikle duz yaziya bagli tiirlerde, tarihinin hi9bir
doneminde goriilmedigi kadar 90k eser ortaya konmaktadir. Fakat bu birikimin ve halen ortaya
konan uriinlerin teorik arka plana dayanan ele§tirel dikkatle ele almdigmi soylemek gii9tur.
Ge9mi§ donemlere ait eserleri ve bugiiniin eserlerini degerlendirecek teorik arka plana dayanan
makale ve kitaplara; bu eserleri, tiiriin belirleyici ozelliklerini gosterecek ve bagli oldugu
gelenegin i9erisine oturtarak yargida bulunacak clc^tiri lcrc ihtiya9 vardir. Tiirk edebiyati bunu
hak etmektedir.

Kaynak9a

Ebuzziya, Tevfik (1897). “Muaheze ve Tenkid Kelimelerine Ait Izahat”, Mecmua-i Ebuzziya, nr.

72, 15 Cemazielahir 1315/ 11 Kasim 1897, s. 1256-1258.

Halman, T. S. (2004). “Tiirkiye’de Ele§tiri ve Ozgiin Kuramlar”, Edebiyat tlmi ve Problemleri
Sempozyumu 23-25 Eyliil 2003, Ankara: Gazi Sosyal Bilimler Arasjtirma ve Geli§tirme
Demegi yaymi.

Tanpmar, A. H. (1995). “Tenkit thtiyaci”, Edebiyat Uzerine Makaleler, Istanbul: Dergah
Yaymlan.

Upman, A-Inci, H. (Haz.), (2008), “ Bir GUI Bu Karanliklarda” Tanpmar Uzerine Yazilar,
Istanbul: 3F Yaymevi.

Wellek, R. - Waren, A. (1993). Edebiyat Teorisi, (£ev. O. Faruk Huyugiizel), Izmir: Akademi
Kitabevi.

BOYLA VE BAGA UNVANI

Saadettin GOME£
Hamiyet Sezer FEYZiOGLU

Kaynaklar incelendiginde eski Turk siyasi ve sosyal hayatimn tam manasiyla bir diizen
i?inde yurudiigu goruliir. Onlara kultursiiz ve medeniyete katkisiz go9ebeler diyenler, ancak Turk
tarihini ve kulturunii yeterince bilmeyen ki§ilerdir. Ozellikle konar-go9erlik dedigimiz, Turk tipi
hayat tarz im n ortaya 9iki§i da neredeyse Turk tarihinin ba§langiciyla e§ittir.

Turk kulturiinun ve tarihinin temel kaynaklanndan sayilan Oguz Kagan Destanlarmda bu
sosyal nizamm ana unsurlan, destani hiikumdar Oguz ve yahut da tarihi §ahsiyet Borii Tonga
(Mo-tun) tarafmdan belirlenerek, giiniimuze kadar gelmi§tir.

Turklerden haber veren yabanci ve yerli vesikalan inceledigimizde, devlet i9erisinde siyasi
ve askeri a9ilardan olmak iizere birtakim rutbe ve unvanlann bulundugunu goriiruz. Ulke ve
millet hayatmdan sorumlu ki§iler bu riitbeler ve makamlanna gore diger §ahislardan aynlmakta
idiler.

Isjtc yukanda izaha 9ah§tigirmz konuya binaen tarihimizin ve kulturumuziin temel ba§vuru
belgeleri arasmdaki Kok Turk Yazitlanndan olan Bilge Kagan Kitabesi 1 ile Tunyukuk Yaziti’nm
I. Ta§mda 2 bir “Boyla Baga Tarkan” unvan grubuyla kar§ila§maktayiz ki, bunlarm umumiyetle
§oyle veya boyle devletin aygu9isi, yani dam§mam, aym zamanda da veziri Tunyukuk’ la ilgisi
oldugu samlmaktadrr. Dolayisiyla soz konusu amtlarda ge9en unvanlar hakkmda a9iklamalara
ba§lamadan ewel, me§hur Tunyukuk’un kim oldugunu kisaca hatirlamakta fayda vardir.

Dogum ve oliim tarihi hakkmda kesin bir bilgi bulunmayan Tunyukuk’un, kendi adma
kazittirdigi kitabesi ile Chinee vesikalardaki birtakim ibarelerden, ailesinin herhangi bir nedenle
£in’e gittigini ve onun da burada dogdugunu ogreniyoruz. Ayrica yine (^in kroniklerine
baktigimiz da Tunyukuk’un Arslanlar, yani £ince yazili§iyla A-shih-te ailesine mensup oldugunu
goruriiz. Bu hususu biraz a9mak gerekirse; Islam oncesi Turk tarihinin kaynaklannda devlet
kurucusu iki aile ile kar§ila§iyoruz. Bunlardan birisi Boriiluler (A-shih-na), digeri de Arslanlardir
(A-shih-te). Arslanlar (A§ite), devamli Boriilulerin (A§inalar) yamnda, onlara yardimci bir aile
olup, buyiik bir ihtimalle de Boriilulerin (A§inalar) akrabasidir. Mogol tarihinde de buna benzer
bir §ekilde Durliginler ve Nirunlara rastliyoruz 3 . Kendi kitabesinde £in’de dunyaya geldigini
ifade eden Tunyukuk’un 4 , bu soziine binaen onun Qinli oldugunu ileri siirenler var ise de, bunun
pek dogruluk payi yoktur. Tunyukuk olmeden once, muhtemelen 716-725 yillan arasmda Yukan-
Togla vadisinde, Bayan-^okto’da, Natela ile rrmagm sag kiyisi arasmda (bugun Mogollarm
Nalayh diye adlandrrdigi bolgede) kendi adma iki par9a tartan meydana gelen bir yazit
diktirmi§tir. Ta§lann 9epe9evre etrafmda £inli oymacilar tarafmdan yapilan sekiz tane heykel
vardir ki, hepsinin ba§i kinlmi§tir. Burada takriben 150 metre uzunlukta srralanan balballar da
mevcuttur. Bununla beraber, 2001 yilmda ba§kanligmi yaptigimiz bir ilmi 9ali§ma heyeti,
Tunyukuk Yazitlannm oldugu yerde jeofizik, harita ve restorasyon faaliyetlerinde bulunmu§;

1 Bakmiz, Bilge Kagan Yaziti, Giiney tarafi, 13-15: Kangim Tiirk Bilge Kagan olurtukinta Turk amti
beyler, kisre Tardu§ beyler, Kol Ig Qor baylayu, ulayu $adapit beyler, ongre Tolos beyler, Apa Tarkan
baylayu, ulayu $adapit beyler bu... Taman Tarkan, Tunyukuk Boyla Baga Tarkan, ulayu buyruk.Jg Buyruk
Sebig Kol irkin baylayu, ulayu buyruk, bunga amti beyler.

2 Tunyukuk Yaziti, I. Ta§, Bati tarafi, 6-7: Bilge Tunyukuk Boyla Baga Tarkan birle il-teri§ Kagan
boluyin.

3 S.Gome?, “Turklerin ve Mogollarm Tarihi iki Boyu”, Omeljan Pritsak Armagam, Sakarya 2007, s. 2.

4 Bakmiz, Tunyukuk Yaziti, I. Ta§, Bati tarafi, 1. satir: Bilge Tunyukuk ben ozim Tabgag ilinge kdintim.

Orhon Yazitlarimn Bulunupindan 120 Yd Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyd konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Arapirmalan Sempozyumu, 2010, 391-396

392

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

yazitlar iizerinde koruma tedbirleri uygulami§, amt mezarlik i9erisindeki heykeller buradaki miize
eve ta§inmi§tir 5 .

Tiirk milletinin geleceginin belirlenmesinde Il-teri§ Kagan ile birlikte gordiigiimiiz
Tunyukuk, daha sonra Kapgan ve Bilge devrinde de onemli kararlara imza atmi§tir. Bunun en
giizel omeklerinden bin olarak, Bilge Kagan’m Turk iilkesinde §ehirlerin ve Budist mabetlerinin
yaygmla§tinlmasi fikrine kar§i 9ikmasim, atli asker ve konar-g6?er Tiirklerin §ehirleri
savunmalannm zor olacagim ve Budizmin Tiirk karakterini zayiflatacagim ileri siirmesini,
Bilge’nin de onun bu fikirlerini kabul etmesini gosterebiliriz. Tunyukuk’ un vermi§ oldugu bu
karar Tiirk tarihi a9ismdan son derece onemlidir. (^iinkii bu sayede devlet yipranmami§ ve
kendinden sonra gelecek olanlara saglam bir temel birakilmi§trr. O aym zamanda iistiin bir sava§
zekasma da sahiptir 6 . Baspnda bulundugu ordulann sevk ve idaresi, bunun neticesinde de Kok
Tiirk Kaganligimn ele ge9irdigi ba§arilar, onun ne denli biiyiik bir komutan oldugunu da gosterir
ki, zaten yeniden toparlam§ hareketi sirasmda Tunyukuk’un Apa Tarkan, yani ba$ komutan
unvanim da ta§idigmi biliyoruz 7 .

U9 kagana hizmet eden (ll-teri§, Kapgan, Bilge) Tunyukuk’un hatirasi oldiikten sonra da
ya§ami§tir. Uygur beylerinden Temiir Buka’nm, (^ince Uygurlann men§ei ile ilgili yazitmda 8 onu
ve soyunu saygiyla anmi§lardir. Kendi aralanndaki 9eki§meleri bir kenara birakacak olursak,
her§eye ragmen Tunyukuk Tiirk milletinin yeti§tirdigi en biiyiik ve en zeki devlet adamlanmn
ba§mda gelir. Ileri gorii§ liiliigii ve dehasi sayesinde, zamamnda Tiirk milled en gorkemli giinlerini
ge9irmi§tir. Bu yiizden biz Tunyukuk’un kolay kolay unutulmayacak bir ki§i oldugunu
dii§iiniiyoruz. Dolayisiyla Tiirk milletinin hafizasmda §u veya bu §ekilde mutlaka yer etmi§
olmasi gerekmektedir. Nasil ki, me§hur Kapgan Kagan’m oglu Tonga Tigin, oldiikten soma
unutulmayarak Tonga Alp Er ya da Alp Er Tonga olarak Ka§garli Mahmud’daki Afrasyab ile
birlc^tiri Idiysc 9 , Tunyukuk’un da Tiirk destanlannda ya§adigmi zannediyoruz 10 .

§imdi esas konumuza gelecek olursak; ilk once bu unvan toplulugunun hangi belgelerde
ge9tigine bakmakta fayda var ki, ewela “Boyla” unvanim hatirlayalim. Yukanda da belirttigimiz
iizere ewela Bilge Kagan ve Tunyukuk yazitlannda kar§imiza 9ikiyorlar. Soma bu kelimenin
Nagy-szent Miklos’taki bir par9anm iizerinde “(^opan Boyla” §eklinde ge9tigi soylenmekle 11
beraber Bulgaristan’m Preslav §ehrinde elde edilen buluntular arasmdaki bir yazida da
goriiyoruz 12 . Suci Kitabesinde ise “Kirkiz oglu men Boyla Kutlug Yargan men” 13 , ciimlesinde
rastliyoruz. Uygur Mani metinlerinde “Boyla Tarkan” ile “I§bara Boyla” bi9iminde yazildigma

5 S.Gome?, “Mogolistan’daki Tiirk Anitlari Projesi ^alijmalari”, Tiirk Diinyasi Tarih Dergisi, Sayi 202,
Istanbul 2003 .

6 S.Gome?, “Turk Tarihinin Kahramanlari: 17- Bilge Tunyukuk”, Orkun, Sayi 69, Istanbul, 2003.

7 S.Gome?, Kok Turk Tarihi, 2. baski, Ankara 1999, ss. 58-59.

8 “Kok Tiirklerin me§hur veziri Tunyukuk’un nesilleri onlara asil bir memur olarak hizmet ettiler. Bunun
ifin de onlar aslen Kok Tiirk olmalarma ragmen Tunyukuk’un nesillerine de Uygur dediler. Onlar kendi
bakanlarmin emrinde olarak Selenge Nehrinin yukan kisimlannda otururlardi. Tunyukuk’un torunlan da,
kendi atalarmin ilk oturduklari yeri hatrrlayarak (Selenge Nehrinin fince yazili§inin ilk ijareti olan) Hsieh
ijaretini aldilar ve bunu kendileri i?in bh soyadi yaptilar...” (Bakimz, B.Ogel, Sino-Turcica, Taipei 1964,
s.30-35; B.Ogel, Tiirk Mitolojisi, C. 1, Ankara 1971, s.79).

9 Bu hususta bakimz, S.Gome?, “Tonga Tigin’in Kimligi Uzerine”, Tiirk Diinyasi Tarih ve Kiiltiir Dergisi,
Sayi 170, Istanbul 2001, ss. 58-61.

10 S.Gome?, “Destanlarda ve Han-name’de Ge?en Vezirlerin Tunyukuk ile Ilgisi Olabilir mi?”, XIV. Turk
Tarih Kongresi Bildirileri, III. Cilt, Ankara 2005.

11 S.Mladenov, “Zur Erklarung der sogenannten Buela-Inschrift des Goldschatzes von Nagy-Szent-Miklos”,
Ungarische Jahrbiicher, Band VII, Berlin und Leipzig 1927, s. 33 1-333.

12 I.V.Venedikoff, “Preslav §ehrinde Yeni Ke§fedilen Proto-Bulgar Kitabesi”, Belleten, 11/43, Ankara
1947, s.541-544.

13 Suci Yaziti, 2-3. satrr: Kirgiz ogluyum. Boyla Kutlug Yargan ’im.

Saadettin GOMEQ Hamiyet Sezer FEYZIOGLU 393

da i§aret olunuyor. Ayrica bu sam eski Turk Bulgar beyleri de kullandigi gibi, ozellikle Uygur
donemi tarihi belgelerini inceledigimizde; 661-663 yillan i9erisinde bir vakitte oldugii samlan II-
teber Buyan’dan (Po-jun) sonra Uygur kabilesini idare eden oglunun da Boyla veya Borii
unvanim ta§idigim du§uniiyoruz. Aynca 720’li senelerin £ince kaynaklarma baktigimizda, ismi
Kol Boyla (K’u-li P’ei-lo) §eklinde okunabilecek bi9imde yazilan, Uygurlann ilk hukumdarim
gormekteyiz. Yine 765’ten sonra, £in’deki i9 kan§ikliklar sebebiyle bu ulkeye destek i9in giden
kuwetlerin ba§mdaki §ahislardan birinin sam £ik Alp (C’hieh) Boyla diye ge9er 14 . Bu unvan
bizim §imdilik bilmedigimiz ba§ka kaynak ve kitabelerde de yer alabilir.

Baga unvam ise belgelerde Boyla’dan biraz daha fazla amliyor. Bilge Kagan ve Tunyukuk
yazitlarmm haricinde, Ongin Kitabesinde “Kangim Baga Tengriken” 15 ; Terhin Yazitmda “Bila
Baga Tarkan” ve “Inan9u Baga Tarkan” 16 ; yine Uygur donemine ait Suci Yazitmda “Kutlug Baga
Tarkan” 17 ; Yenisey (Ana9ay) yazitlanndan Kem9ik-Cirgak’ta “Baga Ben” 18 ve Kara Bulun II
Yazitmda “er atim Baga” 19 §ekillerindeki unvanlarda rastliyoruz.

Bu unvan grubunun bir devami olan Tarkan da kitabelerde sduja goriilur. Bunlardan
bazilan ise §unlardrr: 90k bilinen Kol Tigin, Bilge Kagan ve Tunyukuk yazitlanm bir kenara
tutacak olursak; Ongin Kitabesinde “I§bara Tamgan Tarkan” ve “I§bara Tarkan” 20 ; Kol I9 £or
Yazitmda “Apa Tarkan” 21 ; Terhin Kitabesinde “Inan9u Baga Tarkan”, “Tokuz Yiiz Er Ba§i Ulug
Tarkan”, “Bila Baga Tarkan”, “Bilge Kutlug Tarkan”, “Bilge Tarkan” ve Ongi Tarkan” 22 ; Sevrey
Ta§i’nda “Kol Tarkan” 23 ; Suci Yaziti’nda “Kutlug Baga Tarkan” 24 ; Aru Han Kitabesi’nde “Kol
Tarkan” 25 ; Elege§ III Yaziti’nda “Beg Tarkan Bilge Tirig” 26 ; Uybat I Yaziti’nda “£abi§ Tun
Tarkan” 27 ve Uybat III Yaziti’nda da “Tarkan Sangun” 28 bi9iminde kazmmi§tir.

Bununla birlikte, umumiyetle ara§trrmacilarm pek 90gu Boyla i9in sadece bir unvandrr der.
Boyla unvam hususunda Clauson me§hur sozlugiinde; Hunlar 9agmdan kalma olabilecegini
soylerken, manasma §iipheyle bakmak gerektigini ve kagana yakm bir riitbe oldugunu vurgular 29 .
Bizden ewel bu konuda bir makale kaleme alan Semih Tezcan, sozluklerdeki buyla kelimesi ile
fiilinden yola 9ikarak, boga ve develerin burunlanna tutturulan 9ubuk ve kagm arabalannm bir
aksami ile aga9tan yapilma 9ivi gibi anlamlar iizerinde yogunla§ip; buradan go9ebe boylann ve
ordunun hareketlerini duzcnlcmcklc g6revlendirilmi§ ki§i samdir 30 , diyor. Aynca bu unvamn
degi§ik bir soyleni§i herhalde Macarlarda sik9a kar§imiza 9ikan Yula kelimesidir ki, Macar ve

14 E.Chavannes, Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux, Petersburg 1903, s.92-93; S.Tezcan,
“Eski Tiirkfe Buyla ve Baga Sanlan”, Turk Dili Ara§tirmalari Yilligi (Belleten), 1977, Ankara 1978,
s.53-54; S.Gome?, Uygur Turkleri Tarihi ve Kultiiru, Ankara 2000, s.46.

15 Ongin Kitabesi, On taraf, 5. satrr.

16 Taryat-Terhin Yaziti, Bati tarafi, 6. satir; Kuzey tarafi, 2. satir

17 Suci Yaziti, 3. satir.

18 KemgikA'irgak Yaziti, 4. satir.

19 Kara Bulun II Yaziti, 3. satir.

20 Ongin Kitabesi, On taraf, 4. satir ve buradaki ta§ balballarin l.’sinin iizerindeki unvan.

21 Kol I? (^or Yaziti, Bati tarafi, 1. satir.

22 Taryat-Terhin Yaziti, Bati tarafi, 6, 8. satir; Kuzey tarafi, 2, 5. satir;

23 Sevrey Yaziti, 5. satir.

24 Suci Yaziti, 3. satir.

25 Am Han Kitabesi, 1 . satir.

26 Elege§ III Yaziti, 3. satir.

27 Uybat I Yaziti, 3. satir.

28 Uybat I Yaziti, Sol taraf, 2. satir.

29 O.Pritsak, Die Bulgarische Furstenliste und die Sprache der Protobulgaren, Wiesbaden 1955, s.18;
S.G.Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972, s.385.

30 Tezcan, a.g.m., s.57-63.

394

3. Uluslararasi Tiirkiyat Aragtirmalari Sempozyumu

Hazar devlet te§kilatma gore; askeri i§lerin di§mdaki meselelerle ilgilenen memurdur 31 .

Kismen biz de bu gorii§ii destekliyoruz. Ama bizim dikkat 9ekmek istedigimiz bir husus;
Dede Korkut Hikayelerindeki “boy boylamak, soy soylamak” deyimidir. Bilindigi gibi me§hur
Korkut Ata, umumiyetle her anlattigi destamn sonunda “boy boylar, soy soylar” ve bu da ilim
adamlarmca destan diizmek §eklinde algilanmaktadir. Fakat biz bu deyimin altmda 90k daha derin
bir mananm yattigim dii§iiniiyoruz. Dede Korkut, “boy boylar, soy soylar” iken hakkinda bilgi
sundugu kabilenin de me§rula§tigmi ortaya koymaktadir. Artik bu tarihten itibaren soz konusu
siilale, gcgmi^i tarihi destanlara da dayandmlan, nizami ve sosyal yapisi button bir millet
tarafmdan tasdiklenen siyasi bir kurum hiiviyetini de kazanmaktadir. Dolayisiyla ara§tirmacilar
burada “boylamak” fiilinin iizerinde biraz daha fazla durmalidrr.

Dede Korkut siradan bir ki§i degildir. Biitiin Oguz’un, hatta biitiin Turk milletinin
bilgesidir. Bu a9idan baktigimizda, Turk toplumunun veya Oguz’un tamamma yon veren, onun
sosyal ve siyasi te§kilatlanmasma araci olan bir §ahsiyettir. Biz oyle dii§iiniiyoruz ki, boyla
samyla boylamak fiili arasmda bir ili§ki vardir. Bu yiizden boyla unvanim ta§iyanm, halkm biitiin
fertleri tarafmdan sayilan ve sevilen bir ki§i olmasmm yam srra, bu san da 90k yiiksek bir mertebe
olmalidir. Elbette ki kagan, katun, yabgu ve §ad derecesinde degildir. Bu killer, herhalde bir
biitiinii meydana getiren kabilenin par9alan olan aile ve uruglarm sayilan ile mevkilerinin
belirlenmesinde en onemli gorevi iistlenen §ahislardi. Meseleye bu bakimdan yakla§tigimizda,
boyla sadece bir ailenin veya boyun idarecisi degil, aileler ve uruglar iizeri bir ki§i olmalidir.
Nitekim Tunyukuk da oyle degil midir?

Baga unvanma gelecek olursak; Rasonyi, Macar kralimn adma Hirvatistan’i idare eden
valilerin kullandigim soylerken; Clauson ve Tezcan’in kurbaga ile kaplumbaga kelimelerindeki
bagaya i§arette bulunmasi ilgin9tir 32 . Ancak biz baga unvam konusunda da farkli dii§iiniiyoruz.
Her §eyden once baga, boyla sanmdan sonra geliyor. Bu 90k a9iktir. Dolayisiyla siyasi, askeri
veya sosyal te§kilatta boyla unvanmm altmdadir.

Kok Tiirk donemi belgelerini inceledigimizde ii9 yazitta 33 kar§imiza bir Alti Bag Bodun
diye siyasi birlik 9ikiyor ki, biz esasen buradaki “bag” iizerinde duracagiz. Tarihi bilgileri
hatirlayacak olursak; batida On Oklarm ba§mda bulunan Tardu’nun 603 yilinda oliimiinden sonra,
yerine torunu £or Alp (Ch’u-lo) Yabgu ge9mi§ti. (^or Alp Yabgu batidaki brn^ok kabileyi kendine
baglami§ti. Bu arada kendisine kar§i bir komplo yapmalarmdan korktugu bazi kabile ba§buglanm
oldiirttii. Bundan dolayi Tolos boylannm onemli bir kismimn ayaklandigim goriiyoruz ve isyan
eden alti Tolos boyu Alti Bag Bodun’u meydana getirdiler. Bunlar; Uygur, Bayirku, Ediz,
Tongra, Bugu ve Apa Isilerdir. £in kaynaklannda da bunlann Kok Tiirkler aleyhine birlc^ti klcri
kayitlidir 34 . Bu ittifakm 627 senesinde Sir Tardu^larla beraber Kok Tiirk Devletine kar§i, firsatim
bulup, ayaklandiklanm da biliyoruz. Uygurlarm ba§mi 9ektigi bu Alti Bag Bodun’un muharip
giicii yiizbin civanndaydi ve 627 ’de, diinya yaratildigmdan beri Tiirk tarihinde pek goriilmemi§
ilgin9 bir olay daha ya§anmi§ti. Yazm tam ortasmda kar yagmaya ba§ladi. Uriinler mahvoldu,
hayvanlar kinldi. Q’in kaynaklan bu srrada be§ giine§ aym anda dogdu, ii9 ay birden goriindii

31 M.LArtamonov, Hazar Tarihi, (^ev. A.Batur, Istanbul 2004, s.444.

32 Clauson, a.g.e., s.311; Tezcan, a.g.m., s.68-69.

Belki buna bagli olarak Bagatur unvamndaki bagayi da akla getirmek mumkundiir.

33 Uyuk-Tarlak Yaziti, 2. satinnda, El Togan Tutuk isimli bir §ahsin, Alti Bag Bodun’un elgisi oldugunu
goriiyomz. Kemgik Kaya-Ba§i Yaziti 5. satmnda ise; “Alti Bag igerisinde iyilerden biriydim ” diyen,
“Kiiliig (yig^i Beg” adinda birisiyle kar§ila§maktayiz. Bay Bulun II Yaziti, Arka taraf, 1. satmnda da, Alti
Bag Bodun’un giiciinden soz edilir.

34 S.Gome?, “Alti Bag Bodun”, Turk Kiilturii, 31/358, Ankara 1993; S.Gome?, Kok Turk Tarihi, 2. baski,
Ankara 1999, ss. 27-28.

Saadettin GOMEQ Hamiyet Sezer FEYZIOGLU 395

diyorlar 35 . insanlar yiyecek bir lokma ekmege, bir yudum kimiza muhta? oldular. I§te boyle bir
zamanda onlar isyan etmi§lerdi.

Biitiin bu menf! olaylar, Kok Tiirk kabilelerinin birer birer ayrilmalanna sebep oldu.
Esasmda Illig (II) Kagan’m tabisi durumundaki Sir Tardu§lann trkin (Erkin) unvanim ta§iyan
Inan5’lanmn yanma giderek ona baglandilar. Sir Tardu§larm Inan?’i Q’in imparatoru’ndan da
aldigi siyasi destekle, Otiiken’in merkezinde otagim kurup, Alti Bag Bodun’u da kendi tarafma
9ekti. Bu arada tesirleri Togla Nehrinden irti§’e kadar uzanan Sir Tardu§lar, ne yazik ki bagimsiz
harekette bulunmayi akillanna getirmiyorlardi. Bu onlann kendilerine guvenmediklerinin de
i§aretiydi. Hala Boriiliilerin manevi nufuzundan korkuyorlardi. Aynca (^in Imparatorlugu bo§
durmuyor, Kok Turklere kar§i harbe hazirlandigi srrada, casuslan vasitasiyla Tiirk ulkesinin i9ine
dii§tugu vaziyet hakkmda malumat topluyordu. ihanetlerin boyutu o derece buyuktii ki, Alti Bag
Bodun da £in’e teslim olmaga geldi ( 629 ) 36 . ister gunumuziin, ister gc9mi§in sosyal §artlan
i9erisinde degerlendirilsin, boyle bir hareket kesinlikle ma’zur gosterilemez. Kok Turk tarihi
donemindeki bu olaylar hususunda daha fazla detaya girmek istemiyoruz. Bu konuda aynntili
bilgi i9in “Kok Tiirk Tarihi” adli 9ah§mamiza bakilabilir. Aynca iyme I Yaziti, 6 . satrrda da “eki
baglig” diye amlan ittifakla kar§ila§maktayiz ki, bunun mahiyetinin de ara§tirilmasi gerekir.

Alti Bag Bodun’un ismindeki “bag” bize a9ik9a bir siyasi birligi, yani federasyonu
gostermektedir. Tiirk9edeki kar§iligi da, bugiin kullandigimiz §ekliyle baglamak fiiliyle
alakalidrr 37 . Dolayisiyla bu terim kaplumbaga veya kurbaga gibi hayvanlann ismindeki baga ile
ilgili olmaz.

Tarkan ise herhalde ba§langi9ta sadece askeri bir riitbeydi, ama sonradan siyasi unvan
bi9iminde de kullamldi. §imdilik Tarkan unvanmm etimolojisi ve manasim ba§ka bir 9ali§mamiza
birakmak istiyoruz.

Biitiin bunlarm yam sira Tunyukuk’un ayn, Boyla Baga Tarkan’m farkli bir §ahsiyet
oldugunu ileri siirenler varken; bu san vezir Tunyukuk’un bir unvamdir, diyenler de mevcuttur.
Mesela B. Ogel, Tunyukuk ile Boyla Baga Tarkan iki ayn ki§idir der. Boyla Baga Tarkan’hgm
farkli bir gorev oldugunu soyleyen M.Mori ise, Tunyukuk’un bu vazifeyi ifa ettigini vurgular 38 .
Elbette herkesin gorii§iine saygi gostermek gerekir, ama biz de bu konuda M.Mori gibi
dii§iiniiyoruz. Bizim kanaatimize gore Tunyukuk Yazitmdaki, “ Bilge Tunyukuk Boyla Baga
Tarkan birle il-teri§ Kagan boluyin ” ciimlesindeki, birle (ile) baglaci akillan kan§tirmaktadir.

Sonu9 olarak; Bilge Kagan ve Tunyukuk kitabelerinde zikredilen boyla ve baga sanlan
siyasi te§kilat yapisiyla ilgilidir. Boyla vazifesindeki ki§i, dogrudan devletin merkezine bagli,
halkm kabile diizenini saglayan memurdur. Ama boyla unvanim ta§iyan bu §ahis boy ba§kam
olamaz diye bir kural yoktur. Baga da bunun gibi, birka9 kabilenin birle§mesinden ortaya 9ikan
siyasi te§kilatm ba§idir.

35 J. M. Deguignes, Hunlarin, Tiirklerin, Mogollarm ve daha sair Tatarlarm Tarih-i Umumisi, C. II, Istanbul
1924, s.359-364, 431, C. Ill, s.16; Chavannes, a.g.e., s.24-25; M.T.Liu, Die Chinesischen Nachrichten
zur Geschichte der Ost-Tiirken (T’u-kiie), I-II. Buch, Wiesbaden 1958, s.141, 193-194, 359;
L.N. Gumilev, Drevniye Tyurki, Moskva 1967, s.196; O.izgi, “<yinl i lerin Goktiirk ve Uygurlan
Yerle§tirme Siyaseti”, I. Tiirkoloji Kongresi Tebligleri, Istanbul 1980, s.198; J.T.Chang, T’ang
Devrindeki Dogu Goktiirkleri Hakkmda Yeni Belgeler, Doktora Tezi, Taipei 1968, ss. 47-48.

36 Bakrniz, Gome?, a.g.e., ss. 30-31.

37 G.Doerfer, Tiirkische und Mongolische Element im Neupersischen, Vol. 2, Wiesbaden 1975, s.254; ibni-
Miihenna Lugati, Haz. A.Battal, 2. baski, Ankara 1988, s.15; El Harezmi, Mukaddimetii’l-Edeb, Haz.
N.Yiice, Ankara 1988, s. 96.

38 M.Mori, “A-shih-te Yiian-Chen ve Tonyuquq”, Islam Tetkikleri Enstitiisii Dergisi, C. 5, Istanbul 1973,
s.89; B.Ogel, Turk Kultiirunun Geli^me (Raglan, 3. baski, Istanbul 1988, 645-646.

396

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

Kaynak^a

Artamonov, M.I., Hazar Tarihi.

Chang, J.T., T’ang Devrindeki Dogu Goktiirkleri Hakkinda Yeni Belgeler, Doktora Tezi: Taipei.

Chavannes, E. (1903). Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux : Petersburg.

Clauson, S.G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish : Oxford

Deguignes, J.M. (1924). Hunlarin, Tiirklerin, Mogollarin ve daha sair Tatarlarin Tarih-i
Umumisi, C. II: Istanbul.

Doerfer, G. (1975). Tiirkische und Mongolische Element im Neupersischen, Vol. 2:

Wiesbaden

El Harezmi. (1988). Mukaddimetii’l-Edeb, Haz. N.Yiice: Ankara

Gome9, S.G. (1999). Kok Turk Tarihi, 2. baski: Ankara.

Gome9, S.G. (2000). Uygur Tiirkleri Tarihi ve Kultiirii: Ankara.

Gome9, S.G. (2001). “Tonga Tigin’in Kimligi Uzerine”, Turk Diinyasi Tarih ve Kultiir Dergisi,
Sayi 170: Istanbul.

Gome9, S.G. (2003). “Mogolistan’daki Turk Amtlan Projesi £ali§malari”, Turk Diinyasi Tarih
Dergisi, Sayi 202: Istanbul.

Gome9, S.G. (2003). “Turk Tarihinin Kahramanlan: 17- Bilge Tunyukuk”, Orkun, Sayi 69,
Istanbul

Gome9, S.G. (2005). “Destanlarda ve Han-name’de Ge9en Vezirlerin Tunyukuk ile Ilgisi Olabilir
mi?”, XIV. Turk Tarih Kongresi Bildirileri, III. Cilt: Ankara.

Gome9, S.G. (2007). “Tiirklerin ve Mogollarin Tarihi Iki Boyu”, Omeljan Pritsak Armagam :
Sakarya.

Gumilev, L.N. (1967). Drevniye Tyurki : Moskva.

Ibni-Muhenna Lugati. (1988). Haz. A.Battal, 2. baski: Ankara.

Izgi, O. (1980). “£inlilerin Goktiirk ve Uygurlan Yerle§tirme Siyaseti”, I. Tiirkoloji Kongresi
Tebligleri : Istanbul.

Liu, M.T. (1958). Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken (T’u-kiie), I-II.
Buch: Wiesbaden.

Mladenov, S. (1927). “Zur Erklarung der sogenannten Buela-Inschrift des Goldschatzes von
Nagy-Szent-Miklos”, Ungarische Jahrbiicher, Band VII: Berlin und Leipzig.

Mori, M. (1973). “A-shih-te Yiian-Chen ve Tonyuquq”, Islam Tetkikleri Enstitiisii Dergisi, C. 5:
Istanbul.

Ogel, B. (1964). Sino-Turcica : Taipei.

Ogel, B. (1988). Turk Kulturiiniin Geli§me (faglari, 3. baski: Istanbul.

Ogel, B. (1971). Turk Mitolojisi, C. 1: Ankara.

Pritsak, O. (1955). Die Bulgarische Fiirstenliste und die Sprache der Protobulgaren: Wiesbaden.

Tezcan, S. (1977). “Eski Tiirk9e Buyla ve Baga Sanlan”, Turk Dili Ara§tirmalari Yilligi
(Belleten)

Venedikoff, I.V. (1947). “Preslav §ehrinde Yeni Ke§fedilen Proto-Bulgar Kitabesi”,

Belleten A 1/43: Ankara.

GOKTURK YAZISINDA RESlM GOSTERGELERiMN TESPlTI YONTEMLERl
VE ONEMi UZERiNE

Viktor G. GUZEV

Eski Tiirk Run ik yazisi, 1720-1722 yillan arasmda, Yukan Yenisey havzasmda D.G.
Messerschmidt ile Ph.J. Tabbert-Strahlenberg tarafmdan bulunmu? olup uzun zaman bilinmeyen
ve esrarengiz kitabeler olarak kaldi. Bunun de§ifre edilmesi, ancak 1889 ve 1891 yilinda Kuzey
Mogolistan’da, Orkun nehri vadisinde gazeteci ve gezgin Nikolay Mihaylovit? Yadrintsev
tarafmdan uzerinde “Sibirya” runlanyla yazilmi§ biiyiik yazitlarm kazilmi§ oldugu ta§larm (yani
Kill Tigin, Bilge Kagan ve Ongin Abidelerinin) bulunmasi sayesinde miimkun oldu. Ustelik 1890
ile 1891 yillarmda N.M. Yadrintsev’ in izlerinden organize edilen - biri Fin, digeri Rus - i ki
ekspedisyon, birer Orhon yazitlan atlasi yayimladi.

25 Kasim 1893’te Danimarka dilbilimcisi Vilhelm Thomsen yazitlarm okunu§u i?in
“anahtar” ke§fetmi§; bunu izleyen 1894 yilinin Ocak aymda Sankt-Petersburg’da akademisyen
F.W. Radloff bunlann biitiin terciimesini yayimlami§tir.

Bu onemli olaylara ilave olarak Bayan Yehzaveta Nikolayevna Elements 1897’de Kuzey
Mogolistan’da Tonyukuk yazitmi da buldu.

Gokturk yazismm de§ifre edilmesinden ve okunmasmdan sonra yazitlarm 90k yonlii
incelenmesi ba§ladi.

§imdiye kadar yazmm kokeni ile kurulu§u sorunlarma biiyiik onem verilmektedir. 1 993 -
2009 yillan arasmda sayin Prof. Sergey G. Klya§tomiy ile bendeniz ortakla§a yaptigimiz
ara§tirma ve 9ali§malarda Goktiirk yazismm kendiliginden dogma, yani otokton kokenli oldugu
goriisjunii esaslandiran toplam olarak 17 delil sunulmaktadir. 1

Burada §unu vurgulamak gerekir ki, kavrayi§imizi geli§tirmek, ge9en yiizyihn ortasmda D.
Diringer, E. Doblhofer, H. Jensen, J. Friedrich ve digerlerin eserleri ile temsil edilen diinya
yazilan tarihinin temelinde 2 yazi teorisinin ( gramatolojinin ) dogu§unun etkisinde miimkun oldu.
Bu teori, I. Gelb, I.M. Dyakonov, L.R. Zinder’in 9ali§malannda geli§tirilmi§tir. 3

Tahminen 7. yiizyilm ortasmda meydana gelmi§ olan Goktiirk yazismm mill! oldugu
gorii§iinii en gii9lii §ekilde ispatlayan delil, §iiphesiz: run gostergeleri arasmda resim
gostergelerinin de bulunmasidir. Bunlann ilk olarak farkma varan Vilhelm Thomsen oldu. 4 Soz
konusu yazmm vasiflarma ili§kin “iinsiizler dualizmi (ikiciligi)” kavrammi ortaya atan Ye.D.

1 Makalelerimiz, Almanca, Ingilizce, Rusga ve Tiirkge (Turkiye Tiirkgesi) yayimlanmi^tir. Tiirkge olanlan
§unlardir: Viktor G.Guzev - Sergey G. Klya§tomiy, “Genel Yazi Nazariyesi I§igmda Gokturk Yazismm
Men§ei Meselesi (Okunu^unun 100. Yildonumu Dolayisiyla)”, Tiirk Dili Ara§tirmalan Yilligi - Belleten
1993, Ankara: Turk Dil Kurumu Yayinlari, 1995, ss. 27-33; Viktor G.Guzev, “Gokturk Yazismm
Otokton Men§ei Varsayimmi Geli§tirme Denemesinin Bazi Soruujlari”, 3. Uluslar Arasi Turk Dil
Kurultayi 1996, Ankara: Turk Dil Kurumu Yayinlari, 1999, ss. 461-465; Viktor G.Guzev, “Gokturk
Yazismm Kendiliginden Dogma (Otokton) Men§ei Varsayimmi Esaslandiran Deliller”, Tiirk Dili
Ara§tirmalan Yilligi - Belleten 2000, Ankara: Turk Dil Kurumu Yayinlari, 2001, ss. 211-220. Ortakla^a
yazdigimiz “Ulu Bozkirm Eski Yazisi” adli makalemiz ise 2009 yilinda Rusga yayimlanmijtir: Viktor
G.Guzev - Sergey G. Klyajtomiy, “Drevnyaya pis'mennost' Velikoy stepi”, Tm rko log iqeskiy sbomik
2007-2008, Moskva: «Vosto 9 naya literatura» RAN, 2009, ss. 146-176.

2 Bu alanda en onemli eser: Johannes Friedrich, “Geschichte der Schrift unter besonderer
Berucksichtigunug ihrer Geistigen Entwicklung”, Heidelberg: Carl Winter Universtatsverlag, 1966.

3 Bu alanda en onemli eser: I.J. Gelb, “A Study of Writing. Revised Edition”. Chikago & London, 1974.
[Bu eserin birinci basimmdaki, yazari tarafmdan yazilmi§ olan onsoz, Haziran 1951 tarihlidir]

4 Thomsen V. Samlede Afhandlinger. TredjeBind. Kobenhavn, 1922. pp. 78-79.

Orhon Yazitlanmn Bulunu.yundan 120 Yil Sonra Turkluk Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu, 2010, 397-402

398

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

Polivanov da, i / ok/, D /aj/ ve I /as/ resim gostergelerini tahlil etti. 5 Aym soruna Ahmet Cevat
Emre ve A. Mahmutov da degindiler. 6

I. Gelb’e gore “Soz, ses yansimasmdan geli§tigi gibi yazi da ger9ek nesne veya canli varlik
bi9imlerinin yansitilmasindan dogdu. Her bir yazinm temelinde resim bulunur. Buna, a§ikar bir
§ekilde, sadece biitiin 9agda§ ilkel yazilarm resim karakterleri degil, Eski Dogunun, omegin,
Siimer, Hitit, (/in gibi turn biiyiik yazi sistemlerinin ba§langi9ta tamamen resim yazisi olmu§
oldugu, tamkhk eder.” 7

Resim gostergelerinin tespiti yontemleri §oyle siralanabilir:

1) nesne veya hareketin resmetme yoluyla temsili;

2) metindeki i§aretin, onun resmedebilme ozelliklerine dayamlarak, dogrudan dogruya
kelime niteliginde kullandmasi;

3) gostergenin temsil ettigi sesler zincirindeki belirli bir iinlii sesin belirli bir iinsiiz sese
(iinlii + unsiiz) ya da hecenin 9evrilmesi yontemiyle belirli bir iinsiiz sesin belirli bir iinlii sese
(iinsiiz + iinlii) sabit bir §ekilde baglam§i;

4) yazitin de§ifre edilmesi sonucunda elde edilen kelimenin sesler terkibinin, run i§aretiyle
tam olarak hangi nesne veya hareketin resmedilmi§ oldugunu apa9ik §ekilde gostermesinden
yararlanma yontemi.

Sozkonusu yontemlere dayamlarak Eski Tiirk metinlerinde 18 kadar resim gostergesinin
(piktogranun) bulundugu esaslandinlabilir. Resim gostergelerinin var olmasi, Eski Tiirk Runik
Yazismm semasiografik, yani yazi oncesi evrim a§amasim da gepirdigine delalet eder. Yazi
teorisine gore semasiografik (yazi oncesi) ara9lar olan resim i§aretleri, dil ile ili§kili degildir ve
dolayisiyla her bir dildeki metinlerde kullamlabilir. Bu savi sergilemek ve yazmm bazi resim
i^aretlerinin yazi oncesi evrim donemiyle bagmtismi kesmi§ olmadigmi gostermek amaciyla
a§agidaki omeklerde run i§aretleri hem Goktiirk omeklerinde, hem de Tiirkiye Tiirk9esindeki
9evirmelerinde yerlerinde birakilmi§trr.

* 0 )

akinti Ysbara Jamtar boz $+yg /at+yg/ binip tagdi; ol $ /at/ anta olti; ii9in9 Jagin Silig
bagip kadimlig toryg $ /at/ binip tagdi. 01 $ /at/ anta olti. (KT, b, 33) «ikinci defa I§bara
Yamtar’m boz $+ma (at+ma) binip geldi; o $ (at) orada oldii; ii9iincii kez Yegin Silig beyin
eyerli doru $+ma binip geldi; o $ orada oldii»;

Bu tiirk budunka jaryklig jagyg kaltiirmadim, togiinhg $+yg /at+yg/ jiigiirtmadim (Ton 54)
«Bu Tiirk halki iizerine silahli dii§man getirmedim, te9hizatli $ (at) yiiriitmedim».

D ( 2 )

jetin9 D /aj/ (K III) «yedinci D (ay)»;

5 E.D. Polivanov, “ideograf^eskiy Motiv v Formatsii Orhonskogo Allavita”, Byulleten’ Sredneaziatskogo
Gosudarstvennogo Universiteta, Tajkent, 1929, JV» 9, ss. 177-181.

6 A.C.Emre, “Sur l’origine de l’alphabet vieux-turc (dit alphabet mnique de Siberie)”, Istanbul, 1938; F.
Mahmutov, “Kak Voznik Drevnetyurskiy Alfavit”. Issledovaniya po Tyurkologii, Alma-Ata, 1969, ss.
141-147.

7 1.J.Gelb, “A Study of Writing”, p. 27.

Viktor G. GUZEV 399

besin? D /aj/ (BK G10 ) «be§inci D (ay)»; 8
tokuzyn? D /aj/ (KTb) «dokuzuncu D (ay)»;
onun? D /aj/ (BK G10) «onuncu D (ay)» 9

man D /aj/ artuky tort kiin [oljurup bitidim (Bilge Kagan Giiney Bati Yiizu) «ben bir D (ay)
ve dort giin oturup yazdim» 10

A (3)

Kiil tegin A+ig /ab+ig/ baslaju ky[d]tymyz (KTb 48) «Kiil Tigini A+in (evin, karargahin)
ba§kanliginda bulunsun diye brraktik»;

ol sabyg asidip kagamm ban A+garii /ab+garii/ tiisajin tedi (Ton 30) «o sozii i§idip
kagamm, ben A+e (eve) ineyim, diye soyledi”»;

A+in /ab+in/ barkyn jylkysin julmadym (Moyun-9or 14) «A+lerini (evlerini) ve at
suriilerini zapt etmedim»;

akin sii A+da /ab+da/ arti (Moyun-9or 32; Bilge Kagan 32) «ikinci ordu X+de (evde) idi»

T(4)

Kaqym kagan jeti jegirmi T +in /ar+in/ tasykmi§ (KTb 11) «Babam kagan on yedi T ile
(er ile) sefere 9ikmi§»;

Ulug Irkin azkyna T +in /ai+in/ tazip bardy (KTb 34) «Ulu Irkin azicik T ile (er ile) ka9ip
gitti». n

i(5)

jarykynta jalmasynta jiiz artuk i+yn /ok+yn/ urty. (KTb, 33) «(Kiil Tigini) zirhindan,
kaftamndan yiizden fazla i ile (ok ile) vurdular». 12

bir arig i+yn /ok+yn/ urty (KTb 36) «bir eri i ile (ok ile) vurdu». 13

r (6)

atyg Tka /y+ka/ ajur atimiz (Ton 27) «atlarnruzi t +lara (aga9lara) bagladik»
r /y/ bar ba§ (Ton 26) «t +larla (aga9larla) kapli tepe»;

8 Tekin T. Orhon Yazitlan. Ankara, 2008, s. 68.

9 Tekin T. Orhon Yazitlan, s. 68.

10 Tekin T. Orhon Yazitlan, ss. 68-69.

11 Tekin T. Orhon Yazitlan, s. 33.

12 Tekin T. Orhon Yazitlan, s. 33.

13 Tekin T. Orhon Yazitlan, ss. 33-34.

400

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

r+da /y+da/ kaby§alym temi§ (Moyun-9or 22-23) «‘T+da (ormanda) birle^elim!” — diye
soylemi§».

i/ok, uk, ko, ku/; ■< /yk, ky/ “ig” (7) ; R /ok iik ko kii/, T /i?/ “i^mek” (8), gostergelerinin
vasiflanndan biri, i§aretin temsil ettigi sesler zincirindeki belirli bir iinlii sesin belirli bir iinsiiz
sese (iinlii + iinsuz) ya da hecenin 9evrilmesi yontemiyle belirli bir iinsiiz sesin belirli bir unlu
sese (iinsiiz + iinlii) sabit bir §ekilde baglam§i; bunlar diger “iinlii” gostergeleriyle normal
durumlarda kullamlmaz. Birinci ve dordiincii yontemlerin sayesinde bu gostergelerden ikisinin,
yani ■< /yk, ky/ “ig” ile T /i9/ “i9mek” i§aretlerinin, resim mahiyeti pek muhtemel, i/ok, uk, ko,
ku/ i§aretininki ise ku§kusuz oldugundan otiirii dordiincii, yani R /ok ~ iik/ i§aretinin de piktogram
olmasi varsayimi temelsiz degildir (9).

I9inde bir nokta bulunan varyantma da sahip olan t) /ant/ i§areti (10), 14 ant, ant igmeyi
simgeleyen resim gostergesi olabilir. 15 Unlii Kazan bilgini, Bilimler Akademisi Muhabir Uyesi
N.i. ilminskiy’in bir Kazak adeti iizerine bildirdigine gore «Eski zamanlarda Kirgizlar, “yalan
soyliiyorsa ya da su9 i§lemi§se orada defnedilen ki§i onu oldiirsiin” soziiyle mezann etrafmda ii9
devir yaparak her hangi bir evliyanm mezan iizerinde ant i9erlermi§». [Iz materialov N.I.
ilminskogo (N.I. ilminskiy’in malzemelerinden). Orenburg, 1897, s. 69] 16

Bunun di§mda, yazitlann de§ifre edilmesi sonucunda ran i§aretiyle temsil edilen
kelimelerin hangi varlik veya hareketin resmedilmi§ oldugunu gosteren ses terkibine dayanarak,
biraz daha az giivenle olsa da §u dokuz i§aretin de resmetme mahyeti ihtimali goz oniinde
bulundurulmalidir: V/ag/ “ag” (1 1) , M /art/ “dag ge9idi” (12) , V /as/ (< sa9) (13), I /as/ (< siirjii
“mizrak”) (14), Y /al ~ alig / “el” (15), rf /an/ “ini§”) (16), A /a§/ (< a§ik) “kapi, e§ik” (17), »
/am ~ am/ “vulva” (?) (18).

Yukarida anlatilanlarrmdan 9ikacak sonu9lar §unlardir:

1) Eski Tiirk Runik Yazismm ge9irdigi ilk evrim a§amalanmn ilki, semasiografik, yani yazi
oncesi donemdir,

2) biitiin kendiliginden dogma yazi sistemleri gibi kelime yazisi (logografik) a§ama ile
ba§lami§tir;

3) gostergelerin kelime olarak (logografik) kullamli§inda

(a) en ilkel resmetme kelime yazisiyla (logografisiyle)

(b) sesh (fonografik) kelime yazisi arasinda fark gozetmek gerek, birincisinden ikincisine
ge9i§ seslilesjtirme siireciydi: bir kelimenin ses bi9imi aktarma yoluyla diger ses9e e§it (seste§,
homonim) veya yakm olan kelimelerin ya da kelime kisimlarmm yazili§i i9in uygulamrdi: $ (at)
«at» (hayvan) > $ (at) «ad» (KTb 25) (ad: isim), $ (at) + i (ok) > tok ( bodun bogazy tok erti
(Ton 8) «halkin karm tok idi»), D (aj) + i (ok) > jok ( tiirk bodun aty kusi jok bolmazun tejin
(KTb 25) «Tiirk halkimn adi sam yok olmasm diye») v.s.; 4) kitabelerin meydana geldigi
donemde aym gosterge hem kelime, hem de hecemsi bir fonem kesiti, hem de ayri bir fonem
temsil etmeye muktedirdi.

Kanaatimce srralanan omek ve sonu9lar, Eski Tiirk Runik yazismm biitiin kendiliginden
dogma yazilara ozgii dogu§, evrim ve olu§ma yolunu katetmi§tir.

14 Bk.: Vasil’yev D.D. Grqficheskiy Fond Pamyatnikov Tyurskoy Runicheskiy Pis’mennosti Aziatskogo
Areata (Opit Sistematizatsii). M. 1983. Tablo N° 33, s. 145.

15 Yudahin K. K. Kirgizsko-Russkiy Slovar’. Moskva, 1965, s. 57 «aHT»

16 Bk., Materiali L.F. Ballyuzeka, 1871, Turgayskaya Oblast’ Hozhdenie Prisyagayuscego Vokrug Mogili.
II Materiali po Kazahskomu Obichnomu Pravu. (/. 1. Alma-Ata, 1948, s. 173.

Viktor G. GUZEV

401

Eski Turk Run Yazisinm Silabaryumu

(VII. -EX. yuzyil )

T /a/, /a/ (hece ve fonem)
i /ab/ (hece, kelime), /b/ (fonem)

ev resmi, ab (kelime), /ab/ (hece), /b/ (fonem)

’i* /ay/ (hece), /y/ (fonem)

E /ag/,/g/

8 /ad/, /d/

X /ad/, /d/

Hi /az/, /az/, /z/

r nebat, aga? resmi (?), i (kelime (?)), /i'/, /i/ (hece ve fonem)

D ay resmi, aj (kelime), /aj/, /j/

? /aj/, /j/

H /aq/, /q/

=1 /ak/, /k/

■< ig resmi (?), i'q (kelime (?)), /i'q/, /q/
i ok resmi, oq (kelime), /oq/, /q/
fc~R /ok/, /k/

J /a!/, /l/

Y /al/, /l/

M /alt/, /It/

» /am/, /am/, /m/

D /an/, /n/
rf /an/, /n/

1 /aq/, /aq/, /q/

t) ant simgesi, /ant/ (kelime (?)), /nt/

^ /anc/, /anc/, /nc/

> /o/, /u/ (hece ve fonem)

F 161, 161 (hece ve fonem)

1 /ap/, /ap/, /p/

H /ar/, /r/

Y insan resmi, ar (kelime), /ar/, /r/

402

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalan Sempozyumu

'i /as/, /as/, /si /§/

I /as/, /as/, M /§/

¥ /as/, /as/, /s/, /§/

$ A at resmi, at (kelime), /at/, /t/
h /at/, /t/

A /ac/, /ac/, /c/

T “i9mek” eyleminin simgesi (?), /ic/, /c/(?)
N /art/, /rt/ (?)

HOLLANDA’DA TURKOLOJi £ A MS \I A I . A RIM) A YENi PERSPEKTiFLER:
LEiDEN UNiVERSiTESiNDE TURKOLOJi

Qmen GUNAY ERKOL

Hollanda’da Turkoloji ara§tirmalannm tarihi 1700 ’lii yillara uzanmaktadir ve bu tarihin
epeyce uzun bir donemi bugun Avrupa §arkiyat9ihgmm belkemigini olu$turan 9ali§malar ile i9
i9e ge9mi§tir. Hollanda, tarihi boyunca, gerek Turkoloji alanmda gerekse daha geni§ bir §ekilde
ifade edecek olursak §arkiyat alanmda onemli 9ali§malann yuriituldiigu bir ulke olmu§tur.
Kurulu§ surecinde, §arkiyat alamndaki 9ali§malannin temel amaci Islam’ 1 sorgulamak ve bu
sorgulamamn sonucunda da Hiristiyanligm islam’dan ustun oldugunu kamtlamakti. Bu alanda
yapilan 9ali§malari yekpare bir butun olarak degerlendirmem ele§tiri konusu olabilir; alandaki
9ali§malann kendi i9lerinde ayrildiklan kimi noktalar oldugunu kabul etmekle birlikte, islam’i
sorgulama ve a9ik veya ortuk bir §ekilde Hiristiyanlikla kiyaslama amacimn ortak bir ama9 olarak
goze 9arptigmi soylemekte israrci olacagim. Turkoloji alanmda ilk 9ali§malari yapanlar da
§arkiyat9ilar oldugu i9in, Turkolojideki 9ali§malar da bu ama9tan etkilenmi§tir. Hollanda’da
§arkiyat9iligm kurulu§u a§amasmdan sonraki donemlerde, §arkiyat 9ah§malari, islam’i
sorgulama ve yanli§lama amacmdan goreceli olarak bagimsizla§ti. 1960 ’larda Hollanda’ya go9
eden i^ilcr ile birlikte Hollanda’da Turk dili ve kulturu ile ilgili 9ali§malara duyulan ilgi artti ve
bu yeni dalga ile Amsterdam, Nijmegen, Tilburg, Utrecht ve Leiden gibi universitelerde Turkoloji
alanmda 90k onemli 9ali§malar yurutuldu. Ben bu bildiride bu 9ali§malardan soz edecegim ve
Hollanda’daki Turkoloji bolumlerinin birer iki§er kapandigi gunumuz ko§ullarmda, Turkoloji
ara§tirmalanm ayakta tutabilmek i9in neler yapilabilecegine deginecegim.

Hollanda’daki §arkiyat ara§trrmalan uzerine yazdigi ve 2002 yilmda Dogu-Bati dergisinde
yayimlanan inceleme yazismda Dr. Ismail Hakki Kadi, Hollanda §arkiyat9iligmm tarihini 17 .
yiizyildan giiniimuze dek ele almi§ ve Hollanda’da §arkiyat 9ali§malannm yerle§mesinin
temelinde yatan dinamikleri, ulkenin i9inden ge9tigi tarihsel siire9le e§zamanli bir §ekilde
degerlendirmi§tir (Kadi, 2002 ). Dr. Kadi’nm makalesi, bu bildirinin temelini olu§turan,
Hollanda’da §arkiyat9iligm dogu§u ve Turkolojinin bu alandan bagimsizla§masi gibi konulan
inceledigi i9in, ben bildirimin giri§inde, bu makaleye referansla bir degerlendirme yapacagim.
Daha sonra, Dr. Kadi’nm daha 90k §arkiyat9ilik alanmda tuttugu tarti§mayi Turkolojiyi one
9ikartacak §ekilde giincellemeye ve Leiden Universitesi’ne odaklanarak Turkoloji alamndaki
9ali§malar hakkmdaki tarti§malan derinle§tirmeye 9ali§acagim.

Leiden Universitesi, Hollanda Cumhuriyeti’nin Ispanyol tahtmdan bagimsizhgim ilan
etmesinin hemen ardmdan, bagimsizligm bir sembolu olarak 1574 yilmda kurulmu§tur ve kisa
surede hem Hollanda ozelinde hem de Avrupa genelinde akademik ara§tirmalann en onemli
merkezlerinden biri olmu§tur. Dr. Kadi’nm makalesinde belirttigi gibi, Leiden’da §arkiyat
ara§tirmalanna yer verilmesinin arkasmda, diger Avrupa universitelerinin §arkiyat boliimlerinde
oldugu gibi, islam’i ara§tirma ve yanli§lama amaci bulunmaktadir (Kadi, 2002 , s. 87 ).
Hollanda’da §arkiyat9iligm Islam merkezli geli§mesinde, 90k biiyiik bir Musliiman nufusa sahip
olan Endonezya’nm, 1800 ’lu yillarda Hollanda’nm somiirgesi haline gelmesinin de payi vardir.
Bununla birlikte, Hollanda devletinin Osmanli Imparatorlugu ile ili^ki lerindc gorevlendirmek
iizere terciimanlara ihtiya9 duymasi da iilkede §arkiyat bolumii kurulmasmda ve ara§trrmalann
te§vik edilmesinde onemli bir rol oynami§tir.

Dr. Kadi, 1598 ’de Leiden’da yaymlanan Emendatione Temporum adli kitapta Rumca,
Latince, Ibranice, Arap9a ve Fars9a kaynaklann yam srra Turk9e kaynaklarm da kullanildigim
soylemekte ve kitabm yazan Josephus Justus Scaliger’in Leiden Universitesi’nde Turk diliyle
ilgilenen ilk §ahsiyet olarak kabul edilebilecegini iddia etmektedir (Kadi, 2002 , s.88). Bir
dilbilimci olan Scaliger, 1593 ’te Leiden’a gelmi§ ve on 119 yil boyunca universitede 9ali§malarini

Orhon Yazitlarimn Bulunu.pindan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Turkiyat Ara.pirmalan Sempozyumu, 2010, 403-407

404

3. Uluslararasi Turkiyat Araijtirmalan Sempozyumu

yurutmii§tur; ancak, kendisi Tiirkoloji ile ozel olarak ilgilenen bir ara§trrmaci degildir. Zaten bu
donemde Leiden Universitesi’nde sirf Turk dili ve tarihiyle ilgilenen bir kursii de heniiz mevcut
degildir. O yillarda, bu alandaki 9ah§malar Arappa ve Fars9a ile birlikte, Dogu dilleri kursusune
bagli olarak yuriitulmekteydi.

Dr. Kadi, Scaliger’den sonra, 1603’te Amsterdam’da yayimlanan kitabmda bazi TihL^e
kelimelere rastladigimiz seyyah ve astronom Frederik de Houtman’i ele almaktadrr. Houtman’i da
Tiirkoloji ara§tirmalan i9in bir ilk kabul edip edemeyecegimiz de tartly mail bir konudur. Dr.
Kadi’nm Flollanda’da Tiirk dili ile ilgili ilk 9ali§mayi yapan §ahis olarak andigi Floutman, yaptigi
seferlerden birinde Sumatra’da esir almmi§, hapiste kaldigi surede Malay dilini ogrenmi§ ve
1603’te Hollanda’ya dondiigiinde bu dille ilgili bir kitap yazmi§tir. Kitabmda Malay dilindeki
Turk9e ve Arap9a bazi kelimelerden soz eden Houtman, TiuL^e konusuna ozel bir ilgi
gostermedigi gibi, 9ali§malarmi da bu konuda derinle§tirmi§ biri degildir.

1612’de Hollanda’nm Osmanli imparatorlugu’na gonderdigi ilk konsolos Comelis
Haga’nm, istanbul’a geldiginde Osmanli makamlanyla ileti§im kurabilmek i9in zamamn Kaptan-i
Derya’si Halil Pa§a’nm kendisinin hizmetine verdigi Venedikli bir terciimandan istifade etmek
durumunda kaldigim biliyoruz (Kadi, 2002, s. 87). Dolayisiyla, Hollanda’daki iiniversitelerde
§arkiyat ve ozel olarak Tiirkoloji konulannda bazi 9ali§malarm ba§lamasma, kitaplar yazilmaya
ba§lanmasma kar§m, bu donemde heniiz iki iilke ili§kilerinde rol oynayacak nitelikli elemanlar
yeti§tirilmesi konusunda ba§an saglanmami§tir diyebiliriz. Comelis Haga’nm gorevi siirecinde
Hollanda devleti ile Osmanli imparatorlugu arasmda siirekli diplomatik ili§kilerin kurulmasi,
Turk9e uzerine uzmanla§mi§ ki§ilere duyulan ihtiyaci arttrrmi§tir.

Osmanli imparatorlugu ile Hollanda arasmda geli§en ili§kilere kar§m, Hollanda
universitelerinde Turkolojiye bir kiirsu aynlmami§ olmasimn bir nedeni, Hollanda’da §arkiyat
9ali§malannm ana kav§agmda Arap9anm olmasidir. Arap9anm bu merkezi rolunun arkasmda
Kuran’m dili olmasi yatmaktadir; Avmpali §arkiyat9ilar islam’i daha iyi anlayabilmek i9in
Arap9aya onem veriyorlardi. Diger Dogu dilleri konusundaki 9ali§malar hep Arap9a uzerine olan
9ali§malann gerisinde kalmi§tir. Dr. Kadi da Leiden’ da Arap9anm daha fazla onemsendigini
belirtmektedir. (Kadi, 2002, s. 95).

Bu ozel ilgi, Tiirkoloji alanim da etkilemi§tir. Leiden’da Dogu dilleri kiirsusiinde profesor
olan Thomas Erpenius (1584-1624) ve Erpenius’un ogrencisi olan Jacobus Golius (1596-1667),
diger Dogu dillerinin yam sira Tiirk9e uzerine de ara§trrmalar yapmi§; ama en onemli eserlerini
Arap9a sahasmda vermi§lerdir. Erpenius 1624’te oldugunde Kuran’m Latince 9evirisi uzerinde
9ah§maktaydi. Golius aym zamanda matematik9idir; Rene Descartes onun ogrencisi olmu§tur.
Her iki ara§tirmacmm da Osmanli imparatorlugu ile geli§en ili§kilerin yarattigi diplomatik
tercume alamnda faaliyetlerde bulunarak Hollanda parlamentosuna hizmet verdikleri de
bilinmektedir (Kadi, 2002, s. 89).

Dr. Kadi’nm makalesinde, Erpenius -Golius 9izgisinin nasil devam ettigi de tarti§ma konusu
edilmektedir. Golius’un 1667’de oliimiiniin ardmdan Arap9a kiirsiisii uzun yillar bo§ kalmi§tir.
Golius’un ogrencisi Levinus Wamer’dir (1619-1665) ve aslen Alman olan Warner, 1644’te
istanbul’a yerle§mi§ ve 1647 ’den sonra ise Hollanda el9iliginde terciimanlik gorevine
getirilmi§tir. 1648’de Leiden Universitesi’nin kendisine ibranice profesorliigii teklif etmesine
kar§m istanbul’da kalmayi tercih eden Warner, 1655’te Hollanda’nm istanbul maslahatgiizarligim
iistlenmi§, daha sonra da el9ilige yiiksclti lmi§ ve bu gorevi oliimiine kadar yiirutmii§tiir.
Degindigim isimler arasmda Wamer’i farkli kilan, Leiden Universitesi Kiitiiphanesindeki Dogu
koleksiyonunun onun adiyla amlmasidir. Warner, Dogu koleksiyonuna binden fazla el yazmasi
katmi§tir; bu nedenle bu koleksiyon, Legatum Warnerianum (Warner’ m Mirasi) olarak
amlmaktadir. §u anda Leiden Universitesi Kiituphanesi Dogu koleksiyonunda 30.000 el yazmasi
ve 200.000 basili kitap bulunmaktadir.

Qimen GUNAY ERKOL 405

Levinus Wamer’m mezarimn Istanbul’da oldugu samlmaktadir. Bu mezan bulmak i?in
Ferikoy’deki Protestan mezarligmda ufak bir ara§tirma yapan Leiden Universitesi
profesorlerinden Alexander de Groot, Wamer’in karde§i ve Hollanda’nm Atina konsolosu olan
Frederik Wamer’in mezarim bulmu§; Frederik’in mezar ta§mda abisinin yanma gomiildiigiine
ili§kin bir not olmasma kar§m Levinus Wamer’in mezanna ula§mak miimkiin olmami^tir
(Hamilton ve diger, 2005, ss. 183-184).

Levinus Wamer’in Leiden’daki yillannda yiiriitiilen onemli 9ali§malardan biri Incil’in
Turk9eye terciime edilmesidir. Bu projenin Jacobus Golius’un yonetiminde, Levinus Warner
tarafmdan yiiriitiilmesi dii§iiniilmii§; ancak Wamer’in gerekli zamam ayiramamasi nedeniyle
proje sekteye ugrami§ ve gecikmelerden dolayi finansal destek kesilince sona ermi§tir. Miisvedde
§eklindeki Trudge incil Leiden Kiitiiphanesinde bulunmaktadir. Doneme damgasmi vuran diger
9ali§malar Kiitiiphaneye getirilen el yazmasi eserlerin kataloglanmasi i9in yuriitiilen projelerdir.

1859’da Leiden Universitesinde Fars9a ve Tiirk9e okutmanhgi kurulmu§ ve §arkiyat
alamndaki 9ah§malar yeniden canlilik kazanmi§tir. Bu yillarda, Dogu dilleri ve kiiltiirleri iizerine
yuriitiilen ara§tirmalarda Avmpa’daki Miisliimanlar da ilgi konusu olmu§tur. Ispanya’da iber
yanmadasmdaki Kuzey Afrika kokenli Miisliimanlar iizerine 9ali§malar yapan Reinhart Pieter
Anne Dozy (1820-1883) bu konuda amlmasi gereken iinlii isimlerden biridir. Aslen Fransiz olan
Dozy, 1861’de yayimlanan Histoire des Mussulmans d'Espagne, jusqu'a la conquete de
I'Andalousie par les Almoravides (711-1110) adli yapiti ile alanda onemli bir yer edinmi§tir.

Leiden Universitesindeki el yazmalan iizerine geli§tirilen kataloglama projeleri 9e§itli
araliklarla yiiriitiilmii§ ve giiniimiize dek uzanmi§trr. Omegin, Dr. Jan Schmidt, Leiden
Universitesinde ve Hollanda’daki diger kiitiiphanelerdeki Tiirk9e ve i9erisinde Tiirk9e notlar
bulunan diger dillerdeki el yazmalanm kataloglamaktadir. Bu 9ali§masi, unutulmu? kimi
metinleri de giin i§igina 9ikarmaktadir. Son on yilda, Hollandali seyyahlar tarafmdan Osmanli
Imparatorlugu’na yapilan ziyaretler sirasmda yazilan ve bu doneme kadar Hollanda ar§iv ve
kiitiiphanelerinde belli belirsiz varliklanm siirdiirmii§ olan metinler giin i§igma 9ikmi§tir.

1885’te Dogu Dilleri Kiirsiisiinde daha sonra Sel9uklular iizerine 9e§itli 9ali§malar da
yapacak olan ve aslen ibranice profesorii olan Martinus Theodoms Houtsma (1851-1943)
Leiden’de gorev yapmi§tir. Houtsma’dan bo§alan yere H. D. van Gelder atanmi§tir. 1889’da,
Miisliiman olmayanlara izin verilmedigi halde Mekke’ye hacca giden ilk Batililardan olan
§arkiyat9i Christiaan Snouck Hurgronje (1857-1936) Leiden’da 9ali§maya ba§lami§tir. 1921 ’de
Johannes Hendrik Kramer (1891-1951) gorevi devralmi§trr. Bu yillar, Orhun yazitlanmn
bulunmasi ile Tiirkolojide onemli bir canliligin ya§andigi yillardrr. Bu ara§tirmacilar da Tiirk9e
veya Tiirk kiiltiirii iizerine odaklanmami§, §arkiyat9i kimliginin gerektirdigi §ekilde, 9ali§malanm
Dogu dilleri ve kultiirlerine yaymi§lardir.

Tiirk9e, Birinci Diinya Sava§i’nm sona ermesi ve Osmanli imparatorlugu’nun dagilmasi ile
birlikte Dogu dillerinin arasmdan siyrilmaya ba§ladiysa da, Tiirkolojinin Hollanda’da resmen bir
ana bilim dab olarak kabul gormesi 1960 yilmi bulmu§tur. 1960’da Utrecht Universitesine atanan
Avusturyali Karl Emil Oskar Jahn’i ilk Hollandali Tiirkoloji profesorii Henry Franciscus Hofman
takip etmi§tir. Leiden’da ise Barbara Fleming goreve getirilmi§tir. Hofman ’in emekliye
ayrilmasmdan sonra bu kadro Arap9a uzmam olan Frederick de Jong’a verildiginden, Utrecht’teki
Tiirkoloji profesorliigii kadrosu sona ermi§ oldu. Barbara Fleming’in yerine Leiden’da Erik -Jan
Ziircher goreve gelmi§tir ve kendisi halen bu gorevdedir.

Bu bildiri i9in aynlan kisa siirede, Leiden Universitesindeki tiim §arkiyat9i veya Tiirkolog
ara§tirmacilara deginmek veya yuriitiilen her 9ali§mayi anmak ne yazik ki olanakli degil. Ancak,
9izdigimiz tarihsel 9er9eve, alandaki geli§meler hakkmda bir fikir veriyor. Goriiyoruz ki, tarihsel
siire9, dil 9ali§malan veya terciime iizerine yogunla§an, tarama-derleme projelerinin on planda
oldugu bir 9ali§ma pratigine sahip bir ara§tirma anlayi§mdan, disiplinlerin aynldigi ve

406

3. Uluslararasi Turkiyat Araijtirmalan Sempozyumu

ozerkle§tigi, her disiplinde o disiplinin kurallan ile geli§tirilen, ancak farkli disiplinler arasmdaki
diyalogun da onemsendigi bir yakla§imi benimseyen bir ba§ka ara§tirma anlayi§ma d6nu§iimii
zorunlu kilmi§tir. Bugiin artik 9eviride veya diplomaside gorevlendirilecek uzmanlann
yeti§tirilmesine yonelik olarak gcrgcklc^tirilcn bir Turkoloji pratiginin 90k uzagmdayiz.
Tiirkolojide bu konularda destek saglanmaya devam edilmesine kar§m, ilgi artik bunlarla smirk
tutulmamaktadir.

Leiden’da yapilan 9ali§malarm bu tarihsel siirecin sonucu olarak nasil donu§tiigiine
deginerek gunumuzde Hollanda’daki Turkoloji 9ah§malan hakkmda genel bir 9er9eve daha
9izmek istiyorum. Hollanda’da Tiirkolojiye olan ilgi, 70’li yillarm ortasmdan sonra, yani
iiniversitelerde Turkoloji alanma giren ilk 9ali§malann yapildigi zamandan yiizyillar sonra, hizla
artmaya ba§ladi. ilginin artmasmda 6OT1 yillardan itibaren 9ali§mak i9in Hollanda’ya gelen
Turklerin rolii biiyuktu. Servis sektoriinde Trudge bilen, Turk kulturii hakkmda bilgi sahibi olan
Hollandalilara ihtiya9 dogdugu i9in Trudge egitimi ilgi 9ekici olmaya ba§ladi. Hollanda’da dogan,
go9men ailelere mensup Turk gen9lerinin ana dillerini daha iyi ogrenebilmek, kiiltiirlerini daha
etraflica tamyabilmek i9in iiniversitelerdeki Turkoloji egitimine ilgi gostermesi de, Tiirkolojinin
iiniversite duzeyinde kabul gormesinde onemli bir unsurdur. Ayrica, Tiirkiye’nin AB iiyeligi
miizakerelerini yuriituyor olmasi, bu konudaki 9ah§malann ve ikili i§birliklerinin iki ulke dilini
konu§an yeti§mi§ bireylere ihtiya9 duymasi da Tiirkolojiye olan ilginin artmasi i9in onemli bir
gerek9edir.

Turn bu gerek9elere kar§m, Hollanda iiniversitelerinde Tiirkolojinin durumu son yillarda
aci bir tablo gostermektedir. 6OT1 yillardan 90’li yillarm ba§ma kadar Hollanda’da Amsterdam,
Nijmegen, Tilburg, Utrecht ve Leiden gibi pek 90k iiniversitede ilgi goren Turkoloji, bugiin
sadece Utrecht ve Leiden iiniversitelerinde bulunmaktadir. Amsterdam, Nijmegen ve Tilburg’da
yillarca yardimci ders olarak verilen Trudge bugiin kaldmlmi§, Utrecht’te ise 1960’tan beri ana
bilim dab olan Turkoloji, 2006 yilmdan itibaren sadece yardimci ders olarak verilmeye
ba§lanmi§trr. Utrecht Universitesi yonetimi, 2006 yili ba§mda Fars9a ve Trudge ana bilim
dallarmi kaldirma karan almi§trr. Arap9anm ise son yillarda dunyada gordiigu yogun ilgiden
dolayi tek ba§ma ana bilim dali olarak devam ettirilmesine karar verilmi§tir. Ancak, iiniversite
yonetimine yoneltilen yogun itirazlar sonucu Turk9e ile ilgili karar kismen geri 9ekilmi§,
Tiirk9enin ana bilim dali olarak olmasa bile yardimci ders olarak kalmasi kararla§trrilmi§tir.
Kisacasi, bugiin Hollanda’da ana bilim dali olarak Turkoloji ogrenimi yapmak isteyen ogrenciler
i9in, Leiden Universitesinden ba§ka bir altematif bulunmamaktadir.

Arap9ayi iiniversitede bir anabilim dali olarak tutmak ancak Trudge ve Fars9ayi, Arap9a
kadar gerekli gormemek konusundaki tavir, ilk §arkiyat9ilann islam’i anlamak ve yanli§lamak
amaciyla yuriittiikleri ara§tirmalardaki tavn ammsatiyor. Avrupa’da islam’in Arap9a olmadan
an 1 a§ 1 1 am ay acag 1 n 1 dii§iinmek dogru bir akil yiiriitme yolu olsa da, bu tavir, §arkiyat9i ge9mi§in
guniimuzdeki ara§tirmalara nasil sirayet ettigini gostermesi bakimmdan ilgin9tir. Eger soz konusu
olan islam’i anlamaksa, bugiin ozellikle Avrupa’dan bakildigmda, Islam’ m Turk9e olmadan
anla§ilabilecegini dii§iinmek 9eli§kili bir tavir degil midir?

Leiden Universitesi bugiin Hollanda’da Turkoloji alanmda diploma veren tek okul
konumundadir. Yapilan ara§tirmalar dinden siyasete, pek 90k farkli alana a9ilmaktadir;
disiplinlerarasi 9ali§malarm tcyvik edilmesi, Leiden’daki Turkoloji 9ali§malarmi bugiinun
ko§ullannda Turkolojiden beklentilere cevap vermek adma daha donammli kilmaktadir. Leiden
Universitesi Turkoloji bolumunde, Istanbul Bilgi Universitesi ile ortak olarak bir Avrupa
^ah§malan yiiksek lisans programi ve Sabanci Universitesi ile ortak olarak bir Turkiye
£ali§malari yiiksek lisans programi yiiriitiilmektedir. Leiden’da edebiyat, siyaset ve tarih gibi
alanlarla i9 i9e ge9en kiilturel ara§tirmalar, Turkoloji 9ali§malannda verimli bir yeni 9ali§ma alam
olarak goriilmektedir ve gen9 ara§trrmacilar bu alana yonelmektedir. Diger bir deyi§le, Turkoloji
Turk dilinin veya edebiyatmm incelenmesinden ibaret bir alan olarak goriilmemekte, Turk

Qimen GUNAY ERKOL 407

kiiltiiriinii ku§atan disiplinlerarasi bir yapi olarak kabul edilmektedir. Kadm gali^malan, sosyoloji,
hukuk gibi pek 90k ilgi alam, bugiin Leiden Universitesi’ndeki Tiirkoloji boliimiinde Tindape,
Turk kiiltiirii ve edebiyati iizerine yuriitiilen disiplinlerarasi ara§trrmalara ev sahipligi
yapmaktadir. Ozellikle son yillarda tamamlanan doktora tezlerinde Turkoloji alamnda yuriitiilen
ara§tirmalann disiplinlerin i9 ipe geptigi bir atmosferin iiriinii oldugu a9ik9a goriilmektedir.

Tarama, ar§iv, dizin, terciime ve koleksiyon 9ali§malan Tiirkolojinin geli§mesi i9in
surdiiriilmesi zorunlu olan 9ali§malardrr. Ancak bu 9ali§malar, metinlere, dile ve bir biitiin olarak
kiiltiire yenilik9i bir baki§ atmak i9in yeterli degildir. Leiden’da Turkoloji egitimi, tarih, politika,
uluslararasi ili§kiler, ekonomi, ileti§im vb. konularda da bilgi sahibi olmayi gerektiren bir
programla yuriitiilmektedir. Bu disiplinlerarasi ileti§im onemsenmelidir. Bunun yam sira,
Avrupa’daki Turk niifus, entegrasyon sorunlan, Avrupa Birligi miizakerelerinde ya§ananlann da
bir sonucu olarak, dil-edebiyat-kiiltiir ara§trrmalannda kimlik sorunlan on plana pikmaktadir.
Omegin, Avrupa’da Tiirk olmakla ilgili bir ara§tirma, iilkedeki go9men Tiirk niifus ve go9le ilgili
deneyimler nedeniyle, 9agda§ Alman etnik kimligi ile ilgili sorulara cevap ararken de
kullamlabilecek onemli bir destek konumundadir. Avrupa’da Tiirk kimliginin giderek daha kritik
bir konum kazanacagim dii§iiniiyorum; bu nedenle, Tiirkolojinin kimlik sorunlan ile ilgilenmesini
90k onemsiyorum. Avrupa Birliginin sosyal bilimler alamnda verdigi fonlann onemli bir kismi
Avrupalilik kavrami iizerine yapilan 9ali§malara gidiyor; Tiirkoloji neden bu konularda bir §eyler
soylemesin? Bu tip fonlar alabilmek, 9ali§malara destek bulabilmek, yetersizlikler nedeniyle birer
iki§er kapatilan Avrupa’daki Tiirkoloji boliimleri i9in onem ta§imaktadir. Tiirkolojiyi ayakta
tutacak taze fikirlere ve bu fikirlere ula§mamizi saglayacak yollara ihtiyacimiz var.

Kaynak 9 a

Hamilton, A. ve diger. (2005) The Republic of Letters and the Levant, Leiden: Brill.

Kadi, I. H. (2002) Hollanda’da §arkiyat Ara§tirmalan. Doga Bati Dergisi, 2002 (20), 85-113.

408

3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara§tirmalari Sempozyumu

DiL MALZEMELERi BAKIMINDAN TURK SOSYAL HAYATININ EVRlMi UZERlNE
DEGERLENDiRMELER (GO KT UR K L E R D EN OSMANLILARA )

Abdullah GUNDOGDU

6 - 12 . yiizyillar arasma yayilmi§ Turk Runik alfabesi ile yazili olan Orhon-Yenisey-Talas
Yazitlanmn dili, Tiirkoloji 9ali§malannda “Eski Tiirkge” ba§ligi altmda toplamr. Turk dilinin en
erken yazili belgelerini de iireten ve Eski Tihdojenin ilk evresinde yer alan 1 “Orhon Donemi” aym
zamanda turn Turk dilli halklann ortak ge9mi§ini olu§turur. Oguz Tiirkgesi konu§an Bati
Turklerinin Goktiirklerle olan dil, kultiir, edebiyat, soy baglantilan Barthold ve S. G. Klyashtorny
gibi Turkologlar tarafmdan kuwetle vurgulamr. Asil Tiirkler olarak Oguzlan goren Barthold, Bati
Turklerini Gokturklerinin dogrudan varisi sayar ve Gokturkleri Tiirk-Oguzlar diye tammlar 2 .
Hemen burada belirtelim ki onun 9ali§malan Turk Tarihgilik Okulu 'nun dayandigi Hun- Goktiirk-
Uygur- Karahanli- Selguklu-Osmanli 9izgisinin onde gelen referanslanndan biridir 3 . Bu siyasi
9izgi aslmda go9ebelik veya go9erevlilikten konar-go9erlige ve oradan da yerle§ik tanm
toplumuna giden Turk Sosyal hayatmdaki binlerce yila yayilan evrimin de ifadesidir.

Orta Asya’yi kendine ozgii kilan her §eyden once ekonomik niteligi idi. Tanm
ekonomilerine dayanan uygarliklar tarafmdan ku§atilmi§ olan Orta Asya “ yetersiz su miktari,
iiriinun yetigme mevsimlerinin kisaligi, toprak sorunlan ve getin arazi" gibi fiziki-cografi engeller
nedeniyle tanmm geli§mesine uygun degildi 4 . Bununla birlikte, Turkistan'm “ gegara ” denen
bozkmn yerle§ik uygarliklarla hudut te§kil ettigi kiyi §eridindeki bazi bolgelerinde simrli da olsa
ziraat yapilmaktaydi. Fakat bu genel ekonomik egilimler i9inde maijinal kalmi§tir 5 . Orta Asya'da
gii9lu ve merkezi siyasal olu§umlara izin veren biricik bolge olan bozkmn geni§ duzliikleri, ancak
hayvanciliga uygundu. Zaten, bugiine kadar da bozkir halklannm en onemli ugra§isi geni§
kapsamli hayvancihk olagelmi§tir. Hayvanciliga dayanan ekonomik model ise "otun ve suyun
takip edildigi", go9ebe veyahut asgari yan go9ebe bir toplum yapismi gerekli kiliyordu ki bu
yapilan Osmanli tahrir kayitlannda oldugu gibi gogerevli ve konargoger diye adlandmyoruz.

Gokturk 9agmda Orta Asya tarihinde bati kavimlerinin etkinliginin arttigmdan soz etmek
mumkiindur. Bu durum, Goktiirkler gibi merkezi bir bozkir imparatorlugunun sagladigi giiven
ortammda batidaki tiiketim toplumlarmm beklentilerine uygun cazip mallar iireten Dogu ile Bati

1 F. Sema Barutcu Ozonder, “Turk Dilinin Tarihi Donemleri Uzerine Birkag Soz”, Tiirkbilig, 2002/3: 203-
210.

2 “Turk kelimesi Avrupa’da yalmz Selquk ve daha sonra Osmanli Devleti’ni kuran ve esasen Orhon
Tiirkleri gibi Oguz neslinden gelen kavim iqin kullamliyordu ” V. V. Barthold, Orta Asya Tiirk Tarihi
Hakkmda Dersler, hazrrlayan K. Y. Kopraman, i. Aka, Tiirk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2006, s. 24, O,
Hunlar dagildiktan sonra da Dogu kalanlarmm Dogu Turkistan ve ^in’de miistakil olarak siyasi
varliklarinr surdurmii? olduklarmi belirttikten ba§ka, Hunlarda, Oguzlarda (Turkmen) ve diger Orta Asya
Tiirk kavimlerinin 24 boya boliinmesinden bahisle 24 sayisinrn Hunlarm siyasi hayatmdaki ifade ettigi
anlam ile Merv Turkmen topluluklarindan Teke kabilesinde Toktami^lilar ve Otami§lilardaki 24’er ba§kan
mevkisi ile kar§ila$trrir. Wilhelm Barthold, Tiirk - Mogol Uluslan Tarihi, terciime Hasan Eren, Tiirk
Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara, 2006, s. 2, 8, 1 1.

3 Bati Tiirkliigiinii Asya’daki kokenlerinden koparmaya gali^an anlayi§lar, Tiirkoloji ve tarih 9ali§malarinm
tabi aki§i sayesinde gozden dii§mii§, bugiin Tiirk halklarimn tarihine siireklilik ve biitiinciilliik agisindan
bakmak zorunlu hale gelmi§tir. Bu noktada hocamiz Bahaeddin Ogel’in Tiirk Kiiltiir tarihini Hunlardan
Osmanlilara uzanan bir gizgi halinde i§lemeyi gerekli goren ve bunu kitabmm alt ba§ligina ta§idigi gorii§
ve tutumunun (Tiirk Kiiltiir Tarihine Giri§ -Hunlardan Osmanlilara) bir donem yadrrganmi§ oldugunu
hatirlatmak isterim. Bu yakla§im Fransiz tarihgi Jean-Paul Roux’un kitabmm alt ba§ligi ile bir anlamda
6rtii§mektedir (Tiirklerin Tarihi -Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yil).

4 Robert N. Taaffe, "Cografi Ortam", Erken i? Asya Tarihi, ileti§im Yaymlan, Istanbul, 2000, s.41.

5 Denis Sinor, "Girip iq Asya Kavrami ", Erken I? Asya Tarihi, Ileti§im Yaymlan, Istanbul 2000, s. 14.

Orhon Yazitlanmn Bulunupindan 120 Yil Sonra Turkliik Bilimi ve 21. Yiizyil konulu
3. Uluslararasi Tiirkiyat Ara.pirmalan Sempozyumu, 2010, 409-414

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Bitiklerimiz"

See other formats